Gruczoły potowe - rodzaje, budowa, funkcje i choroby

Gruczoły potowe to struktury powstające w skórze człowieka, przystosowane do produkcji i wydzielania potu. Ich najważniejszym zadaniem jest regulacja temperatury naszego ciała. Wbrew pozorom, wydzielanie potu to dość skomplikowany proces, kontrolowany zarówno poprzez sygnalizację nerwową, jak i hormonalną. W skórze człowieka przeciętnie znajduje się od 1.5 miliona aż do 5 milionów gruczołów potowych. Dowiedz się, jak zbudowane są gruczoły potowe, na czym polega produkcja potu oraz w jakich schorzeniach może być zmienione funkcjonowanie gruczołów potowych.

Spis treści

1. Budowa i rodzaje gruczołów potowych
• gruczoły potowe ekrynowe
• gruczoły potowe apokrynowe
2. Produkcja potu. Funkcje gruczołów potowych
3. Gruczoły potowe - zaburzenia funkcjonowania
• nadmierna potliwość (hiperhydroza)
• zmniejszona potliwość (hipohydroza, anhydroza)
• potówki
• ropnie mnogie pach
• mukowiscydoza
• nowotwory gruczołów potowych

Gruczoły potowe (łac. glandulae sudoriferae), poprzez wydzielanie potu, biorą udział w procesie termoregulacji. U człowieka mamy do czynienia z gruczołami potowymi ekrynowymi i gruczołami potowymi apokrynowymi.

Budowa i rodzaje gruczołów potowych

Budowa gruczołów potowych nie jest zbyt skomplikowana. W ich skład wchodzą dwie zasadnicze struktury: cewki wydzielnicze oraz przewody wyprowadzające pot.

Część wydzielnicza znajduje się w głębokich warstwach skóry właściwej (tzw. warstwa siateczkowata), natomiast przewody wyprowadzające prowadzą przez kolejne warstwy skóry, ostatecznie uchodząc na zewnątrz naskórka.

W skład części wydzielniczej wchodzą dwa rodzaje komórek: jasne i ciemne. Każdy z nich jest odpowiedzialny za wydzielanie do potu innych składników. Komórki jasne produkują duże ilości wodnistej wydzieliny, regulując jednocześnie jej skład elektrolitowy (czyli zawartość sodu, potasu, wapnia oraz chlorków).

Z kolei komórki ciemne są odpowiedzialne za wydzielanie do potu tzw. glikoprotein, czyli białek związanych z łańcuchem cukrowym. Zarówno części wydzielnicze, jak i przewody wyprowadzające gruczołów potowych są wyścielone specjalnym rodzajem komórek - tak zwanymi komórkami mioepitelialnymi (w dokładnym tłumaczeniu mięśniowo-nabłonkowymi). Ich najważniejszą funkcją jest kurczliwość, dzięki której pot może być wyciskany z przewodów wyprowadzających na zewnętrzną powierzchnię skóry.

Wyróżniamy dwa rodzaje gruczołów potowych, różniące się od siebie lokalizacją, funkcjonowaniem oraz składem produkowanej wydzieliny. Należą do nich gruczoły ekrynowe oraz apokrynowe (inaczej zapachowe).

• gruczoły potowe ekrynowe

Gruczoły ekrynowe są najliczniej rozmieszczone w okolicach dłoni i stóp. Warto wspomnieć, że są to jedyne wytwory skóry w tych lokalizacjach - nie znajdziemy tam natomiast włosów ani gruczołów łojowych. Oprócz dłoni i stóp, gruczoły ekrynowe znajdują się praktycznie wszędzie - na skórze głowy, tułowia oraz kończyn. Nie znajdziemy ich jedynie w skórze warg oraz narządów płciowych.

Większość osób mówiących o gruczołach potowych, ma na myśli właśnie podtyp ekrynowy - to on odpowiada za produkcję wodnistego potu, umożliwiając tym samym regulację temperatury ciała.

• gruczoły potowe apokrynowe

Gruczoły apokrynowe noszą również nazwę gruczołów zapachowych. To właśnie ich wydzielina odpowiada za nieprzyjemny zapach potu, który powstaje w momencie jej kontaktu z bakteriami zasiedlającymi powierzchnię naszej skóry. Gruczoły apokrynowe nie uchodzą bezpośrednio na zewnątrz naskórka, lecz do wnętrza mieszków włosowych. Z tego powodu występują one jedynie w skórze owłosionej. Największe zagęszczenie tego typu gruczołów znajduje się pod pachami, w okolicach pachwin oraz krocza. Ich wydzielina jest stosunkowo gęsta i tłusta.

Gruczoły apokrynowe nie są pobudzane przez wzrost temperatury ciała, pozostają natomiast zależne od bodźców emocjonalnych (na przykład strachu). Ich funkcjonowanie rozpoczyna się dopiero w okresie dojrzewania płciowego pod wpływem zmian poziomów hormonów płciowych. Gruczoły apokrynowe odgrywają istotną rolę u zwierząt, wpływając między innymi na ich zachowania seksualne.

Produkcja potu. Funkcje gruczołów potowych

Około 99% zawartości potu stanowi woda. Pozostały 1% przypada na jony (przede wszystkim sodowe i chlorkowe), a także niewielkie ilości produktów przemiany materii, takich jak mocznik, amoniak i kwas moczowy.

Produkcja potu musi być ściśle kontrolowana przez organizm - nieograniczona aktywność gruczołów potowych mogłaby skutkować nadmierną utratą wody oraz cennych elektrolitów. W normalnych warunkach nasze gruczoły potowe produkują dziennie około 500-750 ml potu. Podczas intensywnego wysiłku, takiego jak bieg maratoński, wydzielanie potu może jednak sięgać nawet 2-3 litrów na godzinę.

Praca gruczołów potowych jest kontrolowana przede wszystkim przez autonomiczny układ nerwowy. Jego aktywność jest niezależna od naszej woli - nie jesteśmy w stanie na własne życzenie pobudzić lub zahamować potliwości.

Najważniejszą rolą gruczołów potowych jest regulacja temperatury organizmu. Wzrost temperatury naszego ciała pobudza mózgowy ośrodek termoregulacji, który za pośrednictwem włókien układu nerwowego aktywuje gruczoły potowe.

Odparowanie potu z powierzchni skóry wymaga oddania pewnych ilości ciepła, dzięki czemu temperatura ciała ulega obniżeniu. Termoregulacją "zajmują się" głównie gruczoły ekrynowe.

Gruczoły potowe apokrynowe są natomiast unerwione adrenergicznie. Oznacza to, że ich najważniejszym stymulatorem jest hormon stresu - adrenalina. Z tego powodu aktywność gruczołów apokrynowych jest największa w sytuacjach związanych z napięciem emocjonalnym - strachem, bólem lub dużym stresem.

Oprócz regulacji nerwowej, istotny wpływ na pracę gruczołów potowych ma gospodarka hormonalna. Hormonem o największym znaczeniu jest produkowany w nadnerczach aldosteron. Podstawowym zadaniem aldosteronu jest regulacja gospodarki wodno-elektrolitowej. Dzięki niemu możliwe jest zwrotne wchłanianie jonów sodu z pierwotnie produkowanego potu. W ten sposób organizm zapobiega nadmiernej utracie tego pierwiastka.

Niektóre badania naukowe wskazują na możliwość uczestniczenia gruczołów potowych w procesach regeneracji naskórka i gojeniu ran. Prawdopodobnie największa rola przypada tutaj komórkom prekursorowym tych gruczołów, choć dokładne mechanizmy ich udziału w procesach naprawczych nie zostały jeszcze poznane.

Gruczoły potowe - zaburzenia funkcjonowania

Choroby związane z gruczołami potowymi mogą powstawać na różnych podłożach. Ich przyczyną może być zarówno nieprawidłowa praca samych gruczołów, jak i zaburzenie regulacji ze strony układu nerwowego bądź układu hormonalnego. W obrębie gruczołów potowych mogą toczyć się procesy zapalne oraz nowotworowe. Warto również pamiętać, że zaburzenia ilości i składu potu mogą być objawem wielu chorób ogólnoustrojowych. Do najważniejszych chorób dotyczących gruczołów potowych należą:

• nadmierna potliwość (hiperhydroza)

Hiperhydroza to stan nadmiernej potliwości - produkcja potu przekracza wówczas ilość wymaganą do utrzymania prawidłowej temperatury ciała. Nadmierne pocenie może dotyczyć zarówno całego ciała, jak i określonych lokalizacji (na przykład samych dłoni).

Wyróżniamy hiperhydrozę pierwotną, której przyczyna nie została dotychczas poznana, oraz wtórną - powstającą na podłożu innych schorzeń. Nadmierna potliwość może być objawem zaburzeń hormonalnych, neurologicznych, a także nowotworowych. Przykładami chorób przebiegających z hiperhydrozą są: nadczynność tarczycy, cukrzyca (szczególnie w sytuacjach hipoglikemii, czyli nagłego spadku stężenia glukozy we krwi) oraz choroba Parkinsona.

Nadpotliwość może być również jednym z objawów nowotworów układu chłonnego - chłoniaków. W tym przypadku typowo występują nocne, zlewne poty. Inną przyczyną hiperhydrozy są zaburzenia funkcjonowania autonomicznego układu nerwowego, który kontroluje wydzielanie potu. Uszkodzenie autonomicznych włókien nerwowych wskutek urazu (na przykład uraz rdzenia kręgowego) lub neuropatii może objawiać się właśnie zwiększoną potliwością.

W leczeniu hiperhydrozy stosuje się antyperspiranty, leki hamujące aktywność autonomicznego układu nerwowego oraz pudry i zasypki miejscowo osuszające skórę. W miejscowej nadpotliwości dobre efekty przynosi lokalne ostrzykiwanie toksyną botulinową (botoksem).

Dla najbardziej zaawansowanych przypadków zarezerwowane są procedury chirurgiczne: usuwanie bądź niszczenie gruczołów potowych, a także przecinanie włókien nerwowych unerwiających określone grupy tych gruczołów. Zanim jednak zaczniemy leczyć nadpotliwość objawowo, należy dokładnie sprawdzić, czy nie jest ona sygnałem świadczącym o innej chorobie ogólnoustrojowej.

Zabiegi, które zmniejszą nadmierną potliwość

• zmniejszona potliwość (hipohydroza, anhydroza)

Zmniejszona potliwość, czyli hipohydroza, występuje o wiele rzadziej niż hiperhydroza. Jest ona jednak znacznie bardziej niebezpieczna - brak wytwarzania potu uniemożliwia obniżenie temperatury ciała w sytuacjach przegrzania. Całkowity brak potliwości nazywamy anhydrozą. Przyczyną zmniejszonego pocenia są zazwyczaj uogólnione choroby skóry, powodujące zmiany jej struktury. Jednym z przykładów takich schorzeń jest hipohydrotyczna dysplazja ektodermalna, czyli wrodzone zaburzenie rozwoju skóry i jej przydatków. Nieprawidłowo wykształcone gruczoły potowe nie są w stanie pełnić roli termoregulatorów, co w skrajnych przypadkach może stanowić nawet zagrożenie życia.

• potówki

Potówki to problem dotyczący głównie niemowląt i małych dzieci, choć czasami występują także u dorosłych. Są to drobne, swędzące lub piekące pęcherzyki pojawiające się w miejscach nadmiernie przegrzanych. Ich źródłem jest lokalna nadprodukcja potu połączona z jego utrudnionym odpływem. Usunięcie przyczyny - miejscowego przegrzania - zwykle powoduje ustąpienie zmian skórnych.

• ropnie mnogie pach

Ropnie mnogie pach, zwane również trądzikiem odwróconym, to choroba zapalna apokrynowych gruczołów potowych. Jej przyczyną jest zakażenie bakteryjne, najczęściej wywoływane przez gronkowce. Zmiany ropne pojawiają się wyłącznie w miejscach, w których występują gruczoły apokrynowe - pod pachami oraz (rzadziej) w okolicach krocza. Leczenie polega na miejscowym stosowaniu antybiotyków oraz chirurgicznym nacinaniu ropni.

• mukowiscydoza

Mukowiscydoza jest przykładem choroby, w której zaburzeniu ulega skład wydzielanego potu. Wskutek wrodzonej mutacji kanałów w błonie komórkowej nabłonka gruczołów potowych nie dochodzi do zwrotnego wchłaniania jonów chlorkowych, przez co pot staje się bardzo słony. Zwiększone wydalanie chlorków jest podstawą testu potowego, będącego bardzo prostym i przydatnym narzędziem służącym do diagnostyki mukowiscydozy.

• nowotwory gruczołów potowych

Z komórek gruczołów potowych mogą rozwijać się zarówno łagodne, jak i złośliwe nowotwory. Raki wywodzące się z gruczołów potowych są zwykle bardziej agresywne w porównaniu do częstszych nowotworów złośliwych skóry, takich jak na przykład rak płaskonabłonkowy. Nowotwory gruczołów potowych są bardzo rzadkie. Ich leczenie jest z tego powodu dużym wyzwaniem, brakuje bowiem badań na dużych grupach chorych, pozwalających na porównanie skuteczności różnych metod terapii.

O autorze

Krzysztofa Białożyt

Studentka medycyny na Collegium Medicum w Krakowie, powoli wkraczająca w świat ciągłych wyzwań pracy lekarza. Szczególnie zainteresowana ginekologią i położnictwem, pediatrią oraz medycyną stylu życia. Miłośniczka języków obcych, podróży i górskich wędrówek.

Czytaj więcej artykułów tego autora

Krzysztofa Białożyt