Nerw trójdzielny: budowa, położenie, rola, choroby

Nerw trójdzielny należy do nerwów czaszkowych. Dzięki niemu czujemy, kiedy ktoś nas dotknie po twarzy, włókna nerwu trójdzielnego kontrolują również mięśnie, dzięki którym możemy przeżuwać pokarmy. Zakres unerwienia nerwu trójdzielnego jest jednak zdecydowanie większy – jakie jeszcze struktury są unerwione właśnie przez niego? Jakie - poza najbardziej znaną neuralgią - wyróżnia się choroby nerwu trójdzielnego?

Spis treści

1. Nerw trójdzielny: jądra
2. Nerw trójdzielny: przebieg i gałęzie
3. Nerw trójdzielny: pierwsza gałąź, czyli nerw oczny
4. Nerw trójdzielny: druga gałąź, czyli nerw szczękowy
5. Nerw trójdzielny: trzecia gałąź, czyli nerw żuchwowye
6. Nerw trójdzielny: badanie
7. Nerw trójdzielny: choroby

Nerw trójdzielny (łac. nervus trigeminus, ang. trigeminal nerve) jest piątym i jednocześnie największym z nerwów czaszkowych. Do jego funkcji należy zarówno odbieranie bodźców czuciowych z zakresu twarzy i głowy, jak i kontrolowanie czynności niektórych mięśni w obrębie czaszki.

Wymienionymi zadaniami zajmują się jednak końcowe włókna nerwu trójdzielnego - swój początek mają one w tzw. jądrach nerwu trójdzielnego.

Nerw trójdzielny: jądra

Nerw trójdzielny zawiera dwa rodzaje włókien: czuciowe oraz ruchowe. Pierwsze z wymienionych swój początek mają w trzech różnych jądrach - są nimi:

• jądro pasma śródmózgowiowego (odpowiadające za czucie propioceptywne)
• jądro czuciowe główne (zlokalizowane w górnej części mostu, stąd wywodzą się włókna nerwowe, które zajmują się odbieraniem bodźców dotykowych)
• jądro pasma rdzeniowego (odpowiedzialne za odbiór takich doznań, jak ból, zimno czy ciepło)

Włókna czuciowe, rozpoczynające się we wszystkich trzech wyżej wymienionych jądrach, kierują się później do wszystkich trzech głównych odgałęzień nerwu trójdzielnego.

Jeżeli zaś chodzi o włókna ruchowe, to wszystkie, które wchodzą w skład nerwu trójdzielnego, rozpoczynają się w jednym jądrze. Jest nim jądro ruchowe nerwu trójdzielnego, które jest zlokalizowane w moście. Przeciwnie niż w przypadku włókien czuciowych, włókna ruchowe wchodzą w skład tylko jednej z gałęzi nerwu V - nerwu żuchwowego.

Nerw trójdzielny: przebieg i gałęzie

Włókna, które wchodzą w skład nerwu trójdzielnego, opuszczają mózgowie w przednio-bocznej części mostu - stamtąd wychodzą dwa korzenie nerwu V, nazywane częścią większą (są to włókna czuciowe) oraz częścią mniejszą (tworzą ją włókna ruchowe).

W okolicy piramidy kości skroniowej oba korzenie tworzą zwój trójdzielny, od którego rozpoczynają się trzy gałęzie nerwu trójdzielnego:

• nerw oczny (V1)
• nerw szczękowy (V2)
• nerw żuchwowy (V3)

Nerw trójdzielny: pierwsza gałąź, czyli nerw oczny

Nerw oczny jest nerwem czuciowym, który zakresem unerwienia obejmuje boczną część nosa oraz skórę twarzy (od szpary powiekowej w górę). Przebiega on przez zatokę jamistą oraz szczelinę oczodołową górną.

Od nerwu ocznego odchodzą następujące gałęzie:

• nerw łzowy
• nerw czołowy (dzielący się na nerw nadoczodołowy i nadbloczkowy)
• nerw nosowo-rzęskowy (od którego odchodzą krótkie gałęzie do zwoju rzęskowego, nerwy rzęskowe krótkie i długie oraz nerw podbloczkowy i nerw sitowy tylny i nerw sitowy przedni)

Ostatecznie nerw oczny odpowiada za unerwienie czuciowe powyżej już wymienionych obszarów, ale i odbiera on doznania czuciowe z obrębu rogówki, spojówki czy zatoki czołowej. Jedna z jego gałęzi – czyli nerw łzowy – odpowiada za unerwienie gruczołu łzowego.

Nerw trójdzielny: druga gałąź, czyli nerw szczękowy

Drugie z odgałęzień nerwu trójdzielnego, czyli nerw szczękowy, podobnie jak nerw oczny jest nerwem czuciowym - odbiera on doznania czuciowe z zakresu twarzy, a dokładniej z obszaru rozciągającego się pomiędzy szparą oczu a szparą ust.

Nerw szczękowy przebiega przez zatokę jamistą, aż - poprzez środkowy dół czaszki, gdzie oddaje on gałąź oponową środkową, unerwiającą oponę mózgowia - opuszcza on czaszkę przez otwór okrągły.

Od nerwu szczękowego odchodzą następujące gałęzie:

• nerw jarzmowy (dzielący się na nerwy jarzmowo-skroniowy i jarzmowo-twarzowy)
• nerw podoczodołowy (oddaje on liczne nerwy zębodołowe)
• nerwy skrzydłowo-podniebienne

Nerw szczękowy oddaje część włókien do zwoju skrzydłowo-podniebiennego. Jednocześnie otrzymuje on również włókna z tego właśnie zwoju - włókna te są włóknami przywspółczulnymi.

Ostatecznie nerw szczękowy unerwia czuciowo wspomniany wcześniej obszar twarzy, a oprócz tego zaopatruje on czuciowo również i zatokę szczękową, górne zęby i dziąsła, a oprócz tego gardło, podniebienie twarde i jamę nosową.

Nerw trójdzielny: trzecia gałąź, czyli nerw żuchwowy

Nerw żuchwowy, w odróżnieniu od dwóch wcześniej opisanych gałęzi nerwu trójdzielnego, jest nerwem mieszanym - zawiera on zarówno włókna czuciowe, jak i włókna ruchowe. Czuciowo unerwia on w obrębie twarzy okolicę skroni oraz obszar poniżej szpary ust, ruchowo natomiast nerw żuchwowy zaopatruje mięśnie żucia. Nie przebiega on przez zatokę jamistą, wydostaje się z czaszki przez otwór owalny.

Nerwu żuchwowy oddaje następujące gałęzie:

• gałąź oponową
• nerwy skroniowe głębokie (zaopatrują mięsień skroniowy)
• nerw skrzydłowy boczny (unerwia mięśnie skrzydłowe: boczny dolny i boczny górny)
• nerw skrzydłowy przyśrodkowy (odpowiada za unerwienie mięśnia skrzydłowego przyśrodkowego)
• nerw żwaczowy (zaopatruje mięsień żwacz)
• nerw policzkowy
• nerw uszno-skroniowy
• nerw językowy
• nerw zębodołowy dolny

Z nerwem żuchwowym związane są również dwa zwoje: zwój uszny oraz zwój podżuchwowy, od których do gałęzi tego nerwu dostarczane są włókna przywspółczulne.

Finalnie poza odbieraniem bodźców czuciowych ze wspomnianego zakresu twarzy, nerw żuchwowy unerwia również m.in. i błonę śluzową policzka, dolne zęby i dziąsła czy małżowinę uszną.

Jeżeli chodzi zaś o włókna ruchowe nerwu żuchwowego, to właśnie dzięki nim możemy przeżuwać pokarmy - zaopatrują one bowiem te mięśnie, które są zaangażowane w proces przeżuwania przyjmowanych przez nas pokarmów.

Nerw trójdzielny: badanie

Ocena czynności nerwów czaszkowych wchodzi w skład standardowego badania neurologicznego. W przypadku badania nerwu trójdzielnego przede wszystkim oceniane jest czucie w obrębie twarzy.

Neurolog może wykorzystywać do tego jakieś ostro zakończone przedmioty (w celu oceny odczuwania bodźców bólowych), oprócz tego może on posłużyć się również chłodnymi oraz ciepłymi przyrządami (służy to sprawdzeniu, czy badany prawidłowo odczuwa bodźce termiczne).

W sytuacji, kiedy w którychś rejonach ciała czucie jest zaburzone, możliwe jest wysunięcie przypuszczenia na temat tego, która to z gałęzi nerwu trójdzielnego mogła zostać uszkodzona.

Przykładowo wtedy, gdy pacjent nie czuje nic w bocznej części nosa, może to świadczyć o uszkodzeniu nerwu szczękowego, jeżeli zaś ma on zniesione czucie w obrębie czoła, to wtedy mogło dojść u niego do uszkodzenia nerwu ocznego.

W badaniu nerwu trójdzielnego uwzględnia się również ocenę:

• odruchu rogówkowego: w jego występowanie zaangażowane są nerw oczny (ramię dośrodkowe odruchu) oraz nerw twarzowy (ramię odśrodkowe odruchu); w sytuacji, gdy po podrażnieniu rogówki (np. wacikiem) u badanego nie dochodzi do odruchowego przymrużenia powiek, to może to wynikać z uszkodzenia nerwu ocznego
• nerwu żuchwowego: badany proszony jest o otworzenie ust i poruszanie żuchwą na boki; obserwuje się wtedy, czy pojawiają się jakieś problemy z wykonaniem takiej czynności, a także sprawdza się, czy np. żuchwa nie zbacza w jedną lub drugą stronę
• odruchu żuchwowego: pacjent jest proszony o otwarcie ust, a następnie badający delikatnie uderza młoteczkiem w bródkę pacjenta - prawidłowo powinien wystąpić skurcz mięśni żwaczy i powinno dojść do zamknięcia ust; niewystąpienie takiej reakcji może świadczyć o uszkodzeniu nerwu żuchwowego

Nerw trójdzielny: choroby

Jednym z najbardziej znanych schorzeń, które dotyczą nerwu V, jest neuralgia nerwu trójdzielnego. Pacjenci, którzy na nią cierpią, są zdecydowanie świadomi obarczenia tym problemem - związane są z nim bowiem napady gwałtownego, bardzo uporczywego bólu, którzy pacjenci określają czasem nawet jako "najgorszy ból w życiu".

Przyczyną neuralgii nerwu trójdzielnego może być obejmujący tę strukturę stan zapalny, ale i uciskanie na nerw przez naczynia krwionośne. Problemem w przypadku tego schorzenia jest nie tylko to, że jego objawy mogą być bardzo dotkliwe, ale i to, że sprowokować je mogą takie czynniki, jak mówienie, mycie zębów, dotyk rejonów unerwionych przez nerw trójdzielny (nawet bardzo delikatny) czy też i… powiew wiatru.

Neuralgia nerwu trójdzielnego nie jednak jedynym problemem, który może być związany z piątym nerwem czaszkowym.

Innym schorzeniem, które może obejmować tę strukturę, jest nerwiak nerwu trójdzielnego, czyli łagodny nowotwór wywodzący się z komórek Schwanna (komórki te wchodzą w skład osłonek nerwów).

Poza nim, nerw trójdzielny może być również zajęty procesami patologicznymi związanymi ze stwardnieniem rozsianym, podejrzewa się też, że występowanie klasterowych bólów głowy może być powiązane z zaburzeniami czynności właśnie nerwu trójdzielnego.

• Porażenie nerwu twarzowego

• Porażenia nerwów czaszkowych

• Porażenie Bella

Źródła:

1. Anatomia człowieka. Podręcznik dla studentów i lekarzy, wyd. II i uzupełnione pod red. W. Woźniaka, wyd. Urban & Partner, Wrocław 2010
2. Neurologia, red. naukowa W. Kozubski, Paweł P. Liberski, wyd. PZWL, Warszawa 2014
3. Tewik T.L., Trigeminal Nerve Anatomy, Nov 28 2017, Medscape
4. Materiały portalu Radiopaedia.org, dostęp on-line: https://radiopaedia.org/articles/trigeminal-nerve