Porażenia nerwów czaszkowych

Porażenia nerwów czaszkowych dotyczyć mogą zarówno pojedynczego nerwu czaszkowego, jak i kilku z nich. Uszkodzenie nerwów czaszkowych mogą powodować m.in. zaburzenia czucia smaku, ale i ograniczenie ruchomości szyi czy zaburzenia słuchu. Jakie objawy powinny więc nasuwać podejrzenie porażenia nerwów czaszkowych i skierować nas ku odwiedzeniu neurologa?

Spis treści

1. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw węchowy (I)
2. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw wzrokowy (II)
3. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw okoruchowy (III)
4. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw bloczkowy (IV)
5. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw trójdzielny (V)
6. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw odwodzący (VI)
7. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw twarzowy (VII)
8. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw przedsionkowo-ślimakowy (VIII)
9. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw językowo-gardłowy (IX)
10. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw błędny (X)
11. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw dodatkowy (XI)
12. Porażenia nerwów czaszkowych: nerw podjęzykowy (XII)
13. Szczególne postaci zaburzeń czynności nerwów czaszkowych

Porażenia nerwów czaszkowych mogą dotyczyć każdej z 12 par nerwów czaszkowych, tymczasem objawów procesów patologicznych dotyczących tych struktur, którymi są porażenia nerwów czaszkowych, wyróżnia się zdecydowanie więcej. Wyróżnia się dwie główne grupy nerwów w organizmie: nerwy rdzeniowe oraz nerwy czaszkowe. W przypadku tych drugich wymienia się 12 par nerwów czaszkowych. Nerwy te prowadzą wszelkie możliwe rodzaje włókien, zarówno czuciowe i ruchowe, jak i włókna układu autonomicznego (współczulne i przywspółczulne).Nerwy czaszkowe odpowiedzialne są za przekazywanie sygnałów dotyczących zmysłów (np. wzroku czy słuchu) czy bodźców czuciowych (np. dotyku), zaangażowane są one również w zawiadywanie czynnością ruchową mięśni (np. mięśni żuchwy czy języka). Z ich udziałem zachodzą również zjawiska niezależne od naszej woli, podlegające kontroli układu autonomicznego – jako przykład można podać zwężanie oraz rozszerzanie się źrenicy oka czy też wydzielanie śliny przez gruczoły ślinowe.Nerwy czaszkowe czasami ulegają porażeniom, czego przejawem bywają zaburzenia dotyczące wspomnianych powyżej funkcji tych nerwów. Potencjalnych przyczyn porażeń nerwów czaszkowych jest bardzo wiele, jako przykłady można wymienić:

• urazy – zarówno te dotyczące głowy, jak i szyi
• krwiaki wewnątrzczaszkowe
• zakrzepicę zatoki jamistej (w jej sąsiedztwie przecieka część nerwów czaszkowych)
• udary mózgu
• tętniaki naczyń mózgowych
• stwardnienie zanikowe boczne
• schorzenia nowotworowe (w sytuacji, gdy guz nacieka elementy danego nerwu)
• procesy zapalne toczące się w obrębie mózgowia
• cukrzycę
• kiłę
• stwardnienie rozsiane

Porażenie nerwu czaszkowego może wystąpić również samoistnie, bez żadnej uchwytnej przyczyny. Tak jest w przypadku jednej z postaci porażenia nerwu twarzowego, która jest określana jako porażenie Bella.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw węchowy (I)

Jak wskazuje sama nazwa, funkcją pierwszego nerwu czaszkowego jest odbieranie wrażeń węchowych. Porażenie nerwu węchowego skutkuje utraceniem węchu, czyli tzw. anosmią.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw wzrokowy (II)

Nerw wzrokowy odpowiedzialny jest za zmysł wzroku. Objawy uszkodzenia i związanego z nim porażenia nerwu wzrokowego zależne są od tego, której dokładnie części nerwu wzrokowego dotyczy patologia. W przypadku, kiedy uszkodzony zostanie sam nerw wzrokowy, dochodzi do ślepoty jednego oka. Włókna nerwu wzrokowego mogą ulec uszkodzeniu również w miejscu, w którym się one krzyżują, czyli w obrębie centralnej części tzw. skrzyżowania wzrokowego. Jeżeli dochodzi do takiej sytuacji, to pacjent doświadcza niedowidzenia połowiczego dwuskroniowego (nie widzi obrazu z bocznej części pola widzenia obu oczu).

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw okoruchowy (III)

Trzeci nerw czaszkowy zaangażowany jest m.in. w kontrolę ruchu powiek, odpowiada on również za ruch mięśni gałkoruchowych oraz za czynność źrenicy. Porażenie nerwu okoruchowego skutkuje opadnięciem powieki górnej. Dodatkowo u chorych zaobserwować można skierowanie gałki ocznej na zewnątrz (jej odwiedzenie) oraz rozszerzenie źrenicy. Przy porażeniu trzeciego nerwu czaszkowego po stronie uszkodzenia dochodzi do zniesienia odruchów źrenicznych.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw bloczkowy (IV)

Nerw bloczkowy to kolejny nerw czaszkowy odpowiedzialny za ruchy mięśni oka. Jego porażenie skutkuje podwójnym widzeniem (diplopią, pojawiającą się szczególnie podczas patrzenia w dół), dodatkowo dochodzi do rotacji gałki ocznej do wewnątrz (czyli do jej przywiedzenia) i do góry, czego skutkiem jest wystąpienie zeza zbieżnego.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw trójdzielny (V)

Piąty nerw czaszkowy zaangażowany jest w odbieranie bodźców czuciowych z wielu rejonów głowy, oprócz tego zawiaduje on czynnością wielu różnych mięśni tej okolicy ciała. Porażenie nerwu trójdzielnego objawia się zaburzeniami czucia z zakresu twarzy (dochodzić może nawet do całkowitego zniesienia czucia), pojawiać się mogą także parestezje (odczuwanie mrowień, drętwień). Innym skutkiem porażenia nerwu trójdzielnego jest porażenie mięśni stawu skroniowo-żuchwowego, związane z pojawianiem się charakterystycznego objawu – podczas otwierania ust, żuchwa pacjentów przesuwa się w stronę istniejącego uszkodzenia nerwu. W przebiegu porażenia nerwu trójdzielnego dochodzi też do zniesienia odruchów rogówkowego i spojówkowego.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw odwodzący (VI)

Nerw odwodzący jest kolejnym nerwem, który bierze udział w ruchach gałki ocznej. Jego porażenie objawia się zrotowaniem gałki ocznej do wewnątrz (u pacjenta pojawia się zez zbieżny), dodatkowo występować może diplopia.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw twarzowy (VII)

Siódmy nerw czaszkowy unerwia mięśnie twarzy, jest on również jedną ze struktur nerwowych, które zaangażowane są w odbieranie bodźców smakowych. Porażenie nerwu twarzowego objawiać się może dwojako – charakter objawów w przypadku patologii dotyczących tego nerwu zależy od tego, w którym miejscu doszło do uszkodzenia.W przypadku uszkodzeń obwodowych nerwu twarzowego (to jest takich, gdzie defekt pojawia się na przebiegu samego nerwu), dochodzi do porażenia mięśni mimicznych twarzy po stronie uszkodzenia. Pacjent nie może zmarszczyć czoła, zamknąć oka czy wyszczerzyć zębów, dochodzi również do opadnięcia kącika ust. Wymienionym mogą towarzyszyć zaburzenia odczuwania smaku z 2/3 przednich części języka oraz zniesienie wydzielania łez.Ośrodkowe porażenie nerwu twarzowego (czyli takie, gdzie defekt dotyczy samych jąder nerwu, zlokalizowanych w pniu mózgu) skutkuje pojawianiem się objawów po stronie przeciwnej do uszkodzenia. Dolegliwości są mniej nasilone niż w porażeniu obwodowym, ponieważ porażenie dotyczy tylko mięśni mimicznych dolnej połowy twarzy.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw przedsionkowo-ślimakowy (VIII)

Ósmy nerw czaszkowy związany jest z innym niż dotychczas wymienionymi zmysłami – odbiera on bowiem bodźce słuchowe, związany on jest również ze zmysłem równowagi. Porażenie nerwu przedsionkowo-ślimakowego skutkować może szumami usznymi, ale i postępującą (nawet aż do całkowitej) utratą słuchu. U pacjentów występować mogą również zawroty głowy oraz zaburzenia dotyczące utrzymywania równowagi.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw językowo-gardłowy (IX)

Nerw językowo-gardłowy zaangażowany jest m.in. w odbieranie bodźców smakowych, zawiaduje on również czynnością mięśni gardła. Oprócz wymienionych, nerw ten posiada włókna kontrolujące czynność gruczołów ślinowych i łzowych. Porażenie dziewiątego nerwu czaszkowego prowadzi do zniesienia czucia smaku z tylnej 1/3 części języka, dochodzić może też do zaburzeń czuciowych w obrębie podniebienia miękkiego. Problem związanym z porażeniem tego nerwu mogą być także zaburzenia połykania.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw błędny (X)

Dziesiąty nerw czaszkowy zawiaduje czynnością ruchową mięśni krtani i gardła, oprócz tego odpowiada on za odbiór bodźców czuciowych z wielu okolic ciała – włókna nerwu błędnego odbierają sygnały czuciowe zarówno z narządów szyi, jak i z tych zlokalizowanych w jamie brzusznej. Porażenie nerwu błędnego skutkuje wystąpieniem zaburzeń artykulacji mowy, oprócz nich u pacjentów obserwowane może być opadnięcie podniebienia miękkiego. Podczas badania jamy ustnej pacjenta z porażeniem nerwu błędnego spotkać można zbaczanie języczka na stronę przeciwną uszkodzeniu. Dochodzić może również do zaniku odruchu gardłowego (potocznie nazywanego odruchem wymiotnym).

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw dodatkowy (XI)

Główną funkcją dziewiątego nerwu czaszkowego jest zawiadywanie czynnością ruchową mięśni mostkowo-sutkowo-obojczykowego oraz czworobocznego grzbietu. Porażenie nerwu dodatkowego prowadzi do opadania barku, oprócz tego pojawiać się mogą trudności z poruszaniem głową w stronę przeciwną do występującego uszkodzenia nerwu.

Porażenia nerwów czaszkowych: nerw podjęzykowy (XII)

Dwunasty nerw czaszkowy odpowiedzialny jest przede wszystkim za czynność ruchową języka. W przypadku porażenia nerwu podjęzykowego podczas wysuwania języka dochodzi do jego zbaczania w stronę uszkodzenia, dodatkowo u pacjentów pojawiać się mogą niewielkiego stopnia zaburzenia artykulacji mowy.

Szczególne postaci zaburzeń czynności nerwów czaszkowych

Powyżej opisane zostały objawy porażeń pojedynczych nerwów czaszkowych. Wyróżnia się jednak wiele stanów, które wynikają z porażeń kilku nerwów jednocześnie, przez co u pacjenta pojawia się zdecydowanie więcej dolegliwości. Jako przykłady zaburzeń, w których dochodzi do jednoczesnego zaburzenia czynności kilku nerwów czaszkowych, można podać:

• zespół szczeliny oczodołowej górnej (porażenie nerwów III, IV i VI z towarzyszącym porażeniem jednej z gałęzi nerwu V),
• zespół Tolosy-Hunta (porażenie nerwów III, IV, V i VI),
• porażenie opuszkowe (związane z zaburzeniami dotyczącymi nerwów IX, X i XII),
• porażenie rzekomoopuszkowe (w którym dochodzi do porażenia nerwów V, VII, IX, X i XII).

Wspomnieć warto również o pniowych zespołach naprzemiennych. Dochodzi do nich w przypadku uszkodzeń konkretnych ośrodków w pniu mózgu, objawiają się one porażeniem czynności nerwu czaszkowego po tej samej stronie oraz wystąpieniem – po stronie przeciwnej – deficytu ruchowego, któremu mogą towarzyszyć zaburzenia czucia. Przykładem pniowego zespołu naprzemiennego jest zespół Benedikta, w którym pojawia się porażenie nerwu III oraz niedowład, u pacjentów dochodzić może także do wystąpienia ruchów mimowolnych.