Ślinianki (gruczoły ślinowe): budowa, rola, choroby

Gruczoły ślinowe to trzy pary dużych i kilkaset małych gruczołów rozrzuconych w błonie śluzowej, bez przerwy pełniących swoją funkcję. Ślinianki, bo o nich mowa spełniają wiele zadań w organizmie ludzkim. Czy wiesz jakie są rodzaje ślinianek i jaka jest ich budowa? Za co są odpowiedzialne gruczoły ślinowe?

Spis treści

1. Jakie są funkcje ślinianek i śliny?
2. Choroby ślinianek

Ślinianki są gruczołami wydzielania zewnętrznego odpowiedzialnymi z produkcję śliny. Organizm każdego z nas wyposażony jest w trzy pary dużych gruczołów ślinowych wspomaganych przez kilkaset drobnych gruczołów rozmieszczonych na całej powierzchni błony śluzowej jamy ustnej i gardła.

Najogólniej, ślinianka składa się z miąższu ślinianki i przewodów wyprowadzających, którymi odprowadzana jest ślina.

Histologicznie gruczoły ślinowe zbudowane są z komórek wydzielniczych (surowiczych lub śluzowych) zgrupowanych w większe jednostki tzw. zraziki. Treść z pojedynczych jednostek trafia do przewodów śródzrazikowych i spływa kolejno przewodami o coraz większej średnicy, aż do głównego przewodu wyprowadzającego kończącego się w jamie ustnej. Do dużych gruczołów ślinowych zaliczamy:

• Ślinianki przyuszne - największe gruczoły ślinowe o masie około 30-40 g. Leżą symetrycznie po obu stronach twarzy. Ślinianka przyuszna składa się z części powierzchownej i głębokiej. Granicę między obiema częściami stanowi nerw twarzowy. Warstwa powierzchowna zlokalizowana jest do tyłu i częściowo na mięśniu żwaczu a do przodu od skrawka ucha. Część głęboka znajduje się w dole zażuchwowym. Miąższ ślinianki otoczony jest łącznotkankową torebką, która łączy się z powięzami sąsiednich mięśni m.in mięśnia żwacza. Ślinianka produkuje głównie treść surowiczą. Ślina spływa przewodem wyprowadzającym (nazywanym przewodem Stonona lub Stensena) do przedsionka jamy ustnej. Przewód biegnie do przodu po mięśniu żwaczu, następnie zakręca przyśrodkowo przebija mięsień policzkowy i kończy się na wysokości drugiego zęba trzonowego górnego. Ślinianka odpowiada za produkcję około 25% śliny spoczynkowej i 70 % śliny stymulowanej. Przez miąższ ślinianki przyusznej przebiegają: tętnica szyjna zewnętrzna, żyła zażuchwowa, nerw twarzowy. W śliniance znajdują się także węzły i naczynia chłonne.
• Ślinianki podżuchwowe - parzyste gruczoły, znajdują się obustronnie, tuż poniżej dolnego brzegu żuchwy w tzw. trójkątach podżuchwowych. Mają charakter mieszany z przewagą komponenty surowiczej. Ślina z tego gruczołu odprowadzana jest przewodem Whartona, którego ujście znajduje się w dnie jamy ustnej, pod językiem. Ślinianki podżuchwowe odpowiadają za produkcję około 70% śliny w stanie spoczynku i 25% śliny po pobudzeniu np. smakiem pokarmu.
• Ślinianki podjęzykowe - najmniejsze z dużych gruczołów ślinowych, leżą w dnie jamy ustnej na mięśniu żuchwowo-gnykowym tuż pod błoną śluzową. Mają charakter mieszany z przewagą wydzieliny śluzowej. Wyposażone w przewody wyprowadzające (Bartholina) uchodzący razem z przewodem ślinianki podżuchwowej w dnie jamy ustnej.

Jakie są funkcje ślinianek i śliny?

Podstawową funkcją ślinianek jest wydzielanie śliny. Ślinianki produkują ślinę bez ustanku. Organizm ludzki w ciągu jednego dnia produkuje około 1 litra śliny. Zarówno nadmierna produkcja śliny nazywana ślinotokiem jak i niedostateczna ilość śliny (hyposialia) mogą być objawem wielu chorób.

Skład śliny spoczynkowej i stymulowana (wydzielanej w odpowiedzi na bodźce np. żucie, zapach, smak pokarmów itp.) różni się od siebie. Ślina w 99,5% składa się z wody, pozostałe pół procenta stanowią związki nieorganiczne i organiczne. Ślina pełni wiele funkcji, przede wszystkim ułatwia przyjmowanie pokarmów, nawilża kęsy pokarmowe, dzięki temu stają się one łatwiejsze do połknięcia. Zawarty w ślinie enzym, amylaza ślinowa odpowiada za początkowy etap trawienia cukrów. Substancje bakteriobójcze (lizozym, laktoferyna, system sialoperoksydazy itd.) ograniczają wzrost bakterii w jamie ustnej, chroniąc nas przed szkodliwymi patogenami. Jony węglanowe i fosforanowe pełnią rolę bufora odpowiedzialnego za utrzymanie prawidłowego pH w jamie ustnej. Ślina bogata jest też w inne jony (m.in. wapń i fosoforany) odpowiadające za równowagę procesów demineralizacji i remineralizacji, kluczowych w powstawaniu próchnicy.

Choroby ślinianek

Zaburzenia funkcji gruczołów ślinowych mogą być objawami wielu schorzeń ogólnoustrojowych, mogą także rozwijać się tylko i wyłącznie w obrębie ślinianek.

Duże gruczoły są częściej zajęte przez procesy patologiczne. Jednym ze schorzeń ślinianek jest kamica ślinianek. Zaliczana jest ona do chorób niezapalnych. Polega na wytrącaniu soli mineralnych w przewodach wyprowadzających małych i dużych ślinianek (czasem dochodzi do powstawania kamieni w miąższu ślinianki). Sole mineralne odkładają się w coraz większych ilościach tworząc tzw. kamienie ślinowe, które początkowo utrudniają, a w końcu całkowicie blokują odpływ śliny ze ślinianki. Ze względu na budowę przewodu wyprowadzającego i położenie ślinianki podżuchwowej kamica najczęściej dotyka właśnie tego gruczołu. Obecność kamieni ślinowych objawia się powiększeniem chorej ślinianki oraz bólem szczególnie dotkliwym przy spożywaniu pokarmów. Często w przebiegu kamicy dochodzi do wtórnego zakażenia ślinianki i rozwoju stanu zapalnego.

Innymi niezapalnymi chorobami ślinianek są stany patologiczne wynikające z nieprawidłowej gospodarki hormonalnej, zaburzeń w metabolizmie lub zaburzeń układu autonomicznego. Charakteryzują się zaburzeniami wydzielania i czynności ślinianek. Często występuje powiększenie gruczołów ślinowych i ich bolesność, zaburzenie wydzielania (nadmierna lub niedostateczna produkcja śliny).

Zespół Sjögrena choroba z grupy schorzeń autoimmunologicznych. Etiologia nie została w pełni poznana. Istotą choroby jest powstawaniu nacieków limfocytarnych w miąższu gruczołów ślinowych oraz łzowych. Doprowadza to do stopniowego zaniku czynności wydzielniczej gruczołów. Choroba może obejmować pierwotnie ślinianki lub występować wtórnie w innych schorzeniach ogólnoustrojowych np. w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS), toczniu rumieniowatym układowym itp. Rozwija się powoli i częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn. Głównym objawem jest suchość jamy ustnej (kserostomia) dodatkowo może wystąpić suchość spojówek. Pacjenci narzekają na "uczucie piasku pod powiekami". Często dołączają się objawy ogólne takie jak złe samopoczucie, bóle mięśni, stawów czy łatwa męczliwość.

Oprócz wyżej wymienionych chorób niezapalnych w śliniankach mogą rozwijać się stany związane reakcją zapalną. Różne czynniki mogą być za nie odpowiedzialne, jednak najczęściej są to infekcje bakteryjne lub wirusowe (np. wirus świnki). Do zakażenia bakteryjnego często dochodzi w przebiegu kamicy ślinowej. Stany zapalne ślinianek można podzielić m.in. na:1. Stany zapalne pierwotne, ich rozwój rozpoczyna się w śliniankach.2. Wtórne, towarzyszące innym chorobom. Oddzielną grupę chorób gruczołów ślinowych stanowią nowotwory ślinianek. W tkankach ślinianek lokalizują się zarówno nowotwory łagodne jak i złośliwe. Proces nowotworzenia dotyka częściej dużych gruczołów ślinowych. Do nowotworów związanych ze śliniankami zaliczamy m.in. gruczolaka wielopostaciowego (tumor mixtus), rak śluzowo-naskórkowy, rak gruczołowato-torbielowaty (tzw. oblak).