Gruczoły łojowe: budowa i funkcje. Choroby gruczołów łojowych

Gruczoły łojowe należą do grupy gruczołów wydzielania zewnętrznego. Produkują łój (z łac. sebum), który nie tylko nawilża i natłuszcza skórę, ale również chroni ją przed działaniem czynników zewnętrznych. Praca gruczołów łojowych jest regulowana przede wszystkim przez hormony. Przeczytaj, jakie są funkcje i jak wygląda budowa gruczołów łojowych oraz dowiedz się, jakie ich choroby wyróżniamy.

Spis treści

1. Funkcje gruczołów łojowych
2. Aktywność gruczołów łojowych
3. Choroby gruczołów łojowych
4. Łojotok
5. Trądzik
6. Łupież łojotokowy
7. Wyprysk łojotokowy noworodków
8. Nowotwory gruczołów łojowych

Gruczoły łojowe znajdują się na powierzchni całego ciała. Wyjątek stanowi gruba skóra dłoni oraz stóp. Większość tych gruczołów nie otwiera się bezpośrednio na powierzchni skóry, lecz do wnętrza mieszków włosowych. Każdy włos w połączeniu ze swoim mięśniem wyprostnym (to ten mięsień, którego skurcz powoduje powstanie "gęsiej skórki") oraz przylegającym gruczołem łojowym tworzy tak zwaną jednostkę włosowo-łojową.

Skurcz mięśnia przywłośnego umożliwia również wypychanie łoju z wnętrza gruczołu. W okolicy ujścia gruczołu łojowego do mieszka włosowego znajduje się jeszcze jedna bardzo ważna struktura. Jest nią nisza komórek macierzystych, czyli "magazyn" komórek zdolnych do podziałów. Komórki te pełnią istotną rolę w procesach odnowy naskórka oraz jego wytworów.

Liczba gruczołów łojowych w skórze jest mniej więcej stała przez całe życie i wynosi, w zależności od lokalizacji, od 100 do 800/cm². Najwięcej z nich znajduje się na owłosionej skórze głowy, twarzy oraz górnych częściach tułowia. Uważa się natomiast, że wraz z wiekiem zwiększają się rozmiary gruczołów łojowych, a proces ten nabiera największego tempa w okresie dojrzewania.

Gruczoły łojowe mają kształt pęcherzykowy, podobny do miniaturowych kiści winogron. Są zbudowane ze zmodyfikowanych komórek nabłonkowych, mających zdolność gromadzenia kropli tłuszczu i innych składników łoju. Z tego powodu komórki tych gruczołów oglądane pod mikroskopem mają charakterystyczny, "piankowaty" wygląd.

Gruczoły łojowe charakteryzują się wyjątkowym sposobem produkcji wydzieliny. Nazywamy go wydzielaniem holokrynowym (z gr. holos - cały). W tym typie wydzielania całe komórki wraz ze swoją zawartością ulegają obumieraniu, stając się jednocześnie składnikami produkowanej wydzieliny. Aby sebum mogło być stale wytwarzane, konieczna jest systematyczna odnowa komórek gruczołu łojowego poprzez ich ciągłe podziały. Cały proces powstawania nowej komórki, gromadzenia przez nią składników łoju, aż do jej obumarcia i wydalenia na zewnętrzną powierzchnię skóry, trwa około tygodnia.

Czytaj też:

Przerośnięte gruczoły łojowe na twarzy: jak sobie z nimi radzić?

Jak objawia się łojotokowe zapalenie skóry głowy?

Jak działają regulatory potu?

Funkcje gruczołów łojowych

Najważniejszą funkcją gruczołów łojowych jest oczywiście produkcja łoju skórnego, zwanego również sebum. Wydzielina ta składa się z różnego rodzaju tłuszczów, takich jak trójglicerydy, fosfolipidy oraz pochodne cholesterolu. Dodatkowo, sebum zawiera pozostałości komórek, z których powstaje, a także substancje o działaniu przeciwdrobnoustrojowym. Cienka warstwa łoju na skórze zapewnia jej odpowiednie nawilżenie, zapobiegając nadmiernej utracie wody.

Warto wiedzieć, że podobną rolę spełnia specjalny rodzaj gruczołów łojowych, znajdujący się w powiekach - tzw. gruczoły Meiboma. Produkowany przez nie łój wytwarza cienką, tłustą powłokę na powierzchni filmu łzowego. Dzięki temu łzy nie mogą łatwo wyparować z powierzchni spojówek. W ten sposób oko jest chronione przed wysychaniem.

Oprócz ochrony przed nadmiernym parowaniem, sebum stanowi warstwę nieprzepuszczalną dla wody z zewnątrz. Ta właściwość zapewnia naszej skórze wodoodporność. Z chemicznego punktu widzenia, odczyn wydzieliny gruczołów łojowych jest lekko kwasowy. Jest to jeden z czynników ułatwiających ochronę przed mikroorganizmami. Sebum pełni również funkcje odżywcze, dostarczając skórze cenne antyoksydanty - jak na przykład rozpuszczalną w tłuszczach witaminę E.

Gruczoły łojowe mają zdolność wytwarzania oraz przekształcania tłuszczów i ich pochodnych. Produkowane przez nie lipidy mogą mieć działanie zarówno przeciw-, jak i prozapalne. Te właściwości sprawiają, że niektóre z chorób gruczołów łojowych powstają właśnie na podłożu lokalnego stanu zapalnego.

Gruczoły łojowe rozwijają się już w trakcie życia płodowego, zazwyczaj około 15-go tygodnia życia płodu. Już wtedy spełniają one istotną funkcję, produkując składniki mazi płodowej. Jest to specjalna wydzielina, pokrywająca skórę płodu i noworodka. Podczas porodu siłami natury, maź płodowa zapewnia odpowiedni poślizg, ułatwiając przejście przez kanał rodny. Maź płodowa prawdopodobnie pełni dodatkowo szereg innych ról: utrzymuje prawidłowe nawilżenie skóry i zapobiega jej wychłodzeniu, a także stanowi barierę przed zewnętrznymi czynnikami infekcyjnymi.

Aktywność gruczołów łojowych

Najważniejszym czynnikiem, regulującym wielkość i aktywność gruczołów łojowych, są stężenia niektórych grup hormonów. Rolę najistotniejszych stymulatorów przypisuje się androgenom, do których należy m.in. testosteron. Głównym miejscem produkcji androgenów są gonady i nadnercza, choć gruczoły łojowe posiadają również zdolność ich lokalnego wytwarzania w obrębie skóry. Funkcję hamowania produkcji łoju pełnią natomiast m.in. estrogeny. Oprócz hormonów płciowych, wpływ na gruczoły łojowe mają inne hormony nadnerczy (na przykład kortyzol) oraz hormony produkowane przez przysadkę mózgową (hormon wzrostu, prolaktyna).

Moment rozwoju gruczołów łojowych u płodu jest związany ze stymulacją androgenami pochodzącymi od matki oraz produkowanymi przez łożysko. Po narodzinach, aktywność wydzielnicza gruczołów maleje i pozostaje na bardzo niskim poziomie, aż do początku okresu dojrzewania płciowego. Zmiany gospodarki hormonalnej i zwiększona produkcja androgenów intensywnie pobudzają czynność gruczołów łojowych. Nadmierna produkcja sebum, charakterystyczna między innymi dla łojotoku i zmian trądzikowych, może więc być jednym z objawów zaburzeń gospodarki hormonalnej.

Choroby gruczołów łojowych

Większość chorób gruczołów łojowych związana jest z ich nadmiernym pobudzaniem. Niekontrolowana aktywność wydzielnicza może mieć jedynie niewielkie skutki kosmetyczne, bądź prowadzić do powstawania poważniejszych stanów zapalnych i zmian ropnych. Oprócz nadprodukcji łoju, przyczyną schorzeń gruczołów łojowych mogą być rozwijające się w nich procesy nowotworowe, choć są to stosunkowo rzadkie przypadki. Wśród najważniejszych chorób gruczołów łojowych wymieniane są:

Łojotok

Wzmożoną produkcję łoju, zwaną również łojotokiem, najczęściej obserwuje się na owłosionej skórze głowy, twarzy oraz górnych częściach tułowia. Łojotok jest przyczyną przetłuszczania skóry i wtórego blokowania ujść gruczołów łojowych. Przewlekły łojotok może stać się przyczyną chorób skóry gładkiej (trądziku) oraz owłosionej (łupieżu łojotokowy). U podłoża łojotoku leżą zmiany hormonalne, występujące m.in. w okresie dojrzewania, ale również czynniki genetyczne oraz niedobory niektórych witamin. Bezpośredni wpływ na rozwój łojotoku przypisuje się zakażeniom drożdżakowym skóry.

Trądzik

Trądzik pospolity to jedna z najczęstszych chorób skóry - szacuje się, że nawet 80% ludzi przynajmniej raz w życiu doświadcza tego problemu. Trądzik rozwija się na podłożu wielu czynników: nasilonego łojotoku, zmian hormonalnych, zakażenia bakteriami beztlenowymi z gatunku Propionibacterium acnes, a także lokalnego stanu zapalnego.

W trądziku o niewielkim nasileniu dominują zmiany o typie zaskórników, związane z nadprodukcją łoju oraz nadmiernym rogowaceniem naskórka w okolicach mieszków włosowych. W bardziej zaawansowanych postaciach zmianom skórnym towarzyszy rozwój stanu zapalnego, nadkażenie bakteryjne oraz tworzenie krost i torbieli wypełnionych ropą.

Najczęstszą postacią trądziku jest trądzik młodzieńczy, związany z nadmierną stymulacją androgenami w okresie dojrzewania. Do innych podtypów choroby należą:

• trądzik niemowlęcy (występujący przejściowo w pierwszych miesiącach życia dziecka)
• trądzik polekowy (wywoływany najczęściej przez leki hormonalne)
• trądzik kosmetyczny (związany z zablokowaniem gruczołów łojowych przez kosmetyki stosowane na twarz)

Trądzik, w zależności od stopnia jego nasilenia, leczymy miejscowo lub ogólnie. W terapii najczęściej stosowane są jednocześnie preparaty z kilku grup: hamujące łojotok, antybakteryjne, przeciwzapalne oraz złuszczające.

Łupież łojotokowy

Łupież łojotokowy jest schorzeniem owłosionej skóry głowy, powstającym na podłożu łojotoku. Jeżeli skóra głowa jest bardzo przetłuszczona, mówimy o tzw. łupieżu tłustym. Zmiany skórne obejmują zwykle powierzchowne złuszczanie, choć w bardzo nasilonych przypadkach mogą powstawać strupy i nacieki zapalne. W leczeniu zwykle stosuje się szampony przeciwłupieżowe.

Wyprysk łojotokowy noworodków

Wzmożona aktywność gruczołów łojowych u noworodków jest związana z pobudzaniem przez pochodzące z zewnątrz androgeny. Ich źródłem jest zarówno organizm matki, jak i produkcja łożyskowa. Wyprysk łojotokowy zlokalizowany na skórze głowy jest nazywany ciemieniuchą. Zmiany skórne nie są bolesne, zwykle również nie swędzą. Po kilkunastu tygodniach, gdy stężenia androgenów we krwi noworodka ulegną obniżeniu, wyprysk łojotokowy samoistnie zanika.

Nowotwory gruczołów łojowych

W obrębie gruczołów łojowych mogą rozwijać się łagodne i złośliwe nowotwory. Przykładem nowotworu o charakterze łagodnym są gruczolaki łojowe, występujące zwykle w postaci mnogich guzków na twarzy. Zmiany tego typu nie są groźne i mogą być usuwane chirurgicznie. W rzadkich przypadkach łagodne nowotwory gruczołów łojowych mogą towarzyszyć zespołom genetycznym, związanym z wrodzoną predyspozycją do rozwoju złośliwych nowotworów narządów wewnętrznych.

Przykładem takiego schorzenia jest zespół Muir-Torre'a, w którym oprócz gruczolaków łojowych występuje zwiększone ryzyko zachorowania na raka przewodu pokarmowego oraz narządów rodnych.

Najbardziej niebezpiecznym nowotworem rozwijającym się w gruczołach łojowych jest tzw. rak łojowy. Jest to rzadki, ale bardzo agresywny nowotwór. Najczęstszym miejscem jego rozwoju są gruczoły łojowe znajdujące się w powiekach. Podstawą leczenia jest doszczętne wycięcie chirurgiczne zmiany, ponieważ ten nowotwór nie jest wrażliwy na radioterapię.

O autorze

Krzysztofa Białożyt

Studentka medycyny na Collegium Medicum w Krakowie, powoli wkraczająca w świat ciągłych wyzwań pracy lekarza. Szczególnie zainteresowana ginekologią i położnictwem, pediatrią oraz medycyną stylu życia. Miłośniczka języków obcych, podróży i górskich wędrówek.

Czytaj więcej artykułów tej autorki

Krzysztofa Białożyt