Odleżyny - dlaczego powstają i jak im zapobiegać? Ekspertka wyjaśnia

Odleżyny stanowią bardzo częsty problem unieruchomionych chorych, których wrażliwe obszary ciała naciskają na twarde podłoże. Powstające wtedy głębokie rany często ulegają zakażeniu i trudno się goją. Mogą stanowić nawet zagrożenie dla życia! Które czynniki szczególnie sprzyjają powstawaniu odleżyn i jak powinna wyglądać pielęgnacja ciała aby nie dopuścić do ich powstawania?

Spis treści

1. Skąd się biorą odleżyny?
2. Gdzie najczęściej występują odleżyny i jak je klasyfikować?
3. Kto jest narażony na powstawanie odleżyn?
4. Jak przeciwdziałać odleżynom?
5. Jak leczy się już powstałe odleżyny?

Odleżyny (łac. decubitus) to rejony martwej tkanki przechodzące w owrzodzenie skóry, tkanki podskórnej, a z czasem nawet głębszych partii ciała – mięśni lub kości.

Istnieje kilka różnych czynników, które przyczyniają się do powstawania odleżyn, jednak wspólnym mianownikiem we wszystkich przypadkach jest niedokrwienie i niedotlenienie tkanek, w których dochodzi do zaburzenia naturalnie przebiegających procesów metabolicznych.

Skąd się biorą odleżyny?

Jednym z pierwszych etapów na drodze powstawania późniejszego owrzodzenia jest zmiana wartości ciśnienia w mikrokapilarach tętniczych. Nasze elastyczne naczynia krwionośne potrafią dostosowywać się do zmieniających się warunków ciśnienia. Adaptacja jest jednak możliwa wyłącznie na krótki czas.

Jeżeli ciśnienie w kapilarach utrzymuje się powyżej wartości granicznej - powoduje to gwałtowną reakcję zwężenia naczynia (tzw. okluzję), a co za tym idzie powolne niedokrwienie tkanek i postępujące owrzodzenie.

Tego typu zmiana ciśnienia może być wywołana głównie siłą nacisku – zarówno wtedy, gdy duża presja działa na powierzchnię skóry w krótkim czasie, jak i kiedy mniejszy nacisk działa na ciało przez dłuższy okres.

W praktyce, zniekształcenie tkanki może występować najczęściej u pacjentów unieruchomionych na szpitalnych łóżkach lub, wózkach inwalidzkich, kiedy ciało jest ściskane pomiędzy szkieletem a oparciem.

Dodatkowo, ryzyko odleżyn może pojawić się także przy stosowaniu specjalnych protez, butów lub urządzeń mechanicznych noszonych w ścisłym kontakcie z tkanką miękką i wywołujących ciągłe podrażnienie.

Poza utrudnionym przepływem krwi w uciśniętej tkance, zaburzany jest także przepływ limfatyczny, co z kolei prowadzi do akumulacji produktów przemiany materii lub toksyn. Sytuacja taka prowadzi do wywołania miejscowego stanu zapalnego, który dodatkowo może pogłębić uszkodzenie tkanki.

Gdzie najczęściej występują odleżyny i jak je klasyfikować?

Owrzodzenia odleżynowe w większości przypadków powstają w miejscach, gdzie skóra pokrywa kość, a tego typu „wybrzuszenie” ciała styka się z podłożem, czyli okolicach:

• krzyżowo-lędźwiowej,
• pośladków,
• pięt i kostek,
• podpiszczelowych.

Z uwagi na ułożenie ciała, u pacjentów unieruchomionych przez długi czas w pozycji leżącej aż 25% wszystkich odleżyn diagnozowanych jest właśnie w rejonie kończyn dolnych.

Do oceny nasilenia stopnia odleżyn stosowana jest czasami specjalna czterostopniowa skala. Stopnie odleżyn opisują głębokość owrzodzenia. Wyróżniamy:

Stopień odleżyn: odleżyny I stopnia

Ten rodzaj odleżyn ma charakter powierzchowny, a dotknięty obszar przyjmuje postać zaczerwienienia (które nie zabarwia się na biało podczas np. uciśnięcia palcem). U osób z ciemniejszym kolorem skóry odleżyny stopnia I mogą przybierać niebieskawą lub jasnofioletowy odcień.

Zmianom może towarzyszyć bolesność, uczucie ciepła oraz swędzenie, jednak skóra pozostaje nienaruszona.

Stopień odleżyn: odleżyny II stopnia

Owrzodzenia mają głębszy charakter - część naskórka lub skóry właściwej jest uszkodzona i wyraźnie cieńsza, co nadaje zmianie wygląd otwartej rany lub pęcherza. Niemal zawsze w tym przypadku występuje też opuchlizna i dotkliwa bolesność.

Stopień odleżyn: odleżyny III stopnia

Owrzodzenie uwidacznia się jako głęboka rana przypominająca „krater” o wyraźnym, odgraniczonym brzegu. Na całej długości owrzodzenia występuje utrata głębokich warstw skóry, jednak leżący pod nim mięsień i kość nie są uszkodzone.

Stopień odleżyn: odleżyny IV stopnia

Najcięższy rodzaj owrzodzenia powstającego wskutek ucisku. Odleżyny IV stopnia harakteryzuje się głębokim uszkodzeniem skóry, wraz z martwicą leżących poniżej tkanek mięśni, kości i okolic stawu. Rana przyjmuje kolor czarny. Morfologicznie zmiana taka przypomina oparzenia tkanek trzeciego stopnia i jest bardzo wrażliwa na zakażenia.

Zaawansowane zmiany owrzodzeniowe stają się często otwartymi wrotami zakażenia, przez które łatwo wnikają chorobotwórcze patogeny. Osłabiony długotrwałą chorobą pacjent z zaniedbanymi odleżynami może być więc narażony na ogólnoustrojowe stany zapalne zagrażające życiu - takie jak sepsa czy zgorzel gazowa (nazywana dawniej gangreną).

Kto jest narażony na powstawanie odleżyn?

Większość osób dotkniętych odleżynami to osoby z długotrwałymi problemami zdrowotnymi – zarówno fizycznymi, jak i psychicznymi - które pozostają w bezruchu. Najbardziej szkodliwe jest niezmienianie przyjętej pozycji podczas leżenia na łóżku. Szczególnej opieki wymagają więc pacjenci sparaliżowani lub pozostający w śpiączce.

Niektóre schorzenia metaboliczne – m.in. cukrzyca typu 2 - dodatkowo wpływają na stan ukrwienia tkanek i naczyń włosowatych oraz gojenie się ran, przez co pacjenci ci będą bardziej podatni na powstawanie odleżyn.

Również wiek jest istotnym czynnikiem ryzyka występowania odleżyn. Większość tego typu owrzodzeń (ponad 65%) występuje u osób w starszym wieku pomiędzy 60. a 80. rokiem życia.

Niekiedy, odleżyny są częściej diagnozowane u unieruchomionych pacjentów z:

• niewydolnością serca,
• migotaniem przedsionków,
• zawałem mięśnia sercowego,
• przewlekłą obturacyjną chorobą płuc (tzw. POCHP).

Dzieje się tak dlatego, że schorzenia te wiążą się z niedostatecznym stopniem dotlenienia tkanek organizmu, co w konsekwencji oddziałuje na stan gojenia się odgnieceń i ran.

Bez wątpienia również dużą rolę odgrywa ogólna masa ciała pacjenta – u osób otyłych wystające części ciała narażone są na mocniejszy nacisk na podłoże.

Jednym z niedocenianych czynników, które warunkują powstawanie odleżyn jest także dieta uboga w makro- oraz mikroskładniki. Osoby niedożywione, z anemią lub w stanie odwodnienia często zmagają się z dodatkowymi problemami skórnymi i trudno gojącymi się owrzodzeniami.

Skóra przewlekle chorych źle znosi również zbyt wilgotne warunki i zanieczyszczenia, pojawiające się np. w wyniku:

• nietrzymania moczu,
• obfitych biegunek,
• intensywnego pocenia.

Rejony ciała pozostające w częstym kontakcie z wydzielinami ciała, przy braku odpowiedniej higieny, są także bardziej podatne na odparzenia, podrażnienia i powstawanie odleżyn.

Jak przeciwdziałać odleżynom?

W prewencji powstawania odleżyn najważniejsze jest wyeliminowanie czynnika sprawczego pogłębiającego powstawanie rany, a więc najczęściej:

• silnego nacisku,
• siły ścinającej (w przypadku nieodpowiednio dobranych bytów lub protez),
• tarcia (powodowanego przez pasy lub zbyt szorstki materiał).

Jednym z najlepszych sposobów zapobiegania powstawaniu odleżyn są specjalne materace, nakładki oraz poduszki przeciwodleżynowe. Tego typu pomoce mogą być podzielone na specjalne komory wypełnione w środku zmiennym ciśnieniem i wyposażone w pompkę. Dzięki temu dużo delikatniej oddziałują na ciało unieruchomionego pacjenta i wspomagają wentylację.

Nieocenioną rolę w profilaktyce odgrywa skrupulatna i częsta weryfikacja stanu skóry pacjenta. Ciało osoby narażone na ryzyko wystąpienia odleżyn, powinno być sprawdzone pod kątem powstających uszkodzeń lub zaczerwienień (szczególnie nad wrażliwymi obszarami) nawet dwa, trzy razy dziennie.

Doskonałe efekty przynoszą wszelkie zabiegi fizjoterapeutyczne wspomagające ukrwienie:

• masaże,
• drenaż limfatyczny,
• delikatne ćwiczenia w odciążeniu.

Powierzchnia ciała w miejscach narażonych na powstanie ran powinna być zawsze czysta i sucha. Do pielęgnacji wrażliwej skóry powinno się używać specjalistycznych, niepodrażniających kosmetyków. Z pewnością niewskazane są zbyt tłuste formuły kremów oraz środki zawierające alkohol, ponieważ mogą powodować przesuszanie skóry i dodatkowe pogorszenie jej stanu.

Nie wolno zapominać również o odpowiednim, najlepiej jasnym i przewiewnym ubraniu – wykonanym z naturalnych włókien, takich jak len czy bawełna. Niestety, nawet bardzo ozdobne materiały syntetyczne i zawarte w nich silne barwniki mogą wywołać bardzo silne reakcje alergiczne, zwłaszcza w kontakcie w nadmiarem potu i wydzielin ciała.

Odpowiednie gojenie ran i regeneracja ciała wymaga także odpowiedniej, odżywczej diety, najlepiej bogatej w białko. Przewlekłe niedożywienie, zwłaszcza u osób starszych, kilkukrotnie zwiększa ryzyko występowania odleżyn i pogorszenia stanu skóry.

Codzienne posiłki powinny być różnorodne i dostarczać komplet witamin, minerałów oraz jedno- i wielonienasycone tłuszcze, obecne m.in. w oliwie z oliwek, orzechach, czy tłustych rybach morskich. W przypadku utrudnionego odżywiania chorego pomocna może być żywność specjalnego zastosowania medycznego w formie pożywnych koktajli, oraz suplementy witaminowe.

Jak leczy się już powstałe odleżyny?

Jeżeli już doszło do powstania owrzodzenia, najistotniejszą częścią leczenia jest dokładne oczyszczenie i osuszenie rany oraz drobiazgowa pielęgnacja skóry.

Czyszczenie polega nie tylko na usunięciu wszelkich zanieczyszczeń powierzchniowych, ale również chirurgicznym opracowaniu rany i skrupulatnym wycięciu wszystkich martwych tkanek. Czasami, w tym celu stosuje się także mniej konwencjonalne sposoby, np.:

• enzymy trawiące martwą tkankę,
• specjalne hodowle czerwi lub larw zjadających wybiórczo jedynie obumarłe komórki,
• ultradźwięki o niskiej częstotliwości,
• usuwanie martwicy za pomocą wiązki lasera.

W procesie wspomagania gojenia się rany stosowana jest cała gama stale unowocześnianych opatrunków medycznych, jak m.in.

• hydrokoloidowe - zawierające specjalny żel, który wspomaga regenerację nowych komórek skóry w owrzodzeniu,
• alginianowe - wykonane z wodorostów morskich zawierających sód i wapń, przyspieszające proces gojenia,
• z nanosrebrem - wykorzystujące antybakteryjne właściwości srebra do czyszczenia zakażonych ran.

Obecnie w leczeniu mało skomplikowanych odleżyn unika się stosowania antybiotyków aby nie wywołać oporności drobnoustrojów na silne substancje. Jeśli jednak dojdzie do rozprzestrzenienia się infekcji –mogą one okazać się niezbędne w dalszej kuracji.

Najnowsze systemy leczenia odleżyn opierają się również na wykorzystaniu tlenoterapii hiperbarycznej. Pacjenci oddychają czystym tlenem w specjalnych komorach hiperbarycznych podczas kilkunastominutowych sesji. Tego typu terapia przynosi często bardzo dobre efekty w przypadku trudno gojących się ran i nawracających owrzodzeń, które nie reagują na inne leczenie.

W myśl zasady, zgodnie z którą lepiej zapobiegać niż leczyć – w przypadku opieki nad pacjentem narażonym na powstanie odleżyn najlepiej jak najszybciej wprowadzić odpowiednie metody profilaktyki.

Odpowiednio nawilżona i odżywiona skóra będzie zdecydowanie mniej podatna na ucisk i pozostanie zdrowa przez długi czas. Zaniedbane rany odleżynowe są nie tylko trudne w leczeniu, ale przede wszystkim grożą poważnymi powikłaniami zagrażającymi nawet życiu.