Okrężnica: budowa, funkcje, choroby
Okrężnica (łac. colon) jest najdłuższą częścią jelita grubego. Jej właściwe funkcjonowanie ma wpływ na cały nasz organizm. Warto dowiedzieć się, jak wiele funkcji pełni, jakie znaczenie dla naszego zdrowia ma ta część przewodu pokarmowego oraz jakie są najczęstsze choroby okrężnicy.
Spis treści
- Okrężnica - budowa anatomiczna
- Okrężnica - unaczynienie
- Okrężnica - unerwienie
- Okrężnica - budowa mikroskopowa okrężnicy
- Okrężnica - czynność skurczowa
- Okrężnica - funkcje
- Choroby okrężnicy: badania
- Okrężnica - choroby
Okrężnica (łac. colon) to najdłuższa część jelita grubego. Okrężnicę dzieli się na: wstępującą, poprzeczną, zstępującą, esowatą. Zawartość jelita cienkiego po przejściu przez zastawkę krętniczo-kątniczą dociera do kątnicy - pierwszego, niewielkiego odcinka jelita grubego, a następnie do okrężnicy, dalej resztki pokarmu trafiają do odbytnicy, kanału odbytu i są usuwane z organizmu. Proces przechodzenia zawartości przez okrężnicę trwa około 8 godzin.
Okrężnica jest końcowym odcinkiem przewodu pokarmowego, odpowiada przede wszystkim za wchłanianie wody, jej zdolności absorpcyjne to nawet 4,5 litra wody na dobę.
Co ciekawe, jeśli to konieczne, można usunąć całe jelito grube bez większego uszczerbku na zdrowiu, jest to rozległa operacja, ale często jest jedyną opcją dla chorych np. z ciężkim wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego.
W takim przypadku końcowy fragment jelita cienkiego przekształca się i przyjmuje strukturę i funkcję jelita grubego, proces ten trwa oczywiście kilka tygodni.
Zdolności diagnostyczne, jak i terapeutyczne w zakresie wielu chorób okrężnicy są bardzo duże, niestety najgroźniejsza z chorób - rak jelita grubego, w dalszym ciągu powoduje wiele zgonów, głównie ze względu na zbyt późne rozpoznanie.
Okrężnica - budowa anatomiczna
Okrężnica ma ok 1,5 metra długości i jest najdłuższą częścią jelita grubego. Początek okrężnicy znajduje się w prawej dolnej części jamy brzusznej, powyżej pachwiny, następnie biegnie ona ku górze aż do prawego podżebrza, ten odcinek to okrężnica wstępująca.
Nieco poniżej wątroby zagina się ona (to miejsce to zgięcie wątrobowe) i biegnie poniżej żeber, ten odcinek to okrężnica poprzeczna.
Dalej, w lewej okolicy podżebrowej okrężnica ponownie zmienia kierunek przebiegu, tworząc zgięcie śledzionowe i schodzi w dół ku lewemu dołowi biodrowemu, ten odcinek to okrężnica zstępująca.
Następnie jej przebieg staje się bardziej kręty, ponieważ zstępuje ona do jamy miednicy, gdzie przechodzi w odbytnicę na wysokości trzeciego kręgu krzyżowego.
Okrężnica biegnie więc wokół całej jamy brzusznej i niejako otacza jelito cienkie. Poszczególne odcinki okrężnicy były kiedyś nazywane kolejno:
- wstępnica
- poprzecznica
- zstępnica
- esica
Terminologia ta powoli wychodzi z użycia, ale można ją jeszcze dość często spotkać.
Z klinicznego punktu widzenia istotne jest, że okrężnica poprzeczna oraz esowata leżą wewnątrzotrzewnowo oraz posiadają swoją krezkę - błoniastą strukturę, na której zawieszone są jelita i w której przebiegają naczynia i nerwy.
Pozostałe odcinki jelita grubego leżą w tak zwanej przestrzeni zaotrzewnowej, czyli bezpośrednio na mięśniach tylnej ściany brzucha.
W budowie zewnętrznej okrężnica ma kilka cech charakterystycznych:
- sieć większa - jest to struktura zbudowana z tkanki tłuszczowej i łącznej przyczepiona do taśm okrężnicy. Sieć pokrywa jelita od przodu w ten sposób, że czasem jej położenie porównywane jest do firanki. Funkcja tej struktury nie jest pewna, uważa się, że ma ona za zadanie otaczać i odgraniczać ewentualne procesy zapalne toczące się w jamie brzusznej
- jelito grube jest szersze od cienkiego, a jego średnica największa jest na początku, a następnie stopniowo się zmniejsza
- taśmy okrężnicy – są to skupiska mięśni gładkich biegnące wzdłuż jelita grubego
- wypuklenia okrężnicy
- przyczepki sieciowe - czyli skupiska tkanki tłuszczowej rozmieszczone wzdłuż zewnętrznej ściany jelita
Okrężnica - unaczynienie
Naczynia krwionośne dochodzące do okrężnicy pochodzą od tętnicy krezkowej górnej i tętnicy krezkowej dolnej, ich gałęzie tworzą liczne połączenia, głównie przez tak zwaną tętnicę brzeżną biegnącą równolegle do jelita grubego, granica unaczynienia obu tętnic nie jest ścisła.
Uważa się, że okrężnica wstępująca i 2/3 poprzecznej są zaopatrywane głównie przez gałęzie tętnicy krezkowej górnej: tętnicę krętniczo-okrężniczą, kątniczą przednią i tylną, okrężniczą prawą i środkową. 1/3 poprzecznicy, okrężnica zstępująca i esowata są unaczynione głównie przez gałęzie tętnicy krezkowej dolnej: okrężniczą lewą oraz tętnice esowate.
Spływ żylny odbywa się przez żyły krezkowe: dolną i górną, które współtworzą żyłę wrotną. Przepływ chłonki z okrężnicy odbywa się przez węzły okrężnicze, krezkowe górne i dolne.
Okrężnica - unerwienie
Okrężnica zawiera nerwy autonomiczne oraz własny tak zwany układ jelitowy. W zakresie unerwienia autonomicznego okrężnicę zaopatrują włókna czuciowe i ruchowe.
Układ współczulny to nerwy trzewne krzyżowe i miedniczne biegnące przez splot trzewny i międzykrezkowy, pobudzenie tego układu spowalnia perystaltykę.
Przywspółczulnie natomiast okrężnicę zaopatruje nerw błędny oraz nerwy trzewne miedniczne odchodzące od rdzenia kręgowego, granica ich unerwienia przebiega w dalszej części okrężnicy poprzecznej. Układ przywspółczulny powoduje nasilenie skurczów jelit, a ponadto oba wpływają na układ jelitowy.
Czytaj też: Układ autonomiczny: współczulny i przywspółczulny
Okrężnica - budowa mikroskopowa okrężnicy
Ściana całego przewodu pokarmowego, w tym okrężnicy, zbudowana jest z czterech warstw:
- błona śluzowa jest najbardziej wewnętrzna, pokryta nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym (enterocytami) oraz komórkami kubkowymi. Błona śluzowa w odróżnieniu od jelita cienkiego nie ma kosmków, ale tworzy tak zwane krypty. W ich strukturze szczególnie licznie występują komórki kubkowe, których zadaniem jest produkcja śluzu
- błona podśluzowa
- błona mięśniowa zawierająca mięśnie gładkie, układające się w dwie warstwy - podłużną oraz okrężną. Włókna mięśniowe rozłożone są nieregularnie, tworząc wspomniane wcześniej taśmy
- przydanka lub otrzewna - cienka zewnętrzna błonka pokrywająca okrężnicę
Ściana okrężnicy zawiera spoty nerwowe: błony mięśniowej oraz podśluzowy, tworzące razem trzewny układ nerwowy. Ilość tworzących go neuronów szacuje są na 100 milionów. Uważa się, że jelita zawierają tyle komórek nerwowych co cały rdzeń kręgowy.
Okrężnica - czynność skurczowa
Aktywność okrężnicy jest cechą indywidualną i zależy od czynników fizycznych i chemicznych, zbyt szybie przechodzenie zawartości jelita prowadzi do zaburzeń wchłaniania, zbyt wolna - do procesów gnilnych i zaparć.
Wspomniany trzewny (jelitowy) układ nerwowy odpowiada za czynność jelit - reguluje ruchy jelit - perystaltykę i skurcze odcinkowe oraz wydzielanie zarówno śluzu, jak i hormonów jelitowych.
Fala perystaltyczna powodująca przesuwanie pokarmu powstaje na zasadzie odruchu - rozciągnięty przez pokarm fragment jelita stymuluje wydzielenie neuroprzekaźników oraz pobudzenie komórek splotu jelitowego do uaktywnienia skurczów mięśniówki gładkiej.
Ponadto cały przewód pokarmowy zawiera komórki śródmiąższowe Cajala, pełniące funkcję rozruszników - stymulatorów fali perystaltycznej, która dzięki nim nie zanika, nawet jeśli przewód pokarmowy nie jest wypełniony.
Mniej istotne dla czynności okrężnicy są skurcze odcinkowe oraz skurcze masowe. Pierwsze powodują mieszanie pokarmu, a drugie nasilają się po spożyciu pokarmu i przesuwają zawartość jelita na dużych odcinkach.
Ruchy jelit są regulowane nie tylko na zasadzie odruchu oraz przez układ nerwowy, ale także hormonalnie przez czynniki produkowane w układzie pokarmowym: motylina, VIP, substancja P i inne, ale także przez hormony działające ogólnoustrojowo, np. katecholaminy.
Dla prawidłowej czynności perystaltycznej jelit konieczne jest prawidłowe odżywianie, w tym spożywanie właściwej ilości błonnika. Jeśli jest go zbyt mało, ruchy są słabe, a błona śluzowa ulega zanikowi, co sprzyja zaparciom.
Doniesienia naukowe mówią także o pozytywnym wpływie błonnika na zapobieganie występowania raka okrężnicy, cukrzycy i choroby wieńcowej, mechanizm tego działania nie jest znany.
Czytaj też: DIETA BOGATORESZTKOWA nie tylko na zaparcia. Na czym polega dieta wysokobłonnikowa?
Okrężnica - funkcje
Okrężnica spełnia kilka ważnych zadań:
- wchłanianie wody i elektrolitów
- zagęszczanie treści jelitowej
- formowanie kału
- produkcja śluzu
- jest siedliskiem dla bakterii jelitowych
Przystosowaniem do pełnienia pierwszej z tych funkcji jest odpowiednia budowa enterocytów. Zawierają one liczne mitochondria produkujące energię, co zapewnia właściwe działanie transporterów przenoszących elektrolity wbrew gradientowi stężeń. Wchłanianie wody następuje wtórnie do tego procesu, ponieważ "podąża" ona za jonami sodu.
Proces ten powoduje zagęszczenie treści jelitowej i formowanie kału, odbywa się ono w sposób ciągły, nawet z uformowanego już stolca, co może prowadzić do powstania zbitego stolca i zaparć, dlatego ważne jest, aby spożywać odpowiednią ilość płynów i regularnie się wypróżniać.
Co istotne, czynność transportowa nabłonka może się odbywać w obie strony. W stanie zdrowia usuwa on niektóre elektrolity, np. potas czy wodorowęglany, dlatego w przypadku biegunki i przyspieszenia tego procesu może dochodzić do niedoborów elektrolitowych.
W przypadku zatrucia osmotycznie czynnymi toksynami bakteryjnymi, woda jest wydzielana zgodnie z gradientem stężeń do światła jelita, co powoduje biegunkę.
Niemniej ważna jest produkcja śluzu. Jego wydzielanie w dużych ilościach odpowiada za nawilżanie nabłonka, jego ochronę oraz umożliwia przesuwanie zagęszczonej już treści jelitowej.
Bakterie jelitowe, wśród których dominuje Escherichia coli, Enterobacter aerogenes oraz bakterie kwasu mlekowego, mają kilka zadań: produkują witaminy z grupy B, K, kwas foliowy oraz krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, co więcej uniemożliwiają rozwój potencjalnie chorobotwórczych mikroorganizmów. Ponadto ich metabolizm powoduje rozkład niestrawionych resztek pokarmu w procesie fermentacji, którego produkty zmiękczają stolec i podobnie jak śluz ułatwiają pasaż.
Co ciekawe produkty przemian bakterii jelitowych odpowiadają zarówno za barwę kału, jak i jego woń. W ostatnim czasie doniesienia naukowe mówią o bardzo szerokim wpływie mikroorganizmów jelitowych na nasz organizm. Upatruje się ich wpływu między innymi na stężenie cholesterolu, rozwój układu odpornościowego czy proces wzrostu.
Mimo pozytywnych cech bakterie jelitowe są obcymi organizmami i ich rozwój jest kontrolowany przez układ odpornościowy, ale w stanach silnego osłabienia organizmu i chorób układu pokarmowego mogą powodować nasilenie lub powstawanie chorób, jak np. zapalenie otrzewnej u chorych na zaawansowaną marskość wątroby, anemię, stolce tłuszczowe, czy w skrajnych przypadkach posocznicę.
Choroby okrężnicy: badania
Obecna medycyna dysponuje wieloma narzędziami diagnostycznymi. W chorobach okrężnicy wykonuje się zarówno badania laboratoryjne, czynnościowe, jak i obrazowe, w zależności od podejrzewanej patologii.
W zakresie pierwszej grupy nie ma specyficznych dla chorób okrężnicy markerów, ale pomocne są często:
- markery stanu zapalnego
- morfologia krwi
- autoprzeciwciała w tak zwanych nieswoistych chorobach zapalnych
- CEA w raku jelita grubego
Badania czynnościowe wykonuje się celem oceny funkcjonowania okrężnicy, np. w diagnostyce zaparć ocenia się czas pasażu jelitowego.
W zakresie diagnostyki obrazowej wykonać można:
- RTG jamy brzusznej - w podejrzeniu niedrożności lub perforacji
- badanie kontrastowe przewodu pokarmowego - po doodbytniczym podaniu środka cieniującego wykonuje się serię zdjęć RTG celem oceny wnętrza okrężnicy, zarysów błony śluzowej. Badania te stosuje się w chorobach zapalnych oraz nowotworach
- tomografia komputerowa - dzięki temu badaniu zobaczyć można światło okrężnicy, jej otoczenie i narządy sąsiednie. Wskazaniami do tego badania są między innymi: nowotwory, choroby zapalne, niedrożność, perforacja, zapalenie uchyłków
- rezonans magnetyczny - rzadziej stosowany w przypadku chorób okrężnicy, głównie ze względu na to, że tomografia lepiej uwidacznia zmiany chorobowe jelit
- USG brzucha - niestety w przypadku chorób okrężnicy nie daje pewnego rozpoznania, ponieważ bardzo trudno uwidocznić cały jej przebieg. O patologiach świadczyć mogą raczej pośrednie objawy, jak np. powiększenie węzłów chłonnych, czy zbiorniki płynu
- Endoskopia
Umiejscowienie okrężnicy umożliwia dokładną diagnostykę jej wnętrza, co jest niezwykle istotne zarówno w diagnostyce i monitoringu chorób, a także w badaniach przesiewowych.
W zakresie endoskopii jelita grubego wykonywane są:
- rektoskopia (badanie odbytnicy)
- rektosigmoidoskopia (badanie odbytnicy oraz okrężnicy esowatej)
- kolonoskopia, dzięki której można obejrzeć wnętrze całej okrężnicy oraz kątnicy
Ze względu na dostępność badania, niewielkie ryzyko powikłań, możliwości terapeutyczne oraz dużą dokładność diagnostyczną badania endoskopowe są tak powszechne.
Diagnostykę taką wykonuje się po odpowiednim przygotowaniu pacjenta - opróżnieniu całego jelita lub jego części przy pomocy środków doustnych i wlewek.
Rektoskopię oraz rektosigmoidoskopię wykonuje się w chorobach odbytu i okrężnicy esowatej, np. w szczelinie odbytu czy obecności ciał obcych.
Najszersze wskazania dotyczą kolonoskopii i są to między innymi:
- badania przesiewowe w kierunku raka jelita grubego
- podejrzenie raka
- niewyjaśniona niedokrwistość
- diagnostyka i monitoring choroby Crohna i wrzodziejącego zapalenia jelita grubego
Kolonoskopia może być także wykorzystana jako narzędzie terapeutyczne w polipach, czy w przypadku krwawień.
Okrężnica - choroby
Objawami chorób okrężnicy mogą być:
- bóle brzucha
- nudności i wymioty
- biegunki
- zaparcia
Zespół jelita drażliwego - objawia się dyskomfortem, bólem brzucha oraz zmianą rytmu wypróżnień, charakterystyczne jest ustępowanie dolegliwości po wypróżnieniu. Zespół jelita drażliwego dotyczy również jelita cienkiego, jest częstą chorobą o niepoznanej dotąd jednoznacznie przyczynie, podejrzewane są czynniki infekcyjne oraz psychiczne. Choroba, mimo że może być uciążliwa i trudna do wyleczenia, nie niesie poważnych konsekwencji.
Choroba Hirschprunga jest wrodzoną wadą, w której nie wykształcają się spoty nerwowe układu jelitowego, skutkiem tego nie powstaje fala perystaltyczna. W zależności jak długi odcinek okrężnicy jest uszkodzony, noworodki w ogóle nie oddają smółki lub wypróżnienie następuje z opóźnieniem, dodatkowo pojawiają się wzdęcia. W badaniach obrazowych charakterystyczne jest zwężenie chorego odcinka i znaczne poszerzenie jelita przed.
Uchyłki jelita grubego najczęściej dotyczą okrężnicy esowatej, są to pewnego rodzaju "kieszonki" - uwypuklenia błony śluzowej przez błonę mięśniową (uchyłki nabyte) lub całej ściany jelita (uchyłki wrodzone). Zwykle są bezobjawowe, ale w 20% powodują dolegliwości bólowe i zmianę rytmu wypróżnień, w przypadku powikłań (zapalenie, ropień, przetoki) może wystąpić niedrożność oraz krwotok.
Nieswoiste zapalenia jelit - choroba Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego. Są to choroby o niewyjaśnionej etiologii, w ich przebiegu procesem zapalnym objęta zostaje ściana okrężnicy, ale może on dotyczyć także innych odcinków przewodu pokarmowego, spektrum objawów tych chorób jest bardzo szerokie. Leczenie polega na hamowaniu stanu zapalnego, niekiedy immunosupresji, a w przypadku powikłań często konieczna jest operacja.
Niedokrwienne zapalenie jelita grubego dotyczy najczęściej okrężnicy zstępującej i zgięcia śledzionowego, jest to choroba spowodowana zaburzeniem przepływu krwi, a objawia się bólem i krwawieniem.
Mikroskopowe zapalenie jelita grubego jest to rozpoznanie histopatologiczne, w badaniach obrazowych, laboratoryjnych i w endoskopii nie ma żadnych zmian w obrazie jelita. Dolegliwości spowodowane tą chorobą to: biegunka, kurczowe bóle brzucha, gazy oraz spadek masy ciała.
Polipy jelita grubego - są to uwypuklenia błony śluzowej do światła jelita, ich pochodzenie jest różnorodne, rozpoznanie najczęściej jest przypadkowe, stawiane podczas kolonoskopii. Polipy najczęściej spotykane w okrężnicy:
- gruczolaki - będące rozrostem zniekształconych komórek nabłonka, są to nowotwory;
- polipy młodzieńcze - pojedyncze, nienowotworowe uwypuklenia błony śluzowej będące skupiskiem niewłaściwie położonych tkanek;
- polipy zapalne - najczęściej w stanach zapalnych jelita grubego;
W przypadku licznego występowania polipów często przyczyną są choroby genetyczne jak np.:
Rak jelita grubego jest jednym z częstszych nowotworów w Polsce, a śmiertelność z jego powodu bardzo wysoka - zajmuje drugie miejsce wśród przyczyn zgonów z powodu raka. Najczęściej umiejscowiony jest w okrężnicy esowatej, powodując krwawienie, niedokrwistość i zmiany rytmu wypróżnień. Rokowanie co do wyleczenia zależy przede wszystkim od stopnia zaawansowania, dlatego tak ważne jest wykonywanie przesiewowej kolonoskopii po 50 roku życia, która umożliwia wczesne jego rozpoznanie.
Zaparcia idiopatyczne nie mają ściśle określonego czynnika sprawczego, czy patologii je powodującej. Przyczynami mogą być zaburzenia defekacji, czynności przewodu pokarmowego, w większości nie są to zaburzenia okrężnicy. Tylko jeden z podtypów - inercja okrężnicy, występująca w ok. 25% przypadków, spowodowany jest niewłaściwą funkcją tego narządu - zbyt wolnym pasażem.
Biegunki mogą być spowodowane zarówno przez choroby jelita cienkiego jak i grubego. Rola okrężnicy w tym przypadku polega na niewystarczającym wchłanianiu wody zawartej w treści jelitowej lub na wydzielaniu jej do światła, jeśli znajdują się tam substancje osmotycznie czynne, może to wynikać z obecności toksyn, chorób wcześniejszych odcinków przewodu pokarmowego lub samej okrężnicy.
Krwawienia z dolnego odcinka przewodu pokarmowego to zarówno krwotoki jak i oddawanie stolca zmieszanego z krwią, zawsze jest to niepokojący objaw, ale jego przyczyny mogą być niegroźne, jak np. guzki krwawnicze. Niemniej stan ten zawsze należy skontrolować, ponieważ inne choroby okrężnicy powodujące krwawienia to np.: infekcje, nieswoiste zapalenia jelit, polipy, nowotwory.
Niedrożność przewodu pokarmowego w zakresie okrężnicy najczęściej spowodowana jest nowotworem, który blokuje pasaż lub uwięźnięciem esicy w przepuklinie. Objawami tego stanu są: ból brzucha, nudności i wymioty, zatrzymanie stolca. Stan taki jest zagrożeniem życia i wymaga natychmiastowego leczenia operacyjnego.
Porady eksperta