Jama brzuszna – budowa, funkcje i najczęstsze schorzenia

Jama brzuszna to duża przestrzeń w ciele człowieka, w której znajduje się wiele istotnych narządów. Jama brzuszna sąsiaduje od góry z jamą klatki piersiowej, a od dołu – z jamą miednicy. Schorzenia jamy brzusznej to jedna z najczęstszych przyczyn zgłaszania się do lekarza. Najpoważniejsze z nich, nazywane w medycynie „ostrym brzuchem”, nierzadko wymagają leczenia chirurgicznego. Dowiedz się, jak zbudowana jest jama brzuszna, jakie funkcje pełnią narządy jamy brzusznej, jakie badania wykorzystuje się w diagnostyce chorób jamy brzusznej oraz jakie objawy mogą towarzyszyć schorzeniom jamy brzusznej.

Jama brzuszna jest jedną z jam tułowia. W budowie anatomicznej jamy brzusznej można wyróżnić wiele narządów i struktur, pełniących różnorodne funkcje. Schorzenia w obrębie jamy brzusznej mogą negatywnie wpływać na funkcjonowanie całego organizmu. Dlatego wszelkiego rodzaju dolegliwości bólowe i dysfunkcje narządów należących do jamy brzusznej należy konsultować z lekarzem.

Spis treści

1. Jama brzuszna – anatomia
2. Jama brzuszna – funkcje
3. Jama brzuszna – badania diagnostyczne
4. Jama brzuszna – schorzenia

Jama brzuszna – anatomia

Przestrzeń jamy brzusznej jest od góry ograniczona przez przeponę, która oddziela ją od jamy klatki piersiowej. W dolnej części tułowia, jama brzuszna sąsiaduje z jamą miednicy. Zewnętrzne ściany jamy brzusznej tworzy kilka warstw tkanek: powięź, mięśnie oraz skóra z różnie rozwiniętą podskórną tkanką tłuszczową. W części tylnej znajduje się kręgosłup oraz mięśnie grzbietu.

Jamę brzuszną umownie dzieli się na dwie części: górną, nazywaną piętrem gruczołowym, oraz dolną, zwaną piętrem jelitowym.

W piętrze gruczołowym lokalizują się narządy miąższowe jamy brzusznej, takie jak: 

• wątroba,
• śledziona
• i trzustka.

Do piętra gruczołowego należy również żołądek. Dalsza część przewodu pokarmowego – jelito cienkie i jelito grube – są położone w piętrze jelitowym.

Topograficznie, przednią ścianę jamy brzusznej dzieli się na 3 części poziome:

• nadbrzusze,
• śródbrzusze
• i podbrzusze

oraz 3 pionowe:

• strona lewa,
• środkowa
• i prawa.

Wspólnie tworzą one 9 kwadrantów, odpowiadających położeniu niektórych narządów wewnątrz jamy brzusznej. Przykładowo, w rzucie prawego górnego kwadrantu znajduje się wątroba, lewego górnego – śledziona, prawego dolnego – kątnica z wyrostkiem robaczkowym, a lewego dolnego – końcowe odcinki jelita grubego.

Znajomość położenia tych narządów ułatwia diagnostykę wielu schorzeń jamy brzusznej, pozwalając wstępnie różnicować m.in. pochodzenie dolegliwości bólowych.

Wnętrze jamy brzusznej jest wyścielone otrzewną – cienką błoną zbudowaną z tkanki łącznej. Otrzewna dzieli się na dwie blaszki: ścienną, przylegająca do ścian jamy brzusznej, oraz trzewną, otaczająca bezpośrednio narządy. Większość narządów jamy brzusznej jest położona w „worku” utworzonym z otrzewnej – takie położenie nazywamy wewnątrzotrzewnowym.

Otrzewna przylegająca do narządów utrzymuje je we właściwym położeniu i zabezpiecza przed wzajemnym przemieszczaniem. Warto jednak wiedzieć, że w tylnej części jamy brzusznej istnieje wolna przestrzeń, położona do tyłu od otrzewnej. Nazywamy ją przestrzenią zewnątrzotrzewnową.

W przestrzeni zewnątrzotrzewnowej jest zlokalizowanych kilka istotnych narządów: nerki wraz z nadnerczami, większa część moczowodów, a także trzustka. W tej części jamy brzusznej biegną również duże naczynia, położone wzdłuż kręgosłupa – aorta i żyła główna dolna. Odgałęzienia tych naczyń zapewniają krążenie krwi we wszystkich narządach jamy brzusznej.

Złożona anatomia przestrzeni zewnątrzotrzewnowej ma istotne znaczenie kliniczne. Operacje narządów położonych w tej przestrzeni (przykładowo – trzustki) należą do najtrudniejszych technicznie zabiegów chirurgicznych. Dostęp do wielu z nich jest bardzo ograniczony ze względu na wysokie ryzyko uszkodzenia dużych naczyń krwionośnych.

W przestrzeni zewnątrzotrzewnowej, wzdłuż przedniej powierzchni kręgosłupa, biegną również struktury nerwowe. Większość z nich należy do tzw. autonomicznego układu nerwowego, czyli tej części układu nerwowego, która działa poza naszą kontrolą.

Regulacja większości funkcji jamy brzusznej (perystaltyka jelit, wchłanianie składników pokarmowych, czynność gruczołów trawiennych) zachodzi niezależnie od naszej woli. Duże skupiska komórek układu nerwowego nazywane są splotami nerwowymi.

Jednym z najbardziej znanych splotów nerwowych położonych w jamie brzusznej jest splot trzewny, nazywany również słonecznym. Splot słoneczny kontroluje pracę większości narządów jamy brzusznej, przez co historycznie był nazywany „mózgiem jelitowym”.

Jama brzuszna – funkcje

Większość narządów jamy brzusznej należy do układu pokarmowego. Największą objętość jamy brzusznej zajmują jelita, których łączna długość wynosi od 6 do nawet 8 metrów. Wewnątrz przewodu pokarmowego zachodzą procesy trawienia i wchłaniania składników pokarmowych. Trawienie nie byłoby możliwe bez udziału gruczołów trawiennych.

Wydzieliny wątroby i trzustki (odpowiednio – żółć i sok trzustkowy) zawierają substancje chemiczne, umożliwiające rozkład składników pokarmowych. Cały przewód pokarmowy jest otoczony gęstą siecią naczyń krwionośnych, które „zbierają” wchłonięte substancje odżywcze i transportują je do wątroby. Ta stanowi centrum metaboliczne całego organizmu - przekształca i magazynuje składniki pokarmowe w zależności od aktualnych potrzeb organizmu.

Poza elementami układu pokarmowego, w jamie brzusznej znajduje się kilka narządów, pełniących funkcje niezwiązane z trawieniem. W przestrzeni zaotrzewnowej leżą istotne struktury układu moczowego – nerki wraz z częścią moczowodów. Nerki są odpowiedzialne za produkcję moczu i regulację gospodarki wodno-elektrolitowej ustroju.

Bezpośrednio do nerek przylegają nadnercza, których głównym zadaniem jest produkcja hormonów:

• kortyzolu,
• aldosteronu
• oraz androgenów.

Nadnercza są więc częścią układu wewnątrzwydzielniczego. W lewym górnym kwadrancie jamy brzusznej leży śledziona – narząd układu krwiotwórczego. Śledziona pełni istotne funkcje odpornościowe oraz umożliwia niszczenie zużytych krwinek.

Jama brzuszna – badania diagnostyczne

Diagnostyka chorób jamy brzusznej rozpoczyna się od zebrania dokładnego wywiadu lekarskiego oraz starannego badania fizykalnego. W badaniu jamy brzusznej wykorzystuje się wiele technik – osłuchiwanie stetoskopem, opukiwanie oraz badanie palpacyjne (dotykiem). Stetoskop pozwala na usłyszenie dźwięków perystaltyki jelit.

Wzmożona perystaltyka często towarzyszy biegunce. Jej brak może natomiast świadczyć o niedrożności porażennej jelit. Za pomocą opukiwania, można orientacyjnie wyznaczyć granice narządów jamy brzusznej (wątroby i śledziony). Badanie opukowe pozwala również na wstępne rozpoznanie wodobrzusza (stłumienie odgłosu opukowego w rejonach jamy brzusznej wypełnionych płynem).

Badanie palpacyjne jamy brzusznej rozpoczyna się od tzw. palpacji powierzchownej, czyli zbadania najpłycej położonych części brzucha. Jej celem jest wstępne określenie lokalizacji bólu, a także rozpoznanie tzw. obrony mięśniowej.

Obrona mięśniowa to objaw wzmożonego napięcia powłok i mięśni brzucha, towarzyszący ostrym schorzeniom jamy brzusznej. Obrona mięśniowa może uniemożliwiać dalszą część badania palpacyjnego – tzw. palpację głęboką.

W badaniu palpacyjnym głębokim można zlokalizować granice narządów jamy brzusznej oraz wyczuć masywne nieprawidłowości (przykładowo – znacznych rozmiarów guzy).

Badając jamę brzuszną, często stosuje się specjalne manewry, które pozwalają wstępnie różnicować przyczyny odczuwanych dolegliwości. Nazwy technik badania zwykle pochodzą od nazwisk ich autorów. Przykładowe objawy sprawdzane rutynowo w badaniu jamy brzusznej to m.in.:

• objaw Chełmońskiego, polegający na występowaniu dużych dolegliwości podczas uderzenia w prawą okolicę podżebrową. Dodatni objaw Chełmońskiego towarzyszy schorzeniom wątroby, w szczególności ostremu zapaleniu pęcherzyka żółciowego. 
• objaw Blumberga, wywoływany poprzez głęboki ucisk powłok brzusznych, a następnie szybkie wycofanie dłoni. Jeżeli w momencie zwolnienia ucisku pacjent odczuwa silny ból, objaw uznaje się za dodatni. Objaw Blumberga należy do grupy tzw. objawów otrzewnowych, świadczących o obecności zapalenia otrzewnej.
• objaw Goldflama, wykorzystywany w diagnostyce niektórych chorób nerek. Objaw Goldflama bada się, uderzając lekko pięścią w okolicę lędźwiową. Pojawienie się silnego bólu w momencie wstrząśnięcia świadczy o ostrym zapaleniu nerek lub ataku kolki nerkowej.

Chociaż dokładne badanie fizykalne przynosi wiele cennych informacji, diagnostyka schorzeń jamy brzusznej zwykle wymaga dodatkowych badań. Jako pierwsze, często wykonuje się szeroko dostępne badania obrazowe – USG lub RTG (zdjęcie rentgenowskie).

Żadne badanie obrazowe nie jest idealnym narzędziem. Wyboru badania dokonuje się z uwzględnieniem danych klinicznych, ponieważ istnieją ścisłe wskazania do wykonywania określonych typów badań.

Przykładowo, zdjęcie rentgenowskie jamy brzusznej pozwala rozpoznać perforację (inaczej przedziurawienie) przewodu pokarmowego. W przypadku tego schorzenia, na zdjęciu RTG widoczne jest wolne powietrze pod przeponą (w normalnych warunkach przepona ściśle przylega do narządów jamy brzusznej).

Zdjęcie rentgenowskie wykorzystuje się również w diagnostyce kolki nerkowej. W wielu przypadkach na zdjęciu udaje uwidocznić się kamienie w obrębie nerki lub zstępujące w kierunku moczowodu.

Badanie ultrasonograficzne sprawdza się przede wszystkim w diagnostyce chorób narządów miąższowych (m.in. wątroby, trzustki i nerek). Przykładem schorzenia rozpoznawanego z wykorzystaniem USG jest kamica pęcherzyka żółciowego.

Jeżeli szeroko dostępne badania USG i RTG nie przynoszą wystarczających danych diagnostycznych, wykonuje się bardziej zaawansowane badania obrazowe – tomografię komputerową (TK) lub rezonans magnetyczny (MR) jamy brzusznej.

Cennym uzupełnieniem badań obrazowych brzucha są badania endoskopowe. Wykorzystuje się je przede wszystkim w diagnostyce schorzeń przewodu pokarmowego, którego wnętrza nie da się obejrzeć w zwykłych badaniach obrazowych.

Najczęściej wykonywane badania endoskopowe to:

• gastroskopia (badanie przełyku, żołądka i początku dwunastnicy)
• oraz kolonoskopia (badanie jelita grubego).

Badania endoskopowe najczęściej służą diagnostyce schorzeń zapalnych i nowotworowych. W uzasadnionych przypadkach, wykonuje się bardziej złożone badania, jak np. ECPW (endoskopowa cholangiopankreatografia wsteczna).

To badanie łączące techniki endoskopowe z obrazowaniem rentgenowskim, służące do dokładnej diagnostyki schorzeń dróg żółciowych. Badania endoskopowe zwykle łączy się z pobraniem wycinków do badania histopatologicznego, które często pozwala na postawienie ostatecznego rozpoznania.

Kolejnym narzędziem pomocnym w diagnostyce chorób jamy brzusznej są badania laboratoryjne. Istnieje kilka swoistych markerów laboratoryjnych, których podwyższone wartości odpowiadają zaburzeniom funkcji określonych narządów. Wśród nich najczęściej oznacza się tzw.

• próby wątrobowe (AlAT, AspAT), towarzyszące uszkodzeniu wątroby,
• amylazę i lipazę, świadczące o uszkodzeniu trzustki,
• a także parametry nerkowe (kreatynina, mocznik), które podnoszą się w zaburzeniach funkcji nerek.

W zależności od sytuacji klinicznej, można oznaczać również wskaźniki zapalne oraz markery nowotworowe. Podejrzenie chorób o etiologii zakaźnej często wymaga wykonania badań mikrobiologicznych.

Jama brzuszna – schorzenia

Schorzenia jamy brzusznej mogą mieć rozmaite przyczyny – zakaźne, urazowe, nowotworowe, wrodzone lub zapalne. Niezależnie od etiologii choroby, na początkowym etapie diagnostyki należy odpowiedzieć na pytanie, czy schorzenie jest stanem nagłym i może stanowić zagrożenie dla życia pacjenta. W takim przypadku rozpoznanie musi być postawione szybko, a leczenie wdrożone niemal natychmiast.

Nagłe choroby jamy brzusznej, które mogą zagrażać życiu pacjenta, nazywamy w medycynie tzw. „ostrym brzuchem”. Ostry brzuch to zespół objawów, które towarzyszą wielu poważnym schorzeniom jamy brzusznej. Ich wspólną cechą jest potrzeba szybkiego leczenia – najczęściej chirurgicznego.

Do przyczyn ostrego brzucha zalicza się między innymi:

• ostre zapalenie wyrostka robaczkowego,
• masywne krwawienie do przewodu pokarmowego,
• ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego,
• niedrożność jelit
• czy zapalenie otrzewnej.

Po wykluczeniu stanów nagłych, diagnostyka chorób jamy brzusznej przebiega w sposób planowy. Kluczem do prawidłowego rozpoznania może być szczegółowy wywiad lekarski. Lokalizacja i rodzaj odczuwanych dolegliwości często pozwalają na wstępne ukierunkowanie diagnostyki.

Choroby jamy brzusznej wymagają jednak zachowania dużej czujności – zdarzają się sytuacje, w których objawy pochodzące pozornie z jamy brzusznej świadczą o chorobie innych narządów. Przykładem jest płatowe zapalenie płuc, które szczególnie u dzieci może przebiegać pod tzw. „maską brzuszną”.

W przypadku dolegliwości bólowych brzucha u kobiet, zawsze należy wykluczyć patologie układu rozrodczego (zapalenie przydatków, pęknięcie ciąży pozamacicznej). Ich początkowe objawy mogą być identyczne, jak w przypadku schorzeń narządów jamy brzusznej (np. ostrego zapalenia wyrostka robaczkowego).

Informacje podawane przez pacjenta podczas wywiadu lekarskiego zwykle pozwalają na zakwalifikowanie jego schorzenia do grupy chorób o określonej etiologii. W przypadku dyspepsji, czyli bólów poposiłkowych, szybkiego uczucia sytości, wzdęć i nudności, przyczyną są najczęściej schorzenia górnego odcinka przewodu pokarmowego - wśród nich głównie:

• choroba wrzodowa,
• zapalenie błony śluzowej żołądka
• oraz choroba refluksowa przełyku.

Ostra biegunka zwykle świadczy o zakażeniu przewodu pokarmowego. Biegunki przewlekłe mogą towarzyszyć zaburzeniom wchłaniania. Jeśli towarzyszą im stany gorączkowe lub obecność krwi w stolcu, należy pomyśleć o chorobach zapalnych jelit:

• choroba Leśniowskiego-Crohna
• czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego.

Szczególnie „podstępną” grupą schorzeń jamy brzusznej są nowotwory. We wczesnych fazach rozwoju, zwykle nie powodują one dolegliwości bólowych. Jeśli niepożądanym objawom w obrębie jamy brzusznej towarzyszy przewlekłe osłabienie lub spadek masy ciała, należy zawsze wykluczyć schorzenia o etiologii nowotworowej.

Czytaj też:

• Ból brzucha - przyczyny
• Wczesne objawy nowotworów przewodu pokarmowego: raka trzustki, żołądka, przełyku, jelit
• Otyłość brzuszna

Krzysztofa Białożyt