Nieswoiste zapalenia jelit - przyczyny, objawy, leczenie, programy lekowe

Nieswoiste zapalenia jelit to wspólna nazwa dla zapalnych chorób jelit takich jak m. in. wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG) czy choroba Leśniowskiego-Crohna (chLC). Częste, przewlekłe biegunki sprawiają, że chorzy muszą skorzystać z toalety nawet 20 razy w ciągu dnia. W Polsce na nieswoiste zapalenia jelit cierpi ok. 50 tys. osób, co czwarta z nich jest niepełnoletnia. Do tej pory, mimo wielu badań, nieswoiste choroby zapalne jelit nie mają ustalonej przyczyny, a co za tym idzie, nie ma sposobu na ich skuteczne wyleczenie. Istnieją jednak leki, które mogą znacznie poprawić jakość życia chorych. Co trzeba wiedzieć o NZJ?

Nieswoiste zapalenia jelit (NZJ) charakteryzują się przewlekłymi zmianami i owrzodzeniami ścian przewodu pokarmowego. Do grupy chorób zapalnych jelit należą między innymi wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego Crohna.

Nieswoiste zapalenia jelit to choroby przewlekłe, nieuleczalne i wbrew pozorom - dość częste. Statystyki pokazują, że zapadalność na nie wciąż rośnie - w Polsce cierpi na nie obecnie od 30 do 50 tys. pacjentów, ale nie wszyscy chorują poważnie i nie wszyscy wymagają specjalistycznych terapii. Nieswoiste zapalenia jelit mogą bowiem przebiegać łagodnie, ale i ciężko. Typowe dla tych chorób są remisje oraz nawroty.

NZJ najczęściej dotyka osoby między 15. a 35. rokiem życia, będące w pełni aktywności zawodowej, a także dzieci, dlatego choroba bardzo komplikuje im życie - utrudnia, a nawet uniemożliwia kontynuację nauki i realizację zawodowych planów.

Spis treści

1. Nieswoiste zapalenia jelit - przyczyny
2. Nieswoiste zapalenia jelit - objawy
3. Nieswoiste zapalenie jelit - trudne leczenie
4. Leki stosowane w terapii NZJ
5. Leczenie biologiczne – ratunek dla najcięższych przypadków NJZ
6. Programy lekowe dla chorych na nieswoiste zapalenia jelit

Nieswoiste zapalenia jelit - przyczyny

Przyczyna nieswoistych chorób jelit nie jest poznana, uważa się jednak, że duże znaczenie w powstawaniu stanów zapalnych w obrębie przewodu pokarmowego mają:

• czynniki genetyczne
• zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego
• czynniki środowiskowe, m.in.:

• tzw. "zachodnia" dieta
• wpływ substancji chemicznych zawartych w żywności
• wzrost zanieczyszczenia środowiska
• palenie papierosów
• przewlekły stres

Nieswoiste zapalenia jelit - objawy

Nieswoiste zapalenia jelit dają następujące objawy:

• silne bóle brzucha
• biegunki - czasem z domieszką krwi i śluzu
• gorączka

U chorych obserwuje się często brak apetytu, nudności, wymioty, wzdęcia, pogorszenie wydolności fizycznej i chudnięcie. NZJ mogą powodować brak możliwości kontynuowania edukacji czy pracy zawodowej, bądź konieczność ich przerywania ze względu na przebieg choroby.

W zależności od tego, z którą chorobą zapalną jelit mamy do czynienia, mogą pojawić się też inne objawy. I tak na przykład wrzodziejącemu zapaleniu jelita grubego często towarzyszą objawy pozajelitowe: 

• zapalenie błony naczyniowej oka i twardówki
• bóle stawów
• rumień guzowaty
• łysienie
• choroby wątroby
• zakrzepica
• niedokrwistość

Nieswoiste zapalenie jelit - trudne leczenie

Charakterystyczne dla nieswoistych zapaleń jelit są nawroty i nagłe zaostrzenia, które wykluczają pacjenta z normalnego funkcjonowania. Są pacjenci, którzy mają tylko jedno zaostrzenie choroby w życiu, ale są i tacy, którzy z ciężkim przebiegiem swojej dolegliwości borykają się latami. W momencie zdiagnozowania choroby, lekarz nie jest w stanie przewidzieć jej przebiegu ani tego, czy pacjent będzie odpowiadał na daną terapię i jakie leczenie będzie dla niego najbardziej optymalne.

Niestety, terapia nieswoistych zapaleń jelit jest trudna i skomplikowana, ponieważ część pacjentów nie reaguje na leczenie (dane pokazują, że problem ten dotyczy 2/3 pacjentów z NZJ), a leczenie standardowe wiąże się dla nich z wieloma skutkami ubocznymi.  To złe rokowanie szczególnie dla młodych osób, które muszą liczyć się z  koniecznością leczenia jeszcze przez wiele lat.

W sytuacji, gdy u chorego zastosowano różne opcje terapii, a mimo to obserwuje się brak pozytywnej odpowiedzi na leczenie, konieczna może się okazać interwencja chirurgiczna, wycięcie fragmentu jelita grubego i wyłonienie stomii, która jest nową drogą wypróżniania znajdującą się na ścianie brzucha.

Taki zabieg jest niebezpieczny oraz znacząco obniża jakość życia pacjentów. A warto pamiętać, że - według statystyk – największa zapadalność na nieswoiste zapalenia jelit dotyczy osób będących w 2 i 3 dekadzie swojego życia, czyli w czasie, kiedy kończą edukację, szukają pracy, partnera, są aktywni towarzysko i społecznie. 

Leki stosowane w terapii NZJ

Leczenie nieswoistych zapaleń jelit opiera się na zastosowaniu leków z kilku grup, bowiem każdy etap choroby i każdy pacjent wymaga indywidualnego podejścia – na co wskazują wytyczne Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii.

W przypadku leczenia łagodnej postaci choroby – zarówno wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, jak i choroby Leśniowskiego-Crohna - stosuje się preparaty kwasu aminosalicylowego.

W ciężkim rzucie podaje się glikokortykosteroidy oraz leki immunosupresyjne.

Niestety zdarza się, że pacjenci z ciężkim przebiegiem choroby nie reagują ani na leczenie sterydami (steroidooporność), ani lekami immunosupresyjnymi.

Dodatkowo terapia preparatami sterydowymi ma wady w postaci skutków ubocznych, a także w postaci zjawiska steroidozależności, co oznacza, że u części pacjentów odstawienie leków powoduje natychmiastowy nawrót choroby.

Dlatego obecnym celem leczenia pacjentów z nieswoistymi zapaleniami jelita jest uzyskanie i podtrzymanie remisji bez stosowania glikokortykosteroidów. Co więcej kluczowe jest pozostawienie swobody lekarzom w podejmowaniu decyzji o przerwaniu bądź kontynuacji leczenia, mając na uwadze dobro i indywidualny stan pacjenta. W obecnej sytuacji to czas (12 miesięcy lub 24 miesiące) zamiast klinicystów wyznacza decyzję o przerwaniu leczenia.

Leczenie biologiczne – ratunek dla najcięższych przypadków NJZ

Przełomem w terapii NZJ stało się wprowadzenie tzw. leków biologicznych, stosowanych u pacjentów z najcięższym przebiegiem NJZ oraz u tych, którzy nie reagują na leczenie immunosupresyjne lub sterydowe. Leki biologiczne to głównie inhibitory TNF-α, (infliksymab i adalimumab), które są skuteczne zarówno w uzyskaniu remisji choroby, jak i jej podtrzymaniu - w wielu przypadkach zatrzymują chorobę, umożliwiając pacjentom normalne funkcjonowanie.

Leczenie biologiczne jest bezpieczne i skuteczne, ale niestety dość kosztowne. Obecnie w Polsce leczenie biologiczne możliwe jest dzięki programowi, który refunduje leczenie, ale tylko przez krótki czas. U pacjentów z WZJG terapia refundowana jest przez 12 miesięcy, a pacjentów z ChLC 24 miesiące. Po upływie tego czasu pacjenci nie mogą kontynuować refundowanego leczenia biologicznego. Mogą ponownie zostać włączeni do programu, dopiero gdy ich stan się pogorszy i nastąpi nawrót choroby – dla nich oznacza to powtórzenie historii i rozpoczęcie kolejnej batalii o swoje zdrowie. Na całym świecie terapia lekami biologicznymi nie ma ograniczeń czasowych i jest kontynuowana tak długo, jak jest to potrzebne i skuteczne. Decyzja o jej długości trwania jest w gestii lekarza, a nie wynika z ram czasowych nakładanych administracyjnie.

U nas problemem jest nie tylko krótki okres refundacji, ale i zbyt rygorystyczne kryteria kwalifikacji do programu lekowego oraz zbyt późne włączanie terapii biologicznej, wpływające na pogorszenie zdrowia.

Programy lekowe dla chorych na nieswoiste zapalenia jelit

Trzeba tu podkreślić, że do programu lekowego, pozwalającego na stosowanie leków biologicznych, nie są kwalifikowani wszyscy pacjenci, a jedynie ci z ciężkim przebiegiem NZJ - leki te przeznaczone są dla 10-15 proc. chorych. Ale właśnie dla tej kilkutysięcznej grupy ludzi są one niezbędne, a ich refundowanie przez rok lub 2 to zdecydowanie za krótko. Odebranie pacjentom tych preparatów po wyznaczonym przez program okresie, oznacza często nawrót choroby lub jej zaostrzenie.

Dlatego, zdaniem specjalistów, trzeba policzyć prawdziwe koszty tej terapii lub jej braku. Dzięki lekom biologicznym chorzy na nieswoiste zapalania jelit mogą normalnie funkcjonować, uczyć się, pracować, co ma przełożenie na finanse państwa.

Koszt leczenia jest wprawdzie wysoki, ale uzyskana remisja jest wartością samą w sobie: pacjenci są produktywni, ponieważ pracują i zarabiają, nie biorą zwolnień lekarskich, więc nie korzystają z zasiłków. Lęk przed utratą dostępu do leków to nie tylko duży stres, ale także ryzyko powikłań, które mogą skończyć się usunięciem jelit (kolektomia) i zabiegiem wyłonienia stomii.

Małgorzata Wójcik