Martwica może przybierać różne postacie. Czym jest i jak powstaje?

Martwica (necrosis) jest definiowana jako śmierć fragmentu żywego organizmu pod wpływem zadziałania takich czynników uszkadzających jak uraz, niedokrwienie, niedotlenienie, toksyny, czynniki chemiczne, bakterie, wirusy, promieniowanie, a także niska lub wysoka temperatura. Jakie są przyczyny i rodzaje martwicy? Jakich tkanek najczęściej dotyczy?

Spis treści

1. Martwica: jakie zmiany zachodzą w komórce?
2. Martwica skrzepowa
3. Martwica rozpływna
4. Martwica serowata
5. Martwica enzymatyczna
6. Zgorzel (gangrena)
7. Martwica włóknikowata

Martwica (necrosis) charakteryzuje się tym, że może zarówno dotyczyć komórki wybiórczo, jak i komórek danego obszaru ciała. Poza tym stymuluje reakcję zapalną sąsiadujących komórek, czego skutkiem jest fagocytowanie i usuwanie mas martwiczych.

Martwica: jakie zmiany zachodzą w komórce?

Mikroskopowo zachodzą w komórce następujące zmiany – początkowo zwiększa ona swoje rozmiary, mitochondria obrzmiewają, jądro komórkowe stopniowo rozpuszcza się, poprzez zaburzenie czynności pompy jonowej w komórce dochodzi do gromadzenia się sodu i wody, organella komórkowe rozpadają się. W końcowym etapie komórka rozpuszcza się.

Makroskopowo martwa tkanka jest jednorodna, matowa i żółtawa. Co więcej, jej barwa może ulegać zmianie jeśli dodatkowo wystąpią procesy gnilne.

Martwica skrzepowa

Najczęstszym typem martwicy jest martwica skrzepowa, która jest skutkiem niedokrwienia tkanek. Jest ona typowa dla zawałów w obrębie wszystkich narządów litych poza mózgiem. W wyniku zadziałania czynnika uszkadzającego dochodzi do denaturacji białek strukturalnych i enzymatycznych komórki.

Dodatkowo zaobserwować można stopniowy rozpad jądra i organelli cytoplazmatycznych wskutek enzymatycznego katabolizmu.

Martwica ta charakteryzuje się obecnością długo utrzymujących się cieni obumarłych komórek w formie kwasochłonnych pasm lub kul. Prawdopodobnie proces koagulacji białek zachodzi tu w silnie zakwaszonym środowisku, co przekłada się na zahamowanie aktywności litycznej enzymów.

Taki stan utrzymuje się zwykle przez kilkanaście dni, po których martwa tkanka zaczyna chłonąć coraz to więcej wody i ulega fragmentacji. W miejscu martwicy pojawiają się leukocyty, a obecne w ich lizosomach enzymy doprowadzają do strawienia martwych komórek. W następnym etapie makrofagi usuwają na drodze fagocytozy martwe masy komórek.

Martwica rozpływna

W martwicy rozpływnej wskutek enzymatycznego strawienia komórek i tkanek dochodzi do przekształcenia martwej tkanki w gęstą masę. Martwica ta dotyczy uszkodzonych z powodu niedotlenienia komórek ośrodkowego układu nerwowego.

Występować ona może również w przebiegu wirusowych zapaleń wątroby, w błonie śluzowej (szczególnie żołądka i dwunastnicy - poprzedza wówczas powstanie wrzodu) oraz w miejscowych zakażeniach bakteryjnych i grzybiczych, gdyż drobnoustroje te są silnym bodźcem przyciągającym komórki zapalenia.

Rozpuszczona martwa tkanka jest końcowo usunięta przez fagocyty. Bardzo często zdarza się jednak, że proces martwicy jest zapoczątkowany przez ostre zapalenie - wówczas powstała martwa tkanka jest wymieszana z bardzo dużą ilością neutrofili i ma postać żółtej mazi nazywanej potocznie ropą.

Martwica serowata

Martwica serowata to specyficzny typ martwicy skrzepowej, która występuje w przebiegu takich chorób jak:

• gruźlica
• kiła
• ziarnica złośliwa
• niektóre nowotwory

Powstaje ona w tkankach bogatych w komórki, nieunaczynionych lub słabo unaczynionych, a także poddanych działaniu toksyn.

Nazwa "serowata" wynika z wyglądu makroskopowego martwicy, która przyjmuje postać białych, kruchych mas podobnych do sera białego. Mikroskopowo obszary martwicy zbudowane są z rozfragmentowanych lub rozpuszczonych komórek o bezpostaciowej ziarnistej strukturze.

Dochodzi tu do całkowitego zniszczenia tkanki objętej martwicą - nie da się wyodrębnić zarysów komórek. Dodatkowo w przebiegu gruźlicy występuje ziarnina, natomiast w kile masy martwicze z uwagi na niepełne strawienie włókien elastycznych naczyń są mniej kruche.

Martwica enzymatyczna

Martwica enzymatyczna tkanki tłuszczowej dotyczy najczęściej tkanki tłuszczowej okołotrzustkowej i powstaje najczęściej w przebiegu ostrego zapalenia trzustki.

Dochodzi wówczas do wydostania się zaktywowanych enzymów trzustkowych z komórek gruczołowych i przewodów trzustkowych, które doprowadzają do strawienia miąższu trzustki oraz otaczającej jej tkanki tłuszczowej.

Uwolnione z tkanki tłuszczowej kwasy tłuszczowe wiążą się z wapniem, co prowadzi do powstania bardzo charakterystycznych kredowobiałych obszarów (proces tzw. zmydlania tłuszczów).

Poza tym obecne mogą być w tej martwicy nacieki zapalne i krwawe wylewy.

Zgorzel (gangrena)

Zgorzel, inaczej nazywana gangreną jest martwicą, w której zachodzi proces gnicia. Rozwija się ona na skutek zakażenia bakteriami beztlenowymi z rodzaju Clostridium. Wyróżnia się dwa rodzaje zgorzeli – suchą oraz wilgotną.

W zgorzeli suchej dochodzi do mumifikacji (wysuszenia) niedokrwionej, martwiczej tkanki – potrzebne do tego są odpowiednie warunki otoczenia, a dokładniej suche powietrze i jego odpowiednia wilgotność.

Martwiczo zmieniona tkanka jest początkowo blada, a potem czernieje z powodu obecności powstających w procesie gnicia siarczków żelaza. Przykładem zgorzeli suchej jest bardzo często występująca u osób chorych na zaawansowaną cukrzycę, tzw. stopa cukrzycowa.

Do jej powstania przyczynia się miażdżyca tętnic i mikroangiopatia, które skutkują niedokrwieniem. Do tego bardzo szybko dołącza się nadkażenie bakteriami gnilnymi. 

Zgorzel wilgotna powstaje w tkankach, które są bardzo wilgotne, ciepłe i które mają kontakt z otoczeniem zewnętrznym (np. jelita, płuca, skóra). Występuje ona pod postacią zgorzeli jelita w przebiegu jego skrętu czy też zgorzeli miazgi zębowej.

Przykładowo w skręcie jelit następuje zablokowanie odpływu krwi żylnej, a krew tętnicza ciągle jest dostarczana. W końcu dochodzi do rozwoju martwicy krwotocznej, a obecne w jelicie bakterie beztlenowe inicjują proces gnicia.

Specyficznym rodzajem zgorzeli jest zgorzel gazowa, która powstaje głównie w ranach brudnych szarpanych. Wywołana ona jest przez bakterie zdolne do produkcji gazu - Clostridium perfringens, Clostriudium oedematiens oraz Clostridium oedematis maligni.

Powstający gaz szerzy się w tkance pod postacią pęcherzyków - przyspiesza to rozprzestrzenianie się zgorzeli gazowej. Co ciekawe, tkanka podskórna i mięśnie są pełne pęcherzyków gnilnego gazu i krwistego wysięku. Charakterystyczne jest tu też występowania trzeszczenia pod uciskiem.

Martwica włóknikowata

Ostatnim rodzajem martwicy jest martwica włóknikowata. Powstaje ona w wyniku specyficznych reakcji immunologicznych, w których kompleksy antygen-przeciwciało odkładają się w ścianie naczyń tętniczych. Ma to miejsce w przebiegu wielu chorób autoimmunologicznych, m.in. wieloguzkowego zapalenia tętnic.

Dla tego rodzaju martwicy charakterystyczna jest obecność fibrynoidu – amorficznej, jasnoróżowej struktury, która jest złogiem składającym się z kompleksów immunologicznych oraz wydostającej się ze światła naczyń krwionośnych fibryny.