Sporysz - lek czy narkotyk?

Sporysz w przeszłości doprowadzał do śmierci nawet wielu tysięcy osób, obecnie zawarte w nim substancje - a częściej nawet ich syntetyczne odpowiedniki - znajdują przede wszystkim wykorzystanie w medycynie. Jakie jednak substancje obecne są w sporyszu, że jest on aż tak groźny? Czy obecnie zagrożenie związane z przypadkowym spożyciem sporyszu nadal istnieje, czy też zostało ono już całkowicie zażegnane?

Spis treści

1. Substancje obecne w sporyszu
2. Alkaloidy sporyszu: wpływ na różne struktury organizmu
3. Alkaloidy sporyszu a choroby
4. Wykorzystanie alkaloidów sporyszu w medycynie
5. Sporysz a LSD
6. Zatrucia sporyszem: czy ryzyko nadal istnieje?

Sporysz to forma przetrwalnikowa pasożytniczego grzyba - buławinki czerwonej (Claviceps purpurea). Przetrwalniki te są łukowato wygiętymi tworami o barwie ciemnobrązowej, które mają wielkość do około 4 cm. Sporysz atakuje różne gatunki roślin należących do traw, w tym również zboża, takie jak np. żyto, pszenica czy jęczmień.

Pasożytniczy grzyb najczęściej pojawia się w zbożu wtedy, kiedy panują odpowiednie ku temu warunki, czyli gdy wysokiej temperaturze towarzyszy duża ilość opadów deszczu.

Sporysz interesował ludzkość od dawien dawna. Istnieją wzmianki o stosowaniu grzyba już 4000 lat p.n.e. Starożytni Grecy korzystali wówczas z niego w trakcie swoich rytuałów, podczas których sporysz wykorzystywany był jako środek psychoaktywny.

Informacje o sporyszu  znaleźć można także w Starym Testamencie (gdzie opisywane były m.in. choroby związane z ziarnami). Pasożytniczy grzyb interesował również Hipokratesa.

W przeszłości, przez wiele długich lat ludzkość dręczyły pewne nietypowe przypadłości. Początkowo - pod koniec VI wieku naszej ery - podejrzewano, że specyficzne dolegliwości są winą opętania przez diabła.

Dziwna choroba, określana później jako "święty ogień" lub "ogień świętego Antoniego", w 944 roku we francuskiej Akwitanii doprowadziła do zgonu kilkudziesięciu tysięcy ludzi.

Przez lata trudno było odkryć, co odpowiada za występowanie tej jednostki chorobowej. Ostatecznie okazało się, że niebezpieczna może być nawet… kromka chleba. Dokładniej - wyrób z mąki, w której znalazł się sporysz.

Substancje obecne w sporyszu

Działanie sporyszu - i to zarówno zdolność do wywoływania u ludzi niebezpiecznych chorób, jak i możliwość stosowania go jako środka psychoaktywnego - wynika z tego, jakie substancje są w nim zawarte.

Sporysz zawiera wiele różnych alkaloidów, m.in. ergotaminę, ergotoksynę, ergotynę czy ergobazynę. Obecne w nim są różne aminokwasy, np. tyrozyna, histydyna i kwas asparaginowy. W sporyszu znaleźć można również histaminę czy tyraminę.

Alkaloidy sporyszu: wpływ na różne struktury organizmu

Znajdujące się w sporyszu związki mogą wpływać na organizm na wyjątkowo wiele sposobów. Stymulują one bowiem całą gamę różnych receptorów: zarówno alfa-adrenergiczne, jak i serotoninowe czy dopaminergiczne. Wpływają one również i na różne hormony w organizmie – alkaloidy sporyszu mogą chociażby hamować wydzielanie prolaktyny.

Czytaj też: HORMONY żeńskie: estrogeny, progesteron, androgeny, prolaktyna, hormony tarczycy

Alkaloidy sporyszu a choroby

Zagrożenie związane ze sporyszem bierze się przede wszystkim z obecności w nim wymienionych wyżej alkaloidów. Do zatruć tym grzybem, które miały miejsce w przeszłości, dochodziło przede wszystkim w związku ze spożyciem go po tym, kiedy znalazł się on w mące, z której wytwarzane było pieczywo.

Początkowo chorobę wywoływaną spożyciem sporyszu określano wspomnianym wcześniej mianem choroby św. Antoniego czy "wewnętrznym ogniem", później z kolei zaczęto używać terminu "ergotyzm".

Wyróżniano dwa rodzaje zatruć sporyszem:

• postać zgorzelinową - związana ona była m.in. z autoamputacją kończyn (lub ich końcowych części, np. palców) u zatrutych chorych. Taki skutek wywołują alkaloidy sporyszu, mogące doprowadzać do bardzo silnego obkurczenia naczyń krwionośnych. Z tą postacią ergotyzmu związane też były bardzo silne dolegliwości bólowe o charakterze palącym (stąd wzięły się powiązania choroby z ogniem)
• postać konwulsyjną - w jej przebiegu zatruci doświadczali omamów, ale i drżeń mięśniowych, konwulsji czy sztywności kończyn

Wykorzystanie alkaloidów sporyszu w medycynie

Przypadkowe spożycie alkaloidów sporyszu może mieć, jak opisano powyżej, wyjątkowo drastyczne skutki. Substancje zawarte w pasożytniczym grzybie - lub ich syntetyczne odpowiedniki - znajdują jednak, nierzadko nieocenione, wykorzystanie w medycynie.

Ze względu na silne działanie obkurczające komórki mięśniowe alkaloidy sporyszu znajdowały zastosowanie przy hamowaniu silnych krwawień poporodowych. Pochodne alkaloidów sporyszu o działaniu agonistycznym w stosunku do receptorów dopaminergicznych – jak np. rotygotyna – stosowane są w leczeniu choroby Parkinsona.

Jeden z alkaloidów – ergometryna – ma zdolność silnego obkurczania komórek mięśniowych macicy, przez co może być wykorzystywany do wzmacniania skurczów porodowych. Jeszcze inna obecna w sporyszu substancja - ergotamina - znajduje z kolei wykorzystanie w leczeniu migrenowych czy klasterowych bólów głowy.

Sporysz a LSD

Wspominano wcześniej o tym, że sporysz traktowano w przeszłości jako substancję psychoaktywną. Obecne w nim alkaloidy (szczególnie ergotamina) mogą być wykorzystywane do produkcji jednej substancji o bardzo silnych właściwościach halucynogennych – mowa tutaj o LSD.

Zatrucia sporyszem: czy ryzyko nadal istnieje?

W przeszłości zdarzało się, że sporysz wręcz dziesiątkował całe wioski. Jak jest jednak współcześnie: czy nadal możliwe jest przypadkowe spożycie alkaloidów sporyszu i wystąpienie niebezpiecznych tego konsekwencji?

Teoretycznie owszem - zawsze istnieje możliwość, że przetrwalniki buławinki czerwonej pojawią się kłosach roślin przeznaczonych do spożycia. Obecnie zjawisko to jest jednak zdecydowanie rzadsze niż w przeszłości.

Odpowiada za to stosowanie środków ochrony roślin. Oprócz tego ziarna są po prostu zdecydowanie dokładniej niż w przeszłości oczyszczane. Doskonalone są również metody, dzięki którym możliwe jest badanie produktów zbożowych na obecność w nim alkaloidów sporyszu.

Źródła:

1. Walczak M., Kwiatek K., Sporysz jako źródło niebezpiecznych alkaloidów w zbożowych materiałach żywnościowych i paszowych, Życie Weterynaryjne 2015, 90(4)
2. Schardl C.L., Introduction to the Toxins Special Issue on Ergot Alkaloids, Toxins 2015, 7, 4232-4237; doi:10.3390/toxins7104232
3. Grelik A., Kwiatek K., Alkaloidy sporyszu - substancje niepożądane w paszach i materiałach paszowych, Wiadomości Zootechniczne, R. LV (2017), 3: 149–154