Upośledzenie umysłowe (niepełnosprawność intelektualna) – objawy, przyczyny, leczenie

Upośledzenie umysłowe (niepełnosprawność intelektualna) to zaburzenie rozwojowe, które objawia się znacznym obniżeniem funkcji intelektualnych. Wiąże się z trudnościami w nauce, porozumiewaniu się, wykonywaniu prostych czynności dnia codziennego, zyskiwaniu kompetencji społecznych. Choć upośledzenia umysłowego nie da się w pełni wyleczyć, wdrożenie na wczesnym etapie rozwoju dziecka odpowiednich technik terapeutycznych może pomóc mu w późniejszym osiągnięciu samodzielności.

Spis treści

1. Upośledzenie umysłowe – klasyfikacja i objawy
2. Upośledzenie umysłowe – przyczyny
3. Upośledzenie umysłowe – rodzaje zaburzeń rozwojowych
4. Upośledzenie umysłowe – leczenie

Upośledzenie umysłowe to termin obejmujący szerokie spektrum zaburzeń rozwojowych o zróżnicowanym stopniu nasilenia. Nie jest to jednostka chorobowa, lecz zespół objawów towarzyszących wielu chorobom genetycznym (np. zespół Downa), neurologicznym (m.in. mózgowe porażenie dziecięce), metabolicznym, będących następstwem zmian w życiu prenatalnym lub urazów fizycznych doznanych w okresie dzieciństwa.

Upośledzenie umysłowe można rozpatrywać w dwóch aspektach:

• kliniczno-medycznym – wówczas termin ten oznacza wrodzone lub istniejące od dzieciństwa obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego,
• psychologiczno-społecznym – wówczas główny nacisk kładziony jest na społeczny aspekt upośledzenia, na jego konsekwencje dla umiejętności interpersonalnych i samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie (chodzenie do szkoły, pracy, załatwianie spraw formalnych, prowadzenie domu).

W środowisku psychologów i pedagogów termin „upośledzenie umysłowe” uznawany jest za stygmatyzujący i utrwalający negatywne stereotypy o osobach niepełnosprawnych umysłowo (mimo że nazwa ta oficjalnie funkcjonuje w medycynie i rehabilitacji). W związku z tym apeluje się, by w nazewnictwie pozamedycznym używać określenia „niepełnosprawność intelektualna”, które ma bardziej neutralny wydźwięk.

Upośledzenie umysłowe – klasyfikacja i objawy

W klasyfikacji zaburzeń rozwoju intelektualnego najczęściej używa się kryterium IQ w skali Wechslera.

69-55 IQ Wechslera – upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim

Odpowiada ono poziomowi inteligencji osoby w wieku 10-12 lat i stanowi najłagodniejszą formę niedorozwoju umysłowego. Jest to najczęściej diagnozowany typ niepełnosprawności intelektualnej (stanowi 85% wszystkich rozpoznań). Osoby z upośledzeniem lekkim mają problemy z myśleniem abstrakcyjnym, są mniej spostrzegawcze, mają słabszą pamięć, a ich wyobrażenia są mniej dokładne. Nie są w stanie zrozumieć niektórych pojęć, zwłaszcza odnoszących się do skomplikowanych zjawisk i przedmiotów. Dominuje u nich myślenie konkretno-obrazowe. Słabo radzą sobie z wyciąganiem wniosków, rozumowaniem przyczynowo-skutkowym, porównywaniem, uogólnianiem. Nie mają problemów w życiu rodzinnym, na ogół dobrze przechodzą proces socjalizacji, choć decydująca jest tu rola otoczenia i jego nastawienie do osoby niepełnosprawnej. Dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym wykazują opóźniony rozwój motoryczny: później uczą się siadać i chodzić.

54-35 IQ Wechslera – upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym

Odpowiada funkcjonowaniu intelektualnemu 6-9-latka. Diagnozowane w 10% przypadków. Osoba umiarkowanie upośledzona ma trudności w skupieniu uwagi i posiada bardzo wolne tempo uczenia się. Może opanować tylko podstawy pisania, czytania i liczenia oraz nauczyć się prostych czynności zawodowych. Jako dziecko rozwija się z dużym opóźnieniem – siada w wieku ok. 2 lat, umiejętność chodzenia opanowuje w wieku 3. Ujawnia dużą wrażliwość i łatwo przywiązuje się do wychowawców. Ma słabą kontrolę nad swoimi emocjami, popędami, dążeniami. Może być apatyczne, bardzo spokojne, niesprawiające problemów wychowawczych lub odwrotnie – nadpobudliwe, nieposłuszne, ze skłonnością do przeszkadzania i niszczenia przedmiotów.

34-20 IQ Wechslera – upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym

Odpowiada poziomowi rozwoju 3-6 latka i dotyczy 3-4% zdiagnozowanych przypadków. Osoba upośledzona w stopniu znacznym ma poważne problemy z motoryką, mówieniem, spostrzeganiem, zapamiętywaniem, wykonywaniem nawet prostych poleceń. Trudno jej się skoncentrować – potrafi skupiać się tylko na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb i wyróżniających się np. wyraźnym kolorem. Jest w stanie okazywać uczucia, jednak robi to w sposób bardzo prosty, nie kontrolując w pełni emocji. Umie dbać o higienę i realizować swoje podstawowe potrzeby. Nie jest jednak w stanie przejść przez proces socjalizacji i cały czas wymaga pomocy opiekuna.

Poniżej 20 IQ Wechslera – upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim

Osoby dotknięte tym typem upośledzenia mają podobny poziom zdolności intelektualnych jak 2-3-letnie dzieci. Nie są w stanie uczyć się i zapamiętywać. Opanowują maksymalnie 3 wyrazy i reagują na kilka poleceń. Brak u nich wyraźnych objawów życia uczuciowego, są w stanie przekazywać jedynie bardzo proste komunikaty emocjonalne. Są całkowicie niesamodzielne i wymagają stałej opieki drugiej osoby.

Upośledzenie umysłowe – przyczyny

Wśród przyczyn upośledzenia umysłowego wyróżnić można czynniki pierwotne i wtórne.

Do przyczyn pierwotnych należą czynniki genetyczne takie jak:

• aberracje chromosomowe – polegają na wykształceniu się nadmiaru chromosomów lub na zmianie ich struktury. Najczęściej spotykaną aberracją chromosomową jest trisomia 21 będąca przyczyną zespołu Downa;
• genetycznie uwarunkowane zaburzenia metabolizmu, np. fenyloketonuria, galaktozemia.

Przyczyny wtórne upośledzenia umysłowego to uszkodzenia kory mózgowej w okresie prenatalnym i dziecięcym. Mogą nastąpić na skutek:

• zażywania w ciąży niedozwolonych substancji (leki nasenne, psychotropowe, środki odurzające);
• przebytej w ciąży choroby wirusowej (odra, różyczka, ospa wietrzna, półpasiec, świnka);
• niedożywienia bądź niedoboru witamin u matki;
• objawów psychoafektywnych u matki w czasie ciąży (traumatyczne przeżycia, stresujące sytuacje, niechęć do dziecka);
• uszkodzeń radiacyjnych, chemicznych i mechanicznych dziecka w łonie matki;
• niedotlenienia i urazów przebytych w trakcie porodu;
• infekcji układu nerwowego u nowo narodzonego dziecka (np. zapalenie opon mózgowych);
• uszkodzeń mechanicznych kory mózgowej u dziecka.

Upośledzenie umysłowe – rodzaje zaburzeń rozwojowych

Upośledzenie umysłowe towarzyszy wielu chorobom o podłożu genetycznym, neurologicznym i metabolicznym. Do najczęściej występujących schorzeń, które powodują dysfunkcje intelektualne należą:

• zespół Downa
• zespół Angelmana
• zespół Jacobsena
• choroba Burneville'a (stwardnienie guzowate)
• autyzm dziecięcy
• zespół Retta
• padaczka
• mózgowe porażenie dziecięce
• fenyloketonuria
• galaktozemia
• toksoplazmoza
• mukopolisacharydoza
• alkoholowy zespół płodowy (FAS)

Upośledzenie umysłowe – leczenie

Upośledzenia umysłowego nie da się całkowicie wyleczyć, można jednak wpłynąć na rozwój niektórych funkcji intelektualnych u dzieci zdradzających jego wczesne objawy. Dzięki temu w przyszłości łatwiej będzie im przystosować się do życia w społeczeństwie i osiągnąć poziom rozwoju niezbędny osiągnięcia względnej samodzielności.

Cechy świadczące o niepełnosprawności intelektualnej mogą ujawnić się – w zależności od stopnia upośledzenia – już w wieku 3-5 lat. Wówczas następuje zahamowanie procesu uczenia się oraz nabywania reguł społecznych przez dziecko. Im wcześniej upośledzenie zostanie zdiagnozowane, tym lepsze efekty przyniesie leczenie.

Na pierwszym etapie leczenia konieczne jest ustalenie stopnia niepełnosprawności intelektualnej na podstawie testów psychometrycznych (np. wspomnianego testu IQ Wechslera). Następnie, w zależności od uzyskanych wyników, ustala się indywidualny program nauczania i rehabilitacji dziecka (w przypadku, gdy objawom towarzyszy opóźniony rozwój motoryczny). W leczeniu stosuje się przede wszystkim trening poznawczy, czyli działania nastawione na rozwój funkcji poznawczych mózgu. Zwiększa on możliwości intelektualne dziecka, poprawia zdolność koncentracji i tempo zapamiętywania.

Dziecko ze stwierdzonym upośledzeniem umysłowym powinno uczęszczać do specjalnej placówki wychowawczej, gdzie ma możliwość uczestniczenia w programach edukacyjnych prowadzonych przez wykwalifikowaną kadrę. Tego typu szkoły są w stanie dostosować program nauczania do możliwości intelektualnych uczniów, oferują zajęcia rozwijające nie tylko umysł, ale i motorykę czy zdolności psychospołeczne. Ich infrastruktura dostosowana jest do potrzeb dzieci, które oprócz dysfunkcji intelektualnych posiadają znaczny stopień niepełnosprawności fizycznej.