Pęcherz moczowy - budowa, pojemność, funkcje i choroby. Gdzie jest pęcherz moczowy?

Mało się o nim mówi, a szkoda. Pęcherz moczowy jest niezwykle ważną częścią układu moczowego, gromadzi stale spływający z nerek mocz, a po wypełnieniu odpowiada za jego usuwanie. Warto poznać podstawy jego budowy i fizjologii, a także dowiedzieć się, jak diagnozuje się choroby pęcherza oraz jakie są najczęstsze przypadłości z nim związane.

Spis treści

1. Gdzie znajduje się pęcherz moczowy?
2. Jak wygląda pęcherz moczowy?
3. Budowa pęcherza moczowego - makroskopowa
4. Budowa pęcherza moczowego - mikroskopowa
5. Pojemność pęcherza moczowego. Jaką pojemność ma pęcherz?
6. Rola i funkcje pęcherza moczowego
7. Diagnostyka chorób pęcherza
8. Choroby pęcherza moczowego

Pęcherz moczowy to część układu moczowego, która jest mięśniowym workiem mającym zdolność znacznego powiększania swoich rozmiarów, a także aktywnego usuwania zgromadzonego moczu.

Pojemność pęcherza wynosi od 250 do 500 ml, a w skrajnych przypadkach może on rozciągnąć się do pojemności ponad 1 litra.

Gdzie znajduje się pęcherz moczowy?

Odpowiedź na to pytanie nie wydaje się trudna - tam, gdzie czujesz parcie na mocz, gdzie odczuwasz wypełnienie pęcherza. Są jednak pewne różnice anatomiczne u płci.

Pęcherz znajduje się w miednicy. U mężczyzn znajduje się wyżej niż u kobiet, w miednicy mniejszej, z przodu odbytnicy. Dno pęcherza spoczywa na gruczole krokowym, czyli prostacie. Pęcherz moczowy u kobiety znajduje się w miednicy - pomiędzy nim i odbytem zlokalizowana jest macica.

Jak wygląda pęcherz moczowy?

Pusty pęcherz ma kształt piramidy i w całości mieści się w miednicy, wraz z wypełnianiem się staje bardziej kulisty i przemieszcza się do jamy brzusznej.

Pęcherz moczowy u mężczyzny

Panowie rzadko narzekają na problemy z pęcherzem moczowym, dopóki ich prostata działa bez zarzutu. Infekcje pęcherza u mężczyzn to rzadkość, bo droga do niego dla bakterii zewnętrznych jest dość utrudniona.

To dlatego nawet jedna infekcja dróg moczowych u chłopców zdaniem części lekarzy wymaga pogłębionej diagnostyki, ze względu na możliwą wadę wrodzoną.

Zalecenia Polskiego Towarzystwa Nefrologii Dziecięcej (PTNFD) dotyczące postępowania z dzieckiem z zakażeniem układu moczowego wskazują jednak na konieczność takiego postępowania w przypadku nawracających infekcji, u obu płci.

Pęcherz moczowy u kobiety

Dolegliwości ze strony pęcherza moczowego to częsty problem kobiet niemal w każdym wieku. Krótka cewka moczowa sprzyja wnikaniu mikroogranizmów, a stany szczególne, jak ciąża, dodatkowo sprzyjają problemom.

Samodzielne łagodzenie dolegliwości zwykle nie jest trudne, dziś powszechnie dostępne bez recepty. Niestety, przewlekłe stany zapalne bywają skąpoobjawowe, a sprzyjają poważniejszym patologiom w całym układzie moczowym.

Z czasem mogą skutkować nawet niewydolnością nerek, stąd tak ważne jest, by nawracające problemy konsultować z lekarzem, a przy braku objawów wykonywanie chociaż raz w roku badania moczu i badanie kreatyniny we krwi z oznaczeniem eGFR.

Więcej na ten temat: 8 złotych zasad zdrowych nerek. Tak poznasz, że źle pracują

Budowa pęcherza moczowego - makroskopowa

W budowie anatomicznej wyróżniamy następujące struktury budowy pęcherza moczowego:

• wierzchołek pęcherza – jest to szczyt piramidy, zwrócony w kierunku spojenia łonowego, w tym miejscu zaczyna się więzadło pępkowe pośrodkowe, pozostałość rozwojowa po moczowniku, biegnie ono po wewnętrznej ścianie brzucha do pępka
• powierzchnie dolno-boczne przylegające do mięśni dna miednicy
• powierzchnia górna skierowana do jamy brzusznej, jest pokryta otrzewną
• dno pęcherza – leży na mięśniach dna miednicy, jego wewnętrzna powierzchnia jest gładka, to w dnie pęcherza znajdują się ujścia moczowodów, które odprowadzają mocz z nerek oraz ujście wewnętrzne cewki moczowej, czyli miejsce dalszego odpływu - te trzy struktury tworzą wierzchołki tak zwanego trójkąta pęcherza; dno pęcherza spoczywa na gruczole krokowym u mężczyzn, a u kobiet na trójkącie moczowo-płciowym
• szyja pęcherza jest przejściem w cewkę moczową, otaczają ją pasma włóknisto-mięśniowe biegnące do kości guzicznej i utrzymujące położenie pęcherza - te pasma to tak zwane więzadła łonowo-pęcherzowe i łonowo-sterczowe

Otrzewna z powierzchni górnej przechodzi ku tyłowi na przednią powierzchnię odbytnicy tworząc zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe, będące najniższym zachyłkiem jamy brzusznej u mężczyzn. U kobiet jest nim zagłębienie pęcherzowo-maciczne, czyli przejście otrzewnej z pęcherza na przednią powierzchnię macicy.

Naczynia dochodzące do pęcherza moczowego pochodzą od tętnicy biodrowej wewnętrznej i są to: tętnica pępkowa oraz jej gałąź - tętnica pęcherzowa górna, a także tętnica pęcherzowa dolna oraz tętnica pochwowa u kobiet. Odpływ krwi następuje przez żyły splotu pęcherzowego do żyły biodrowej wewnętrznej.

Włókna nerwowe do pęcherza biegną ze splotów podbrzusznych dolnych i tworzą tak zwany spot pęcherzowy. Włókna współczulne pochodzą ze zwojów krzyżowych pnia współczulnego i biegną przez zwój krezkowy dolny oraz przez nerwy podbrzuszne. Ich zadaniem jest hamowanie wypływ moczu poprzez skurcz zwieracza wewnętrznego cewki moczowej.

Unerwienie przywspółczulne pochodzi z segmentów S2-S4 rdzenia kręgowego, biegnie drogą nerwów miednicznych i odpowiada za wydalanie moczu przez skurcz mięśniówki pęcherza. Czucie wiedzione jest nerwami wchodzącymi do rdzenia kręgowego na poziomie L1 oraz S2.

Położenie pęcherza oraz fakt, że wraz z wypełnieniem zaczyna on wystawać ponad spojenie łonowe umożliwia, w przypadku braku możliwości zacewnikowania, nakłucie pęcherza ponad spojeniem łonowym bez naruszania otrzewnej i w ten sposób ewakuację zalegającego moczu.

Budowa pęcherza moczowego - mikroskopowa

Ściana pęcherza ma grubość od 2 do 10 mm w zależności od wypełnienia i składa się z 3 warstw:

• Błona śluzowa i podśluzowa

Błona śluzowa i podśluzowa pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym przejściowym, jest on bardzo charakterystyczny i występuje tylko w układzie moczowym. Cechą szczególną jest występowanie komórek baldaszkowatych, które stanowią wierzchnią warstwę i pokrywają kilka komórek znajdujących się pod spodem, inna jego nazwa to nabłonek urotelialny.

Cała wewnętrzna powierzchnia pęcherza, z wyjątkiem wspomnianego trójkąta pęcherza, jest pofałdowana, szczególnie silnie w okolicy ujść moczowodów.

Fałdy błony śluzowej spełniają tutaj rolę zastawek uniemożliwiając cofanie moczu do moczowodów, są one zbudowane w ten sposób, że im bardziej wypełniony jest pęcherz tym silniej przylegają one do ujść moczowodów, ale nigdy nie blokują przepływu moczu do pęcherza.

• Błona mięśniowa

Błona mięśniowa ma trzy warstwy: podłużne: wewnętrzna i zewnętrzna oraz okrężna środkowa, nie są one ściśle oddzielone od siebie, włókna mięśniowa raczej się przenikają.

Całość mięśniówki pęcherza nazywana jest mięśniem wypieraczem pęcherza, który odpowiada za opróżnienie pęcherza, a zgrubiała część w okolicy ujścia wewnętrznego cewki moczowej - zwieraczem wewnętrznym cewki moczowej.

Każda z tych składowych unerwiona jest oddzielnie i w warunkach prawidłowych, gdy jedna z nich się kurczy, druga musi być rozluźniona.

• Błona zewnętrzna i otrzewna

Pojemność pęcherza moczowego. Jaką pojemność ma pęcherz?

Pojemność pęcherza moczowego wynosi od 250 do 500 ml, może on jednak rozciągnąć się do objętości ponad jednego litra.

Kiedy z powodu różnych patologii, a nawet złych nawyków, pęcherz przestaje być elastyczny - rozciągnięty nie wraca do pierwotnych rozmiarów - zaczynają się różnorakie problemy, nie tylko z oddawaniem moczu.

Więcej na ten temat: Lekarka podaje 3 złote zasady dobrego sikania. Unikniesz pęcherza jak "sfilcowany sweter"

Rola i funkcje pęcherza moczowego

Mocz jest produkowany przez nerki w ilości ok. 1ml/kg/h czyli przeciętnie ponad 1,5 litra na dobę, następnie spływa moczowodami do pęcherza, gdzie jest magazynowany, po czym usuwany.

Mocz spływający z moczowodów nie powoduje wzrostu ciśnienia w pęcherzu wprost proporcjonalnego do jego ilości, ponieważ struktura ta jest rozciągliwa.

Cechą charakterystyczną jest plastyczność mięśni pęcherza, czyli początkowo podczas wypełniania wytwarza się napięcie i odczuwane jest niewielkie parcie na mocz, wraz ze zwiększaniem objętości pęcherza to napięcie oraz potrzeba oddania moczu zanika, a ciśnienie utrzymuje się na stałym poziomie.

Dopiero po przekroczeniu pewnej objętości, zwykle ok. 400ml, wzrasta ciśnienie i włókna nerwowe wrażliwe na rozciąganie przekazują bodziec do mózgu, który jest interpretowany jako potrzeba opróżnienia pęcherza.

Podczas oddawania moczu (mikcji) rozluźnia się mięsień zwieracz cewki moczowej oraz mięśnie krocza, a kurczy się mięsień wypieracz moczu, jest to więc proces czynny.

Pęcherz pełni następujące role, wynikające z jego budowy:

• gromadzenie moczu
• wydalanie moczu
• zapobieganie cofaniu moczu do moczowodów

Diagnostyka chorób pęcherza

W przypadku podejrzenia nieprawidłowości pęcherza moczowego dysponujemy szerokim wachlarzem badań sprawdzających zarówno jego funkcję jaki i budowę. Najczęściej stosowanymi badaniami są:

• cytometria - ocenia związek objętości pęcherza i ciśnienia wewnątrzpęcherzowego
• uroflowmetria - ocenia sprawność mięśnia wypieracza moczu i jego synchronizację z rozkurczem zwieracza cewki moczowej
• cystografia mikcyjna - po podaniu kontrastu do pęcherza osoba badana musi oddać mocz, w tym czasie wykonywana jest seria zdjęć RTG, na których ocenić można zarówno zarysy błony śluzowej pęcherza, jaki i występowanie ewentualnych przeszkód w odpływie moczu
• ocena zalegania moczu po mikcji
• cystoskopia - w badaniu tym lekarz ogląda wnętrze pęcherza umieszczając małą kamerę przez cewkę moczową, może także wykonać w ten sposób drobne zabiegi
• USG brzucha - w czasie tego badania możliwa jest występna ocena wizualna pęcherza moczowego, jednak konieczne jest, aby był on wypełniony do badania
• tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny jamy brzusznej i miednicy - badania rzadziej wykonywane umożliwiają jednak dokładną ocenę anatomii pęcherza
• badanie ogólne moczu - umożliwia ocenę występowania białka w moczu, wstępną diagnostykę krwiomoczu, stosuje się je także w przypadku infekcji
• posiew moczu – badanie stosowane w przypadku powikłanych i nawracających infekcji

Przeczytaj też:

• Badanie urodynamiczne - jak wygląda? Jak się przygotować?

Choroby pęcherza moczowego

Wśród chorób pęcherza wyróżnić można kilka grup: wady wrodzone, infekcje, nowotwory oraz zaburzenia czynnościowe.

• Jak wygląda wizyta u urologa?

Niektóre choroby jak np. nietrzymanie moczu, mimo że ściśle związane z pęcherzem, są skutkiem raczej zaburzeń jego unerwienia niż choroby tego narządu samego w sobie. Podobnie kamica moczowa, złogi powstają w nerkach, ich obecność w pęcherzu nie świadczy o jego patologii, jest ona skutkiem procesu wydalania kamieni.

• Wady wrodzone

Do wad wrodzonych należą:

- niewykształcenie się pęcherza - jest to wada najczęściej śmiertelna, ponieważ uniemożliwia ona odprowadzenie moczu, co powoduje niewydolność nerek- wynicowanie pęcherza

- jest to brak przedniej ściany pęcherza oraz powłok, pęcherz jest wtedy otwarty do jamy owodni, wada w odpowiednich warunkach jest korygowalna operacyjnie- uchyłki pęcherza - jest to wada łagodna, zwykle bezobjawowa

• Infekcje pęcherza

Zakażenia układu moczowego dotyczą nie tylko pęcherza, ale także cewki moczowej oraz nerek. Te ostatnie są szczególnie niebezpieczne i mogą nawet zagrażać życiu. Infekcje układu moczowego dotyczące pęcherza to:

• niepowikłane zapalenie pęcherza moczowego
• bakteriomocz bezobjawowy
• niebakteryjne zapalenie pęcherza moczowego
• nawracające zapalenie pęcherza moczowego u kobiety
• zakażenie układu moczowego u kobiety w ciąży

Zakażenie układu moczowego oznacza obecność drobnoustrojów w drogach moczowych powyżej zwieracza pęcherza moczowego, które prawidłowo powinny być jałowe.

Bakterie mogą bytować fizjologicznie tylko w cewce moczowej, aby ten stan utrzymać, nasz organizm wytworzył szereg mechanizmów obronnych, jak np. odpowiedni odczyn moczu, usuwanie moczu pozostałego w cewce, czy specyficzny nabłonek.

Infekcje układu moczowego znacznie częściej zdarzają się u kobiet, głównie w związku ze znacznie krótszą cewką moczową.

• Infekcje pęcherza u kobiet

Patogenami powodującymi zapalenia pęcherza są najczęściej bakterie: Escherichia coli oraz Staphylococcus saprophyticus, rzadziej Chlamydia trachomatis, Neisseria gonorrhoeae i wirusy, a wyjątkowo grzyby.

Obecność mikroorganizmów można wykazać w badaniu ogólnym moczu lub w posiewie moczu, jednak najczęściej infekcję układu moczowego diagnozuje się na podstawie wywiadu oraz badania lekarskiego.

Leczenie polega na eliminacji drobnoustrojów z układu moczowego najczęściej przy pomocy antybiotyku, a także poprzez odpowiednie wspomaganie własnych mechanizmów odpornościowych, jak zakwaszanie moczu, częste mikcje zapobiegające zaleganiu moczu i rozwojowi patogenów w pęcherzu.

Bardzo istotne jest także leczenie czynników ryzyka, np. wad układu moczowego oraz profilaktyka zakażeń, do której należy: zwiększenie ilości wypijanych płynów, oddawanie moczu natychmiast po odczuciu parcia, stosowanie preparatów z Lactobacillus oraz profilaktyka antybiotykowa w przypadku bardzo częstych nawrotów.

• Niepowikłane zapalenie pęcherza moczowego

Niepowikłane zapalenie pęcherza to infekcja występująca u kobiety mającej prawidłowy układ moczowo-płciowy, bez zaburzeń mechanizmów obronnych.

Objawami są częstomocz, pieczenie i ból przy oddawaniu moczu, zdarza się także krwiomocz.

Leczeniem jest antybiotykoterapia.

Nawracające zapalenie pęcherza moczowego występuje u ok. 15% kobiet i jest zwykle związane czasowo ze stosunkami płciowymi. Podstawą postępowania jest profilaktyka.

• Powikłane zakażenie układu moczowego

Jest to każda infekcja dróg moczowych u mężczyzny lub u kobiety z zaburzeniem odpływu moczu (anatomicznym lub czynnościowym) lub u kobiety z zaburzeniem mechanizmów obronnych.

Czynnikami ryzyka są: zastój moczu, cukrzyca, kamica moczowa. Objawia się podobnie jak niepowikłane, ale każda taka diagnoza wymaga dokładnej diagnostyki.

W zależności od ciężkości choroby leczenie odbywa się ambulatoryjnie lub w szpitalu, należy przede wszystkim wyeliminować zakażenie, a następnie w miarę możliwości usunąć czynniki ryzyka.

• Niebakteryjne zapalenie pęcherza moczowego

Tak zwane niebakteryjne zapalenie pęcherza moczowego objawia się typowo dla infekcji dróg moczowych.

Przyczyną są najczęściej zakażenia grzybicze i chlamydialne, standardowe badania nie pozwalają na ustalenie czynnika infekcyjnego. W terapii stosuje się odpowiednie leczenie przeciwdrobnoustrojowe.

• Bakteriomocz bezobjawowy

Występuje on, gdy pomimo obecności w moczu określonej, zwiększonej ilości bakterii nie występują objawy infekcji. Stan taki nie wymaga leczenia z wyjątkiem kobiet w ciąży oraz osób przed zabiegami urologicznymi.

Obecność cewnika w pęcherzu moczowym także wiąże się z większym ryzykiem powikłań infekcyjnych.

Samo występowanie bakterii w moczu osoby zacewnikowanej nie jest wskazaniem do leczenia, ponieważ usunięcie cewnika powoduje zanik infekcji. Terapię podejmuje się w przypadku wystąpienia objawów.

• Nowotwory pęcherza moczowego

Najczęściej spotykanymi rozrostami w obrębie tego narządu jest brodawczak oraz rak pęcherza.

Pierwszy z nich jest nowotworem łagodnym pochodzącym z nabłonka przejściowego, objawia się krwiomoczem. Leczenie polega na usunięciu brodawczaka, zwykle w cystoskopii, niestety ma on tendencję do nawracania.

Rak pęcherza to nowotwór złośliwy, podobnie jak brodawczak pochodzi z nabłonka wyściełającego drogi moczowe.

Objawy to: krwiomocz, częstomocz, bolesne parcie na mocz, zatrzymanie moczu.

Cystoskopia z pobraniem wycinków umożliwia postawienie pewnego rozpoznania, badania obrazowe z tomografią komputerową na czele pozwalają ocenić zaawansowanie nowotworu.

Metody chirurgiczne są postępowaniem z wyboru w tym rozpoznaniu, w zależności od zaawansowania wykonać można przezcewkową radykalną elektroresekcję guza lub radykalną cystektomię (usunięcie pęcherza moczowego z okolicznymi narządami), w najbardziej zaawansowanych przypadkach leczeniem jest radioterapia, chemioterapia lub nowoczesne leczenie celowane (immunoterapia i koniugaty).

• Zaburzenia czynnościowe

Niewłaściwe funkcjonowanie pęcherza jest najczęściej spowodowane uszkodzeniem jego unerwienia, co prowadzi do zaburzeń kurczenia.

W zależności od tego które włókna ulegną przerwaniu pęcherz staje się albo rozciągnięty i słabo się kurczy albo obkurczony z przerośniętymi ścianami.

W przypadku przerwania rdzenia kręgowego dochodzi do jednoczesnego paradoksalnego pobudzenia mięśnia wypieracza oraz zwieracza cewki moczowej, a więc dwóch przeciwstawnych reakcji, skutkiem tego pęcherz staje się mniejszy, a ściany grubsze, ten stan nazywany jest pęcherzem spastycznym o etiologii neurogennej.

Jednym z zaburzeń unerwienia pęcherza jest tak zwany pęcherz nadreaktywny, w jego przebiegu występują przede wszystkim parcia naglące, czyli nagła, niepohamowana potrzeba oddania moczu będąca skutkiem zbyt dużej pobudliwości nerwowej mięśnia wypieracza moczu, jako skutek parcia naglącego występują także częstomocz oraz nietrzymanie moczu.

• Śródmiąższowe zapalenie pęcherza

Te diagnozę stawia się po wykluczeniu innych przyczyn bólu miednicy mniejszej, np. bakteryjnego zapalenia pęcherza, czy kamicy nerkowej.

Dla śródmiąższowego zapalenia pęcherza charakterystyczny jest ból w obrębie miednicy, w czasie wypełniania pęcherza, a ustępujący podczas opróżniania go, ponadto występuje częstomocz i oddawanie niewielkich ilości moczu.

Początek choroby jest nagły, następnie dolegliwości ustępują by po kilku miesiącach znów nawrócić. Przyczyna choroby do tej pory nie została jednoznacznie określona, dlatego leczenie tej przypadłości jest trudne.

Niekiedy śródmiąższowe zapalenie pęcherza traktuje się jako zespół objawów, a nie odrębną jednostkę chorobową.

• Nietrzymanie moczu

Jak już wspomniano, nietrzymanie moczu nie jest zawsze związane z nieprawidłową funkcją pęcherza. Przyczyn jest wiele:

• otyłość
• urazowe porody
• zaburzenia hormonalne
• operacje
• choroby współistniejące, np. cukrzyca

Istnieją trzy podstawowe rodzaje nietrzymania moczu:

• wysiłkowe
• parcia naglące (wspomniane wcześniej)
• nietrzymanie z przepełnienia

Pierwsze z nich spowodowane jest niewydolnością zwieracza cewki moczowej i objawia się oddawaniem moczu (nawet niewielkich ilości) podczas wysiłku, kaszlu, śmiania się, funkcja mięśnia pęcherza jest tu prawidłowa.

Nietrzymanie moczu z przepełnienia jest spowodowane występowaniem przeszkody w odpływie, np. powiększonym sterczem. Pęcherz jest wypełniony i rozciągnięty, a mocz wycieka bezwiednie.

Nietrzymanie moczu może być także przejściowe i być wynikiem infekcji dróg moczowych czy działania niepożądanego zażywanych leków.

Rzadkimi chorobami pęcherza są przetoki czy niewydolność wypieracza.

Pęcherz moczowy mimo pozornie prostej budowy jest dość złożonym organem mającym szereg mechanizmów przystosowawczych do pełnionej roli.

Jest bardzo ważny w procesie wydalania moczu, odpowiadając nie tylko za jego magazynowanie w odpowiednich, wolnych od patogenów warunkach, ale także czynnie uczestniczy w procesie mikcji.

Choroby pęcherza są bardzo powszechne, jak np. zakażenia u kobiet.

Nietrzymanie moczu z kolei nie zawsze jest chorobą samego pęcherza, niemniej jest niezwykle uciążliwe i często nie można całkowicie wyeliminować tego problemu.

Skala tej przypadłości jest bardzo duża, szacuje się, że problem ten ma nawet połowa kobiet po 65 roku życia.

lek. Maciej Grymuza

Eliza Dolecka