Stomia - co to jest? Wskazania, rodzaje, pielęgnacja, powikłania

Weryfikacja

Konsultacja: Krzysztofa Białożyt

Stomia, inaczej stoma lub przetoka, to wyprowadzenie ujścia narządów wewnętrznych przez skórę. Wyłonienie stomii może stanowić element leczenia schorzeń przewodu pokarmowego, układu moczowego, dróg żółciowych, a także innych narządów. Dowiedz się, jakie są rodzaje stomii, jakie są wskazania do wytworzenia stomii, na czym polega pielęgnacja stomii oraz jakie powikłania mogą być związane ze stomią.

Spis treści

1. Stomia - co to takiego?
2. Stomia – rodzaje
3. Stomia – wskazania
4. Stomia – procedura wyłonienia
5. Stomia – pielęgnacja
6. Stomia – powikłania

Stomia - co to takiego?

Stomia (z jęz. greckiego – otwór) – to celowo wytworzone połączenie pomiędzy narządem wewnętrznym a zewnętrzną powierzchnią ciała.

Stomia (stoma) ma za zadanie zastąpić funkcję narządów, które czasowo lub stale nie mogą odprowadzać wydalin z wnętrza organizmu. Najczęściej spotykanym rodzajem stomii jest stomia jelitowa, nazywana również sztucznym odbytem.

Stomia – rodzaje

Stomia jest sztucznym, celowo wytworzonym ujściem narządu wewnętrznego na zewnętrzną powierzchnię ciała. Otwór stomijny najczęściej znajduje się na powierzchni skóry. W niektórych przypadkach stomia może zostać wytworzona w obrębie błony śluzowej.

Zadaniem większości stomii jest odprowadzenie wydalin na zewnątrz organizmu. W ten sposób działają stomie wytworzone w obrębie jelit oraz dróg moczowych.

Niektóre specyficzne rodzaje stomii mogą pełnić inne funkcje. Część stomii wytwarza się w celu wprowadzenia określonych substancji do organizmu. W ten sposób działa m.in. gastrostomia odżywcza, która umożliwia bezpośrednie podawanie pokarmu do żołądka.

Wyłonienie stomii jest procedurą stosowaną w leczeniu schorzeń wielu narządów. Poszczególne rodzaje stomii noszą odrębne nazwy, uzależnione od ich lokalizacji i narządu, w obrębie którego zostały wytworzone.

Rodzaje stomii:

• Stomia jelitowa to najczęściej spotykany typ stomii. W zależności od odcinka jelita, który został połączony ze skórą, możemy spotkać ileostomię lub kolostomię. Oznaczają one stomie wyłonione odpowiednio w jelicie cienkim lub grubym.
• W obrębie przewodu pokarmowego rzadziej spotyka się gastrostomię (połączenie żołądka ze skórą), duodenostomię (połączenie dwunastnicy ze skórą) oraz stomię dróg żółciowych.
• Oprócz chorób przewodu pokarmowego, stomie stosunkowo często wykorzystywane są w leczeniu schorzeń dróg moczowych. Stomia odprowadzająca mocz nosi nazwę urostomii.
• Wyprowadzenie moczu na zewnątrz ciała może odbywać się na poziomie różnych narządów układu moczowego. Połączenie najniżej położonego piętra układu moczowego, czyli pęcherza moczowego ze skórą, nazywane jest cystostomią.
• Stomia wyłoniona w obrębie moczowodów nazywana jest ureterostomią. Odprowadzenie moczu jest również możliwe na najwyższym piętrze układu moczowego, czyli bezpośrednio z wnętrza nerek. Połączenie miedniczki nerkowej ze skórą to nefrostomia.
• Szczególnym rodzajem stomii, wyłanianym najczęściej w warunkach oddziału intensywnej terapii, jest tracheostomia. Tracheostomia to otwór łączący przednią część tchawicy ze skórą. Tracheostomia zapewnia odpowiedni dostęp do dróg oddechowych, który odgrywa ogromną rolę u pacjentów wymagających wspomagania czynności oddechowej. Tracheostomię wytwarza się przede wszystkim u pacjentów poddawanych długotrwałej wentylacji mechanicznej. Wspomaganie oddychania poprzez tracheostomię pozwala na uniknięcie m.in. odleżyn w drogach oddechowych, spowodowanych długotrwałym używaniem rurki intubacyjnej.

Stomia – wskazania

Podstawowym zastosowaniem stomii jest zastąpienie funkcji narządu wyprowadzającego wydaliny na zewnątrz ciała. W ten sposób działają stomie jelitowe oraz stomie w obrębie dróg moczowych, odprowadzające odpowiednio kał lub mocz.

Wskazania do wyłonienia stomii mogą mieć charakter czasowy lub stały. Stomie czasowe pełnią funkcję odbarczającą dany narząd, pozwalają na jego regenerację lub zagojenie. Po przywróceniu prawidłowej czynności tego narządu, stomia czasowa może zostać zlikwidowana.

W przypadku konieczności trwałego usunięcia danego narządu (najczęściej w przebiegu schorzeń nowotworowych), stomia może na stałe zastępować jego funkcję.

Według różnych szacunków, współcześnie w Polsce żyje ok. 50 000 pacjentów ze stomią. Najczęściej spotykane są stomie jelitowe, wyłaniane w trakcie zabiegów chirurgicznych obejmujących jelita.

Stomia jelitowa

Typowym wskazaniem do wytworzenia stomii jelitowej jest rak jelita grubego, wymagający częściowego usunięcia jelita. U wielu pacjentów operacja raka jelita grubego uniemożliwia odtworzenie ciągłości przewodu pokarmowego. W takiej sytuacji stomia do końca życia pełni funkcję sztucznego odbytu, pozwalając na odprowadzanie treści kałowej.

Inne wskazania do wyłonienia stomii jelitowej obejmują m.in.:

• nieswoiste zapalenia jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego),
• a także ostre schorzenia jelit (niedrożność, perforacja, urazy brzucha).

Wiele pilnych zabiegów chirurgicznych w obrębie jelit kończy się wyłonieniem czasowej stomii powyżej operowanego odcinka. Takie postępowanie umożliwia zagojenie się zespolenia i zmniejsza ryzyko powikłań pooperacyjnych. Po przywróceniu prawidłowej anatomii jelit, czasowa stomia może zostać zamknięta.

Urostomia

Podobnie jak w przypadku stomii jelitowych, większość urostomii (stomii wyprowadzających mocz) powstaje w wyniku leczenia chirurgicznego schorzeń nowotworowych.

Jeżeli choroba pacjenta wymaga usunięcia części narządów układu moczowego, ciągłość dróg wyprowadzających mocz może zostać trwale przerwana. Jedynym sposobem odprowadzenia moczu jest wówczas trwała urostomia.

Urostomia może również stanowić przejściowy etap leczenia wielu ostrych schorzeń urologicznych. Nagłe zablokowanie odpływu moczu (przykładowo – na skutek urazu lub kamicy moczowej) powoduje zastój moczu, wzrost ciśnienia w drogach moczowych i ryzyko dalszych uszkodzeń układu moczowego.

Wyłonienie czasowej urostomii pozwala na odprowadzenie moczu i daje czas na wprowadzenie właściwego leczenia choroby podstawowej.

Przezskórna gastrostomia odżywcza

Choć większość stomii ma za zadanie odprowadzenie wydalin na zewnątrz ciała, istnieją również stomie o odmiennych zastosowaniach. Przykładem stomii pełniącej niestandardową funkcję jest przezskórna gastrostomia odżywcza, określana skrótem PEG (z ang. percutaneous endoscopic gastrostomy).

Gastrostomia to połączenie pomiędzy skórą a wnętrzem żołądka. PEG to szczególny rodzaj stomii, wykorzystywany w celu wprowadzania pożywienia do przewodu pokarmowego. Przezskórna gastrostomia odżywcza jest wykorzystywana u pacjentów, którzy z różnych przyczyn nie są w stanie samodzielnie przyjmować pokarmu drogą doustną.

PEG umożliwia żywienie pacjentów z chorobami początkowego odcinka przewodu pokarmowego oraz z zaburzeniami połykania. Przykład PEG pokazuje, że zastosowanie stomii we współczesnej medycynie stale się poszerza. Stomie mogą być wykorzystywane nie tylko do odprowadzania wydalin z organizmu pacjenta, ale również do wprowadzania substancji do jego wnętrza.

Jak wygląda stomia?

Zobacz galerię 6 zdjęć

Stomia – procedura wyłonienia

Na prawidłowe funkcjonowanie stomii wpływa wiele czynników. Aby uniknąć możliwych powikłań związanych ze stomią, konieczna jest edukacja pacjenta oraz właściwa pielęgnacja stomii. Warto jednak wiedzieć, że równie istotne znaczenie odgrywa sposób wyłonienia stomii.

Podczas wykonywania stomii jelitowych obowiązują tzw. zasady dobrej stomii. Wyłonienie stomii polega na nacięciu powłok brzusznych, odpowiednim wypreparowaniu jelita, a następnie przyszyciu go do skóry.

Z punktu widzenia późniejszego funkcjonowania stomii, znaczenie odgrywa przede wszystkim jej odpowiednia lokalizacja, a także sposób umocowania jelita do skóry. Odcinek jelita, na którym wyłoniony zostaje sztuczny odbyt, powinien być prawidłowo ukrwiony. Jelito powinno zostać oddzielone od innych tkanek w taki sposób, aby dało się przyszyć je do skóry bez nadmiernego napięcia. Pozwala to uniknąć późniejszego wciągnięcia stomii.

Miejsce wytworzenia stomii powinno być łatwo widoczne i dostępne dla pacjenta, aby umożliwić codzienną pielęgnację. Stomię wytwarza się zawsze w warunkach aseptycznych. Pierwszy worek stomijny zostaje założony jeszcze na bloku operacyjnym. W pierwszych dniach po założeniu stomii, rana pooperacyjna, okolica stomii oraz wydobywająca się z niej treść muszą być regularnie kontrolowane.

Stomia – pielęgnacja

Edukacja pacjenta w zakresie pielęgnacji stomii stanowi jeden z kluczowych etapów życia ze stomią. Odpowiednia pielęgnacja stomii jest niezbędna do jej prawidłowego funkcjonowania i uniknięcia powikłań okołostomijnych. Opiekę nad pacjentem z wyłonioną stomią powinien sprawować nie tylko lekarz, ale również pielęgniarka stomijna.

Obecnie w całym kraju funkcjonują poradnie stomijne, udzielające porad w zakresie pielęgnacji stomii. Edukacja pacjenta rozpoczyna się tuż po wyłonieniu stomii, jeszcze przed opuszczeniem szpitala.

Istotną rolę odgrywa możliwość przetestowania różnych wariantów sprzętu stomijnego (w tym worków stomijnych/worków do stomii) i indywidualne dostosowanie go do pacjenta. Po powrocie do domu, pacjent powinien być zdolny do samodzielnej pielęgnacji stomii.

W razie wątpliwości, problemów z obsługą sprzętu stomijnego lub nieprzewidzianych sytuacji, warto zwrócić się o pomoc do pielęgniarki stomijnej lub ustalić termin wizyty w poradni stomijnej.

Pielęgnacja sprzętu stomijnego

Podstawowe zasady pielęgnacji stomii są wspólne dla wszystkich typów stomii. Sprzęt stomijny powinien być indywidualnie dopasowany do pacjenta. Obecnie na rynku dostępnych jest wiele jego wariantów. Worki stomijne mogą mieć charakter jednorazowy (wymagający całkowitej wymiany po napełnieniu) lub tzw. odpuszczalny (umożliwiający usunięcie zawartości bez konieczności każdorazowej wymiany worka).

Sprzęt stomijny może być jednoczęściowy (worek z wbudowanym przylepcem do skóry) lub dwuczęściowy (osobny worek i płytka przyklejana na skórę). Oprócz regularnej wymiany worków stomijnych, należy zwracać uwagę na ich szczelne przyklejanie do powierzchni skóry.

Pielęgnacja skóry w obrębie stomii

Skóra wokół otworu stomijnego jest szczególnie narażona na drażniące działanie wydalin wydobywających się ze stomii. Do jej pielęgnacji nie należy używać środków podrażniających ani silnych detergentów.

W utrzymaniu higieny pomocne mogą być specjalne produkty, dedykowane do uszczelniania i pielęgnacji okolicy stomii. Prawidłowo dobrane i właściwie założone worki stomijne pozwalają podejmować standardową aktywność życiową.

Pielęgnacja stomii wyłonionej w jelicie grubym

Rodzaj wydzieliny stomijnej oraz sposób funkcjonowania stomii zależą w dużym stopniu od jej lokalizacji. W przypadku stomii jelitowych, im bliższa odległość stomii od naturalnego odbytu, tym lepiej zachowany rytm i konsystencja wypróżnień.

Stomie wyłonione w końcowym odcinku jelita grubego umożliwiają wydalanie zagęszczonego kału. Im wcześniej na przebiegu jelita zostanie wytworzona stomia, tym mniejsze zagęszczenie treści kałowej i większa zawartość substancji drażniących w wydzielinie stomijnej.

Pielęgnacja stomii wyłonionej w jelicie cienkim

Najwięcej uwagi ze strony pacjenta wymagają stomie wyłonione na jelicie cienkim. Zawarte w soku jelitowym enzymy trawienne dodatkowo podrażniają skórę w okolicy stomii, dlatego w przypadku „wysoko” położonych stomii konieczne jest szczególne dopasowanie sprzętu stomijnego i dbałość o higienę.

Dokładne osuszanie i pielęgnacja skóry wokół stomii ma również istotne znaczenie w przypadku urostomii. Większość urostomii funkcjonuje na zasadzie ciągłego wypływu moczu do worka stomijnego. Właściwe zabezpieczenie skóry przed kontaktem z moczem zmniejsza ryzyko powstawania podrażnień i ran w okolicy stomii.

Stomia – powikłania

Każda stomia zaburza prawidłową anatomię i fizjologię narządów, dlatego niesie ze sobą ryzyko wystąpienia powikłań. Powikłania związane ze stomią mogą wynikać z nieprawidłowego wyłonienia stomii lub nieodpowiedniej pielęgnacji.

Większość z nich nie powstaje jednak na skutek błędu chirurga lub samego pacjenta. Czasami, nawet pomimo właściwego wykonania stomii i prawidłowej obsługi stomii, może dojść do rozwoju niepożądanych objawów. Do najczęstszych patologii związanych ze stomią należą:

Wczesne powikłania okołostomijne

Wyłonienie stomii to zabieg chirurgiczny, wiążący się z ryzykiem wczesnych powikłań podobnie jak w innych rodzajach operacji. W okolicy świeżo wytworzonej stomii może dojść do krwawienia, zakażenia rany operacyjnej, a także rozejścia się szwów.

W przypadku zaburzeń krążenia krwi w obrębie stomii, może rozwinąć się jej niedokrwienie, a nawet martwica. Z tego powodu, nowo wyłoniona stomia jest regularnie kontrolowana.

Większość wczesnych powikłań okołostomijnych udaje się wykryć jeszcze w trakcie hospitalizacji pacjenta. Wiele problemów związanych z gojeniem stomii można skutecznie leczyć zachowawczo. W przypadku poważnych komplikacji, konieczny może okazać się powtórny zabieg chirurgiczmy.

Zmiany skórne w okolicy stomii

Podrażnienie skóry w okolicy stomii dotyka wielu pacjentów żyjących ze stomią. Zmiany zapalne skóry wynikają głównie z kontaktu z drażniącą wydzieliną stomii. Warto wiedzieć, że odpowiednio dobrana i pielęgnowana stomia pozwala znacznie zmniejszyć ryzyko takich powikłań.

Najważniejsze znaczenie ma szczelne przyklejenie sprzętu stomijnego, które zapobiega kontaktowi treści stomijnej ze skórą.

W przypadku powtarzających się stanów zapalnych skóry, warto wypróbować inne warianty sprzętu. Pielęgnację skóry w okolicy stomii można wspomagać dedykowanymi kosmetykami. W przypadku nadkażenia zmian zapalnych, konieczne może być zastosowanie antybiotyku lub środków przeciwgrzybiczych.

Zwężenie stomii

Zwężenie stomii to powikłanie, które może wynikać z nieprawidłowego zagojenia stomii, zmian zapalnych lub błędów podczas wytwarzania stomii. Łagodne zwężenie stomii może objawiać się zmniejszonym wydalaniem ze stomii.

Im bardziej nasilone jest zwężenie, tym więcej treści pozostaje niewydalonej. Skrajne zwężenie stomii może prowadzić do niedrożności jelit z zatkania.

Wcześnie wykryte zwężenie stomii daje szansę na skuteczne leczenie zachowawcze (poszerzanie stomii np. poprzez wprowadzanie do niej palca). Poważnie zwężona stomia może wymagać naprawy chirurgicznej.

Przepuklina okołostomijna

Przepuklina okołostomijna jest jednym z najczęstszych powikłań późnych stomii. Ryzyko powstania przepukliny okołostomijnej dotyczy każdego pacjenta ze stomią. Stomia wymaga wytworzenia nienaturalnego otworu w powłokach jamy brzusznej, dlatego stanowi predyspozycję do powstania przepukliny.

Ryzyko to jest zwiększone u pacjentów otyłych, z zaburzeniami gojenia rany okołostomijnej, a także w przypadku nieprawidłowo umiejscowionej stomii.

Niewielkie przepukliny są początkowo leczone zachowawczo. Należy unikać sytuacji zwiększających ciśnienie w jamie brzusznej (m.in. dźwigania ciężkich przedmiotów). Warto również zaopatrzyć się w pas przepuklinowy.

Jeśli przepuklina niesie ryzyko dalszych powikłań (m.in. uwięźnięcia jelit), konieczne jest jej chirurgiczne zaopatrzenie. Obecnie większość przepuklin okołostomijnych zabezpiecza się poprzez wszycie specjalnej siatki podtrzymującej zawartość jamy brzusznej.

Zespół krótkiego jelita

Zespół krótkiego jelita to powikłanie dotyczące nie samej stomii, ale towarzyszącego jej usunięcia znacznej części jelita. Zespół krótkiego jelita dotyczy przede wszystkim pacjentów ze stomią na jelicie cienkim. Im wcześniej wyłoniona została stomia, tym krótszy odcinek jelit pełni swoją funkcję (trawienie, wchłanianie składników pokarmowych).

Zespół krótkiego jelita może prowadzić do uciążliwych biegunek, które skutkują utratą wody i elektrolitów z organizmu.

Pacjenci z zespołem krótkiego jelita są zagrożeni niedoborem witamin A, D, E, K oraz B12.

Zespół krótkiego jelita wymaga stosowania specjalnej diety i suplementacji składników odżywczych. W sytuacji zagrożenia znacznym niedożywieniem, konieczne jest specjalistyczne leczenie żywieniowe (np. żywienie pozajelitowe).

Powikłania psychologiczne

Zabieg wyłonienia stomii jest dużym przeżyciem dla każdego pacjenta. Większość osób obawia się późniejszego funkcjonowania w relacjach towarzyskich, dalszej aktywności życiowej oraz pożycia seksualnego. U części pacjentów z wyłonioną stomią pojawiają się zaburzenia depresyjne oraz zaburzenia lękowe.

Warto jednak pamiętać, że właściwa edukacja pozwala opanować pielęgnację stomii w taki sposób, aby móc prowadzić dotychczasowy tryb życia. W adaptacji do nowej sytuacji życiowej przydatne mogą być doświadczenia innych pacjentów ze stomią (Polskie Towarzystwo Stomijne Pol-Ilko, fundacja STOMAlife). W przypadku utrzymujących się zaburzeń nastroju i emocji warto skorzystać ze wsparcia psychologicznego lub udać się do psychiatry.

Czytaj też:

• Seks po stomii - jak bezpiecznie kochać się ze stomikiem
• Przetoka - przetoka jelitowa: co to takiego?
• Moja historia: mam sztuczny odbyt. Jak żyje się ze stomią?
• Karta stomika: dokument ułatwiający życie ze stomią

Konsultacja: Krzysztofa Białożyt