Zaburzenia somatomorficzne: przyczyny, rodzaje, objawy, leczenie

Zaburzenia somatomorficzne to m.in. hipochondria, uporczywe bóle psychogenne i dysmorfofobia. Są trudne w diagnozowaniu i zdarza się, że pacjent przez wiele lat tuła się od lekarza do lekarza, nie otrzymując wsparcia psychoterapeutycznego. Jakie są przyczyny i objawy zaburzeń somatomorficznych? Jak przebiega ich leczenie?

Spis treści

1. Zaburzenia somatomorficzne: przyczyny
2. Zaburzenia somatomorficzne: rodzaje
3. Zaburzenia somatomorficzne: diagnostyka
4. Zaburzenia somatomorficzne: leczenie

Zaburzenia somatomorficzne w obecnych klasyfikacjach psychiatrycznych zaliczane są do zaburzeń nerwicowych. We wcześniej stosowanej terminologii bywały one określane jako nerwice narządowe. Teoretycznie wydawać by się mogło, że problemy psychologiczne nie powinny wywoływać dolegliwości cielesnych, w praktyce okazuje się jednak, że ludzkie ciała i umysły są ze sobą ściśle połączone. Ostatecznie zauważalne jest, że konflikty psychologiczne prowadzić mogą między innymi do opisywanych tutaj zaburzeń somatomorficznych, ale i do tzw. chorób psychosomatycznych.

Zdarzają się sytuacje, w których pacjent doświadcza jakichś objawów (np. regularnych dolegliwości bólowych), a lekarzom – nawet po wykonaniu wielu różnych badań – nie udaje się odnaleźć przyczyny ich występowania. Powodem nie zawsze muszą być pomyłki diagnostyczne – istnieje bowiem możliwość, że występujące u danego człowieka objawy somatyczne (cielesne) spowodowane są... zaburzeniami psychicznymi. Dokładnie taka sytuacja ma miejsce w przypadku zaburzeń somatomorficznych (zwanych również zaburzeniami występującymi pod postacią somatyczną).

Zaburzenia somatomorficzne mogą stanowić poważny problem, ponieważ zanim pacjent otrzyma właściwe dla niego wsparcie psychoterapeutyczne, może on (czasami nawet przez wiele lat) wielokrotnie odwiedzać różnych specjalistów, którzy nie będą w stanie wpłynąć na doświadczane przez niego objawy.

Zaburzenia somatomorficzne: przyczyny

Najprościej można powiedzieć, że zaburzenia somatomorficzne pojawiają się na skutek nierozwiązanych konfliktów emocjonalnych. Ludzie różnie reagują na ciężkie dla nich emocje – jedni pacjenci rozmawiają ze swoimi bliskimi lub są w stanie poradzić sobie z trudnymi zdarzeniami samodzielnie. U innych osób z kolei konflikt emocjonalny niejako "przechodzi" na ciało i objawia się właśnie dolegliwościami somatycznymi.Jednej konkretnej grupy przyczyn zaburzeń somatomorficznych wyróżnić się nie da. Związane jest to chociażby z tym, że różni ludzie cechują się zupełnie innym poziomem emocjonalności. Przykładowo, zwiększonym ryzykiem wystąpienia opisywanych zaburzeń psychicznych obarczeni są pacjenci z aleksytymią, czyli z problemem, w którym istnieją problemy z rozumieniem, wyrażaniem i nazywaniem emocji. Takie osoby mogą prezentować swoje uczucia właśnie poprzez dolegliwości somatyczne.

Zauważalna bywa tendencja do rodzinnego występowania zaburzeń somatomorficznych. Przy analizie podłoża takiej zależności pod uwagę brane są głównie dwa aspekty. Pierwszym z nich jest podejrzenie, że skłonność do zaburzeń występujących pod postacią somatyczną może być uwarunkowana genetycznie. Jako drugi potencjalny mechanizm rodzinnego występowania tych problemów bierze się pod uwagę to, że dziecko obserwujące somatyzujących rodziców w przyszłości może samo – całkowicie nieświadomie – prezentować podobne sposoby wyrażania emocji oraz radzenia sobie z nimi.Do wystąpienia zaburzeń somatomorficznych przyczyniać się mogą również trudne, dla większości ludzi, zdarzenia. Jako ich przykłady można podać np. doświadczenie nękania ze strony otoczenia, zostanie ofiarą gwałtu czy doświadczanie mobbingu w pracy. Człowiek stykający się z wyjątkowo trudnymi dla niego sytuacjami może niejako starać się o nich nie myśleć czy też nie wspominać o nich nikomu. Pozostawać wtedy może jednak u niego nierozwiązany konflikt emocjonalny, który ostatecznie może doprowadzić do pojawienia się właśnie któregoś z zaburzeń somatomorficznych.Podkreślenia wymaga to, że pacjent z zaburzeniem somatomorficznym nie symuluje. Chociaż faktycznie do objawów doprowadzają problemy psychiczne, a nie jakieś defekty narządowe, to pacjenci naprawdę doświadczają swoich objawów – nie są one zmyślonymi dolegliwościami i dlatego właśnie mogą one znacząco negatywnie wpływać na codzienne funkcjonowanie osób z zaburzeniami somatomorficznymi.

Zaburzenia somatomorficzne: rodzaje

Klasyfikacje dotyczące tego, które dokładnie problemy zaliczane są do zaburzeń somatomorficznych, nierzadko różnią się od siebie. Najczęściej zaliczane do tej grupy zaburzeń psychicznych są: zaburzenia somatyzacyjne, zaburzenia hipochondryczne, dysmorfofobia oraz uporczywe bóle psychogenne i zaburzenia konwersyjne.

• Zaburzenia somatyzacyjne

Zaburzenia somatyzacyjne są prawdopodobnie najtrudniejszą do zdiagnozowania postacią zaburzeń somatomorficznych. U chorych dochodzić może bowiem do dolegliwości bólowych ze strony wielu różnych części ciała, a także do występowania szeregu różnych innych problemów, jak np. zmiany skórne, świąd skóry czy jej pieczenie. Pacjenci mogą doświadczać również problemów ze sfery seksualnej (np. spadku libido) czy dolegliwości neurologicznych (np. zaburzeń czucia). Charakterystyczną cechą zaburzeń somatyzacyjnych jest to, że skargi pacjentów na ich zdrowie z biegiem czasu mogą się zmieniać – raz głównym problemem może być u nich np. ból brzucha, a po jakimś czasie mogą oni z kolei skarżyć się na przewlekłą bezsenność czy bóle stawów.

• Zaburzenia somatomorficzne: hipochondria

Zaburzenia hipochondryczne (hipochondria) związane są z ciągłym zaabsorbowaniem przez pacjenta stanem jego zdrowia. Może on być przekonany, że cierpi na poważną chorobę i z tego względu wielokrotnie odwiedzać lekarza, podczas takich wizyt może on wręcz domagać się kierowania na kolejne badania. Charakterystyczne dla hipochondrii jest nieprawidłowe interpretowanie sygnałów płynących z ciała – przykładowo odczucie chwilowo zmienionego rytmu serca może być odbierane jako sygnał świadczący o zachorowaniu na groźną dla życia arytmię.

• Zaburzenia somatomorficzne: dysmorfofobia

Dysmorfofobia przypomina częściowo hipochondrię. W przebiegu tego zaburzenia somatomorficznego pacjenci skupiają się na wyglądzie jakiejś części ich ciała. Dany element ciała, np. usta, nos czy zęby, uznawane są przez nich za wyjątkowo nieprawidłowo zbudowane. Przekonanie to może być tak silne, że prowadzić może do znacznych kompleksów, ale i do – czasami nawet obsesyjnej – chęci korekty wyglądu danej struktury, np. poprzez przebycie operacji plastycznej. Podkreślenia wymaga tutaj to, że niestety, ale dysmorfofobii nie wyleczy skorzystanie z usług chirurgów plastycznych. Po pierwsze, skargi pacjentów dotyczą części ciała, które zbudowane są prawidłowo. Innym aspektem jest z kolei to, że w przebiegu dysmorfofobii – jeżeli nawet wygląd jakiejś części ciała rzeczywiście zostanie zmodyfikowany – to pacjenci i tak mogą skupić się na jakimś innym, wyglądającym według nich nieprawidłowo, fragmencie ich ciała.

• Zaburzenia somatomorficzne: uporczywe bóle psychogenne

Uporczywe bóle psychogenne określane bywają też jako psychalgia. Dolegliwości bólowe w ich przebiegu dotyczyć mogą zarówno wyłącznie jednego rejonu ciała, jak i ból może pojawiać się w kilku różnych lokalizacjach. Natężenie objawów w przypadku uporczywych bólów psychogennych jest takie, że znacząco obniża ono poziom funkcjonowania pacjentów – przez ból pacjenci doświadczają problemów m.in. w życiu zawodowym czy rodzinnym. Psychalgia może prowadzić do wielu groźnych powikłań, wśród których wymienić można zarówno ryzyko uzależnienia od leków przeciwbólowych, jak i nawet ryzyko popełnienia przez pacjenta samobójstwa.

• Zaburzenia somatomorficzne: zaburzenia konwersyjne

Zaburzenia konwersyjne mogą wzbudzać znaczny niepokój, ponieważ w ich przebiegu pacjent doświadczać może takich objawów, jak np. utrata widzenia, paraliż jakiejś części ciała czy utrata czucia. Konwersja jest nadal niewystarczająco poznanym problemem psychologicznym, prowadzą do niej zwykle dużego stopnia konflikty emocjonalne.

Zaburzenia somatomorficzne: diagnostyka

Rozpoznawanie zaburzeń somatomorficznych to tak naprawdę stawianie diagnozy na drodze wykluczenia. Przykładowo u chorego z dolegliwościami bólowymi brzucha wymagane jest wykluczenie różnych potencjalnych przyczyn takich problemów, jak np. kamica pęcherzyka żółciowego, nowotwór któregoś z narządów jamy brzusznej czy zapalenie uchyłków jelita grubego. Z tego względu zanim u pacjenta postawione zostanie rozpoznanie zaburzeń somatomorficznych, zazwyczaj odwiedza on wielu (często różnych specjalności) lekarzy.

Charakterystyczne dla tej grupy zaburzeń psychicznych jest to, że w wykonywanych pacjentowi badaniach nie są wykrywane odchylenia, a jeżeli nawet dojdzie do wykrycia jakichś nieprawidłowości, to zwykle nie są one w żaden sposób wytłumaczeniem dla dolegliwości, których dany człowiek doświadcza.

Zaburzenia somatomorficzne: leczenie

Pacjentom z zaburzeniami somatomorficznymi najprawdopodobniej najbardziej zależy na tym, aby dręczące ich dolegliwości zniknęły. Jest to oczywiście w pełni zrozumiałe, jednakże w przypadku tej grupy zaburzeń psychicznych leczenie skierowane jest nie ku ich objawom, a ku przyczynie, która to do nich doprowadziła, czyli ku jakiemuś nierozwiązanemu konfliktowi psychicznemu. Z tego względu osobom z zaburzeniami występującymi pod postacią somatyczną zalecana jest psychoterapia. Spośród różnych jej technik szczególne znaczenie ma psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT). Jej celem jest zredukowanie poziomu stresu u pacjenta, ale i nauczenie go tego, jak ma sobie radzić w razie występowania jego objawów somatycznych. Dzięki CBT możliwe jest także zmniejszenie zaabsorbowania pacjenta doświadczanymi dolegliwościami, a także poprawienie jego ogólnej jakości życia.W przypadku zaburzeń somatomorficznych farmakoterapia stosowana jest rzadko. Jeżeli pacjentom zalecane jest przyjmowanie jakiś leków psychotropowych, to raczej dopiero w sytuacji, kiedy pojawiają się u nich jakieś inne problemy psychiatryczne, takie jak np. zaburzenia depresyjne czy zaburzenia lękowe.