Gaslighting to przemoc, której nie widać. „Wtórnie wiktymizujemy osoby jej doświadczające”
Przemoc psychiczna - przemoc, której często nie widać, nie słychać, bo nie zostawia siniaków... Umyka uwadze sąsiadów, służb, personelu szkolnego. Osoby doświadczające przemocy psychicznej nierzadko tracą wiarę nie tylko w szanse na zmianę, ale i wiarę we własne zmysły, osądy i myśli, bo sprawca sprawnie manipuluje i swoimi ofiarami, i otoczeniem, na zewnątrz prezentując się jako nieskazitelna postać. Jak rozpoznać i jak sobie poradzić doświadczając przemocy psychicznej? Psycholożka Urszula Struzikowska-Marynicz wyjaśnia, jak można pomóc sobie i innym osobom doświadczającym przemocy psychicznej.
Przemoc psychiczna - niewidzialna przemoc
Gdy słyszysz słowo „przemoc”, o czym myślisz? Uderzenie? Kopnięcie? Pchnięcie? Pobicie? Hasło „przemoc psychiczna” wprawia w konsternację – czy przemoc, po której nie ma śladów, można nazywać przemocą?
To właśnie dlatego osoby doświadczające przemocy psychicznej nierzadko znajdują się w patowej sytuacji: nawet jeśli trafnie rozpoznają, że doświadczają przemocy, to jednocześnie często nie wiedzą, jak ją zgłosić, jak udowodnić? Zwłaszcza że sprawcy przemocy psychicznej – i dotyczy to zarówno relacji partnerskich, jak i relacji rodzic-dziecko – bywają czarujący na zewnątrz i ukazujący światu zupełnie inne oblicze.
TO TEŻ MOŻE CIĘ ZAINTERESOWAĆ: Przemoc w rodzinie: rodzaje i fazy przemocy w rodzinie
Przemocy psychicznej doświadcza co piąte dziecko w Polsce. Większość ze strony rówieśników, ale co trzecia z młodych osób doświadczających przemocy, doświadcza jej w rodzinie. Ile dorosłych osób doświadcza przemocy psychicznej? Według różnych danych ok. 10-20 proc. osób deklaruje takie doświadczenia, ale statystyki w tak trudnym obszarze mogą być (i najprawdopodobniej są) niedoszacowane.
Gaslighting - kiedy sprawca odbiera wiarę we własne zmysły
Przemocy psychicznej może towarzyszyć gaslighting. To słowo, zaczerpnięte z filmu: główny bohater znęcał się psychicznie nad żoną, wmawiając jej szaleństwo. W tym celu m.in. gasił i zapalał światła, twierdząc, że tylko ona to widzi. Nie ma dobrego polskiego odpowiednika tej formy manipulacji, więc pozostaniemy przy określeniu gaslighting.
Gaslightiong to wyjątkowo przebiegła forma przemocy. Sprawca nie tylko podważa poczucie własnej wartości u swojej ofiary, podważa jej wiarę we własne zmysły.
Sprawca może tę samą historię przedstawiać w różnych wariantach. Jeśli druga strona zaprzeczy lub wytknie sprzeczności, Sprawca przeinacza fakty, dezinformuje. Zaprzecza, kłamie, dezinformuje, wprowadza w błąd, wmawiając ofierze, że to ona się myli, że „źle zapamiętała”, że ma urojenia, że zmyśla. Osoba doświadczająca gaslightingu, doświadczając tego typu zdarzeń, może przestać ufać samej sobie – szczególnie jeśli nie ma wsparcia, nie ma świadków, którzy potwierdziliby jej wersję.
Czym jest gaslighting, bo wciąż wiele osób nie zdaje sobie sprawy z takich działań. Myślą, "coś ze mną nie tak", tracą zaufanie do siebie.
Psycholożka Urszula Struzikowska-Marynicz wyjaśnia: Gaslighting jest formą przemocy psychicznej, opierającą się na podważaniu wiarygodności drugiej osoby - tak w oczach jej najbliższego otoczenia społecznego, co prowadzi do stopniowego izolowania osoby od jej zasobów środowiskowych, jak również w oczach jej samej.
Osoba pod wpływem podważania zasadności jej opinii i sądów, przekonań, pamięci, zdolności poznawczych, emocji, zaczyna wątpić w samą siebie, w swoją umiejętność prawidłowej oceny sytuacji i adekwatności. Gaslighting to proces stopniowego wygaszania w drugim człowieku jego spontaniczności, swobody, wolności, osłabiania jego autonomii, decyzyjności, wewnętrznego płomienia potencjału i bycia sobą.
W efekcie tego procesu osoba przeżywa poczucie silnej zależności od sprawcy, bez którego „wsparcia” miałaby sobie nie poradzić. Postrzega go jako człowieka, który wie lepiej od niej, jest mądrzejszy, chce ją chronić poprzez podejmowanie za nią decyzji, troszczy się o jej wizerunek, relacje, szeroko rozumiane dobro, chroni ją przed wygłupieniem się, przyniesieniem samej sobie wstydu i strat, przed pogłębianiem się rzekomej choroby psychicznej, objawów patologii, której występowanie wskazuje gaslighter.
Osoba, która doświadcza gaslightingu, staje się od sprawcy zależna, wątpi w siebie, czuje się zagubiona i zagrożona, niezaradna i przegrana. Paradoksalnie, odczuwane emocje mogą stanowić punkt zwrotny, jeśli im zaufamy:
-Musimy pamiętać, że nasze emocje i myśli z czegoś wynikają i dokądś mają nas prowadzić, dlatego nie unieważniajmy ich, uszanujmy, przyjrzyjmy się im, wiemy najlepiej co czujemy, co myślimy, co jest dla nas ważne, nie ma powodu, dla którego mielibyśmy przesunąć się w naszej głowie i wpuścić tam kogoś, kto twierdzi, że wie, co dla nas dobre.
Jeżeli w jakiejś relacji z konkretną osobą odczuwamy wstyd, poczucie winy, chaos, czujemy, że zaczynamy wątpić w działanie naszych oczu, uszu, pamięci, jeśli czujemy, że obawiamy się wyrażać swoich potrzeb i zdania, wątpimy w siebie, czujemy że po kontakcie z drugą osobą brakuje nam coraz bardziej siły, swobody, komfortu warto jest przyjrzeć się temu, co się dzieje w nas samych i co może dziać się w tej relacji, porozmawiać o niej z innymi osobami, zdystansować się na jakiś czas - podkreśla psycholożka Urszula Struzikowska - Marynicz.
Jak rozpoznać przemoc psychiczną
Przemoc psychiczna to nie tylko gaslightinfg.
To też, przykładowo, uporczywe ignorowanie ofiary albo emocjonalne zaniedbywanie, jeśli przemocy doświadcza dziecko: niedawanie troski, życzliwości, zwykłego zainteresowania.
Przemoc psychiczna jest intencjonalna i to można uznać za kryterium kluczowe, choć miejmy na uwadze, że osoba „nieintencjonalnie”, ale regularnie wybuchająca, krzycząca na bliskie osoby, także taką przemoc stosuje, nawet jeśli twierdzi, że „nie chciała”. Jednak jako dorosła osoba ponowi odpowiedzialność za swoje czyny.
Przemoc psychiczna może mieć różne oblicza: manipulowanie i kłamanie,obrażanie i deprecjonowanie, poniżanie i umniejszanie dokonań, wulgaryzmy i obrażanie, wrogość, obwinianie za własną agresję, krytykowanie, zarzucanie zdrady, kłamstwa, nadkontrola, przeglądanie prywatnej korespondencji, zakazywanie spotkań towarzyskich, kontrolowanie telefonu i social mediów, narzucanie „dozwolonej” odzieży, izolowanie od znajomych i rodziny...
To wszystko prowadzi do pogorszenia stanu osoby doświadczającej przemocy. Jej samoocena leci w dół. Jeśli jest pozbawiona wspierającego otoczenia, nie ma oparcia na zewnątrz, jest zależna finansowo od sprawcy, wychowano ją w przekonaniu, że niezależnie od jakości relacja powinna trwać – zwykle znajduje się w matni, z której bardzo trudno się wydostać.
CZYTAJ RÓWNIEŻ: "Przemoc wobec samego siebie". Psycholożka wyjaśnia, czym grozi overthinking
Przed przemocą nie chroni ani wiek, ani wiedza, ani wykształcenie – do przemocy psychicznej może dochodzić w bardzo z pozoru „porządnych” domach. Co istotne, osoby będące sprawcami przemocy psychicznej, często mają osobowości psychopatyczne lub narcystyczne, ale na zewnątrz świetnie funkcjonują, przekonując otoczenie, że w ich domu nie ma żądnych problemów lub że problem stanowi postawa osoby doświadczającej przemocy: dziecka, partnerki, partnera.
Tymczasem bezradna osoba doświadczająca przemocy wycofuje się z życia, izoluje, jej stan psychiczny się pogarsza, poczucie bezradności przytłacza. Chociaż stara się nierzadko niwelować konflikty, w relacji z przemocowcem zawsze znajdzie się ta przysłowiowa „za słona zupa”, która powoduje kolejne wybuchy przemocy.
Sposoby na poprawę kondycji psychicznej w pracy
Czym jest przemoc psychiczna, a czym nie jest? Mam wrażenie, że w społeczeństwie wciąż jest dość duża tolerancja na przemoc psychiczną, która jest traktowana jako "mniejsza" przemoc niż np. bicie.
Psycholog Urszula Struzikowska - Marynicz odpowiada: - O przemocy mówimy wówczas, gdy dane zachowanie popiera się na nierównowadze sił, zasobów, możliwości, czyli bazuje na stosunku zależności w wybranych obszarach funkcjonowania danej pary ludzi. Zachowanie to przynosi straty i cierpienie, ogranicza naturalne prawa, wolność czy nietykalność osoby, jest intencjonalne, służy podporzadkowaniu oraz wykorzystaniu ofiary do celów sprawcy przemocy. Przemoc nie poddana interwencji zazwyczaj zostaje powielona, stąd mówimy o cyklu przemocy, który wymaga zatrzymania i interwencji tak wobec osoby krzywdzonej, jak również w stosunku do osoby dopuszczającej się krzywdzenia.
Przemoc psychiczna jest formą krzywdzenia emocjonalnego, występującą pod różnego rodzaju formami oddziaływania na drugą osobę przykładowo poprzez zawstydzanie, dewaluowanie, krytykowanie, obrażanie, wyśmiewanie, kontrolowanie, poniżanie, izolowanie od otoczenia, ograniczanie rozwoju, zaniedbywanie potrzeb edukacyjnych, zdrowotnych, emocjonalnych i bytowych drugiego człowieka, zwłaszcza pozostającego od nas z racji wieku czy stanu zdrowia w stosunku zależności, niesamodzielności.
Przemoc opiera się na wytworzeniu nierównowagi sił w relacji sprawca-ofiara, a zatem poczucia lub rzeczywistej zależności osoby krzywdzonej od osoby dopuszczającej się krzywdzenia, co pozwala sprawować nad ofiarą kontrolę, wpływać na jej motywację, podporządkowanie i posłuszeństwo w stosunku do sprawcy.
Tolerujemy przemoc psychiczną, ponieważ wciąż jest w nas dużo niepewności i obawy przed „wygłupieniem się” wskazując na takie formy zachowania, które nas niepokoją. W naszych przekonaniach i wyobrażeniach na temat przemocy wciąż jest wiele mitów i stereotypów.
Wtórnie wiktymizujemy osoby doświadczające przemocy jako te, że „same sobie winne są”, „widziały gały, co brały”, „widocznie lubi, jak on ją poniża, jakby nie lubiła, to by sobie na to nie pozwoliła”, „wiedziała, na co się pisze”.
Szukamy usprawiedliwienia dla zachowań, które nas szokują, pomiejszamy skalę krzywdzenia, aby redukować poczucie niepokoju, jakie ono w nas budzi.
Przemoc bywa też źle interpretowana, jako "niezbędny" element niektórych relacji lub jako czynnik, który można "uzdrowić", zwalczyć, odpowiednią dawką miłości i cierpliwości. To oczywiście błędne postrzeganie, które prowadzi do dalszego tkwienia w przemocowych związkach.
Nadto mamy tendencję do romantyzowania przemocy, co widoczne jest na przykładzie niektórych hitów kinowych czy książkowych, o czym więcej piszemy z Szymonem Żyśko w naszej książce - potwierdza Urszula Struzikowska-Marynicz, nawiązując do książki "Gaslightning i inne formy przemocy psychicznej" swojego autorstwa. - Musimy pamiętać, że każda forma przemocy jest przemocą, ta psychiczna również i zostawia ona poważne ślady w psychice osób, które zostały jej poddane.
- Do konsekwencji bycia krzywdzonym zalicza się traumę relacyjną, zaburzenia lękowe, depresyjne, PTSD, c-PTSD. Krzywdzone dzieci częściej rozwijają pozabezpieczny styl przywiązania i zaburzenie osobowości o typie narcystycznym czy borderline, związane z cierpieniem psychicznym w przyszłości. Osoby krzywdzone przemocą częściej niż inne powielają wchodzenie w relacje przemocowe, również same mogą przechodzić od pozycji ofiary do stosowania przemocy, jaka może w pewnym stopniu stać się dla nich normą dotyczącą określonych, w ich poczuciu dopuszczalnych sposobów reagowania.
ZOBACZ TEŻ: Przemoc w związku nastolatków
Jak udowodnić przemoc psychiczną, gaslighting? Wobec otoczenia sprawcy przemocy bywają przecież czarujący, a osoba sygnalizująca problem tym bardziej dyskredytowana, uznawana za "wariatkę" itp.
- Przemoc psychiczną jest bardzo trudno udowodnić i bardziej niż na udowadnianiu jej doświadczania, skoncentrowałabym uwagę na ratowanie siebie z relacji, w której do przemocy dochodzi. Udowadnianie może okazać się potrzebne, jeżeli składamy zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, gdy zależy nam na przykładowo rozwodzie z orzeczeniem o winie, którą wówczas należy w sądzie udowodnić - przyznaje psycholożka Urszula Struzikowska-Marynicz.
- Do wszczęcia procedury „Niebieskiej Karty” nie potrzebujemy jednak dowodów przemocy. Każda osoba, która podejmie uzasadnione podejrzenie, że może dochodzić do stosowania przemocy, ma społeczny obowiązek i prawo do dokonania zawiadomienia czy wszczęcia procedury „Niebieskiej Karty”. Ta bazuje na uzasadnionym podejrzeniu, a uzasadnienie nie wymaga dowodu a argumentu, na podstawie którego wskazujemy na nasze podejrzenie o występowaniu w rodzinie (związku) przemocy - wyjaśnia psycholożka.
Jak poznać, że doświadczamy przemocy, gdy pod wpływem manipulacji przestajemy ufać samej sobie? Psycholożka wymienia następujące aspekty, które mogą być pomocne:
- Zachowaniami wskazującymi na ryzyko stosowania przemocy jest podważanie wiarygodności osoby, izolowanie jej od otoczenia, dyskredytowanie, krytykowanie i zawstydzanie, obrażanie, dewaluowanie, zastraszanie.
Warto jest prowadzić dziennik czy pamiętnik, w którym wpisujemy ważne dla nas myśli, uczucia i sytuacje, w których one się pojawiają, opisywać zdarzenia ze swojej perspektywy, rozmawiać o nich z zaufanymi osobami.
Nasze notatki, relacja świadków, rozmowy prowadzone z innymi osobami, smsy czy maile wymieniane ze sprawca przemocy zazwyczaj stanowią materiał dowodowy.
Nagrywanie rozmów, spisywanie ustaleń, zawieranie na piśmie umów ze sprawcą mogą posłużyć nam jako dowód na to, jak było w rzeczywistości przede wszystkim dla nas samych.
Ale na tym nie koniec cech, którymi może się wyróżniać przemoc psychiczna. Sprawcy na zewnątrz nierzadko funkcjonują poprawnie, w sposób, który powoduje, że trudno uwierzyć w relację osoby doświadczającej przemocy.
- To prawda, że przemoc psychiczna niekiedy stosowana jest w tzw. „białych rękawiczkach”, czyli przez osoby, które potrafią sprawiać bardzo dobre wrażenie, budować oraz zachowywać pozory.
Odwoływanie się do czyjegoś stanu psychicznego powinno budzić w nas zainteresowanie i czujność, ponieważ może służyć jako dyskredytowanie i próba izolowania ofiary od potencjalnych źródeł wsparcia, interwencji.
Wiele osób obawia się „mieszać w sprawy innych”, zapominając o tym, że przemoc nie jest sprawą rodziny czy danej pary ludzi. Przemoc to problem społeczny, zwłaszcza ta przemoc, która jest stosowana wobec tzw. osób zależnych- dzieci, osób dotkniętych niepełnosprawnością czy różnymi ograniczeniami związanymi z senioralnym okresem ich życia, gdyż takie osoby rzadko kiedy potrafią obronić się same, pozostają pod wpływem i w zależności usługowej, ekonomicznej, opiekuńczej i emocjonalnej od swojego otoczenia, w którym może dochodzić do krzywdzenia.
Jak i gdzie szukać pomocy, doświadczając przemocy?
- Myślę, że pomocy warto jest szukać wielotorowo i na różnych obszarach naszego funkcjonowania - podpowiada psycholożka Urszula Struzikowska - Marynicz.
1. Po pierwsze warto jest poszukać pomocy w najbliższym, obdarzonym przez nas zaufaniem otoczeniu. Osoby, którym ufamy, które nas znają, mogą być dobrym punktem odniesienia dla naszych wątpliwości, ponieważ mogą dać nam informacje czy widzą coś niepokojącego w naszym zachowaniu czy sytuacji życiowej, czy coś z ich punktu widzenia w nas się zmienia, jak zachowujemy się w danej relacji i od kiedy.
Ich wiedza na nasz temat może dawać nam poczucie urealnienia w naszej wiedzy o sobie, poczuciu tożsamości, byciu akceptowanym, szanowanym, kochanym tam, gdzie sprawca przemocy psychicznej wmawia nam, że mamy braki. To może nam dać poczucie „zakotwiczenia” w dotychczasowej wiedzy na swój własny temat, w obrazie siebie.
2. Po drugie polecam sięgnąć po fachową, specjalistyczną literaturę psychologiczną, opisującą zjawisko przemocy psychicznej, manipulacji, w tym gaslightingu. Znajdziemy w niej bardzo wiele informacji o rodzajach, formach zachowania przemocowego, mechanizmach z nim związanych, tak po stronie osoby dopuszczającej się krzywdzenia, jak również po stronie osoby, która go doświadcza.
Pozyskiwanie takich informacji to tzw. psychoedukacja we własnym zakresie, która pozwala nam zrozumieć, w jakiej znaleźliśmy się sytuacji, a także dostrzec to, że określone zachowania, sytuacje, mechanizmy mają swoją nazwę, co pozwala je zrozumieć, uporządkować, dowiedzieć się o nich więcej, zdystansować się do tego, co przeżywamy, mając świadomość, że nie jesteśmy z tym sami, że to się zdarza, ma swoją nazwę i istnieją sposoby na poradzenie sobie czy wydostanie się z takiej relacji.
Nazywanie danych zachowań i mechanizmów pozwala nam na odzyskanie poznawczej i emocjonalnej kontroli nad tym, czego doświadczamy, czego jesteśmy świadkiem, co ogranicza subiektywne poczucie chaosu, wyobcowania, wstydu i zagubienia w przestrzeni doświadczanej przemocy psychicznej.
Polski rynek czytelniczy ma do zaoferowania wiele wartościowych książek na temat gaslightingu, ja oczywiście zapraszam do przeczytania książki mojej i Szymona Żyśko pt.: „Odzyskaj kontrolę nad swoim życiem. Gaslighting i inne formy przemocy psychicznej”, w której przyglądamy się ze współautorem przemocy, różnym jej formom i obszarom życia, w jakich do niej dochodzi, opowiadany trochę o historii przemocy, o motywacji sprawców, mechanizmach wikłających w przemoc, ale także o sposobach radzenia sobie i wychodzenia z doświadczania przemocy. Naszej rozmowie towarzyszą krótkie reportaże Szymona, w których osoby, które doświadczyły gaslightingu dzielą się swoją historią, ilustrując jak głęboko sięga w człowieka ta forma przemocy.
3. Dobrze jest poszukać wsparcia psychologicznego, psychoterapeutycznego. Takie wsparcie pozwala uzyskać wiedzę na temat tego, co się dzieje tak w relacji, jak również z nami, przyjrzeć się bardziej nie osobie stosującej przemoc, ale jej wpływowi na nas, dostrzegając, na jakie obszary naszego Ja, naszej osobowości, potrzeb, zasobów, wad i słabości oraz obszarów życia ta osoba oddziałuje, co w nas budzi, co w nas hamuje, na jakich naszych osobistych przekonaniach, wartościach i lękach opiera się, podważając zasadność tego, co wiemy i tego, co myślimy, czujemy, czego pragniemy.
4. Podpowiadam poniżej podmioty udzielające wsparcia w sytuacji doświadczania przemocy:
- Ośrodki Interwencji Kryzysowej, których dane teleadresowe znaleźć można w wykazie jednostek poradnictwa na stronie Urzędu Wojewódzkiego, zgodnego z właściwością terytorialną;
- MOPS/ GOPS, CUS;
- Komisariaty policji;
- Ośrodki Pomocy Osobom Pokrzywdzonym Przestępstwem;
- Całodobowy Telefon Zaufania dla Ofiar Przemocy w Rodzinie infolinii „Niebieska Linia”: 800 12 00 02;
- Mapujpomoc.pl/lista-organizacji-pomocowych-dla-ofiar-przemocy
Urszula Struzikowska-Marynicz - Psycholog i socjolog z wykształcenia oraz pasji, z doświadczeniem w poradnictwie psychologicznym i pracy w obszarze pomocy społecznej i interwencji kryzysowej, prowadzeniu zajęć psychoedukacyjnych dla rodzin dotkniętych przemocą i pacjentów szpitala. Współpracuje z Ośrodkami Pomocy Społecznej, Podmiotami Edukacyjnymi i mediami oraz badaczami. Przez 7 lat była Prezeską w Młodzieżowym Klubie Sportowym TRIUMF Alwernia, konstruując projekty dotyczące m.in. profilaktyki uzależnień i patologii społecznych. Autorka książki Odzyskaj kontrolę nad swoim życiem. Gaslightning i inne formy przemocy psychicznej. Prowadzi stronę struzikowskamarynicz.pl
