Jak rozpoznać stan zapalny? Czasem to bardzo trudne

Stan zapalny (łac. inflammatio) to wrodzona, fizjologiczna odpowiedź organizmu na czynniki uszkadzające jego tkanki. Jak dokładnie przebiega stan zapalny? Jakie objawy mogą mu towarzyszyć? Kiedy stan zapalny może stać się przyczyną rozwoju innych chorób?

Spis treści

1. Dlaczego powstaje stan zapalny?
2. Stan zapalny - główne objawy
3. Etapy rozwoju stanu zapalnego
4. Stan zapalny - diagnostyka
5. Schorzenia związane z przewlekłym stanem zapalnym
6. Zespół uogólnionej odpowiedzi zapalnej - SIRS
7. Jak leczymy stan zapalny?

Stan zapalny (łac. inflammatio) wywołuje "alarm" sygnalizujący obecność zagrożenia, a następnie usuwa jego przyczynę za pośrednictwem odpowiednich komórek i cząsteczek sygnałowych. W prawidłowych warunkach stan zapalny ulega samoistnemu ograniczeniu, a jego następstwem jest gojenie i pełna naprawa tkanek. Niekiedy jednak stan zapalny nie zostaje w pełni wygaszony i przyjmuje postać przewlekłą. Przewlekły stan zapalny jest zjawiskiem niepożądanym, mogącym prowadzić do rozwoju rozmaitych schorzeń.

Dlaczego powstaje stan zapalny?

Stan zapalny zaliczamy do mechanizmów odporności wrodzonej. Jest on pierwotną odpowiedzią organizmu na różnego rodzaju uszkodzenia. W powszechnym mniemaniu często uważa się, że stan zapalny towarzyszy wyłącznie infekcjom, wywołanym przez drobnoustroje chorobotwórcze. I rzeczywiście, stan zapalny może stanowić element odporności przeciwbakteryjnej, przeciwwirusowej lub przeciwgrzybiczej, choć nie są to jedyne przyczyny powstawania odpowiedzi zapalnej.

Stan zapalny może zostać również wywołany innymi uszkodzeniami tkanek: oparzeniem, niedokrwieniem lub urazem mechanicznym. Cechą charakterystyczną mechanizmów odporności wrodzonej jest fakt, iż działają one szybko i niezależnie od rodzaju czynnika chorobotwórczego.

Stan zapalny rozwija się w organizmie natychmiast, gdy tylko komórki układu odpornościowego rozpoznają zagrożenie. Wzrost temperatury, zwiększenie lokalnego przepływu krwi oraz szybki napływ komórek stanu zapalnego to jedne z najbardziej pierwotnych mechanizmów obronnych naszego organizmu.

Stan zapalny - główne objawy

Charakterystyczne cechy odpowiedzi zapalnej jako pierwszy opisał rzymski uczony Celsus, żyjący na początku naszej ery. Należą do nich:

• calor - ocieplenie, związane z lokalnym zwiększeniem przepływu krwi. Dodatkowym elementem odpowiedzi zapalnej jest uogólniony wzrost temperatury ciała, związany z przestawieniem mózgowego ośrodka termoregulacji na wyższy poziom
• rubor - zaczerwienienie, wywołane rozszerzeniem naczyń krwionośnych w sąsiedztwie uszkodzonej tkanki
• dolor - ból, spowodowany podrażnieniem receptorów, przesyłających sygnały bólowe do mózgu. Zadaniem bólu jest również spowodowanie „oszczędzania” uszkodzonych narządów: przykładowo ból po urazie stawu powoduje, że ograniczamy do minimum jego ruchy, co z kolei poprawia warunki gojenia tkanek
• tumor - obrzęk, będący skutkiem przechodzenia płynu z wnętrza naczyń krwionośnych do uszkodzonych tkanek

Dołączenie do powyższej listy piątego objawu przypisuje się natomiast greckiemu lekarzowi, Galenowi. Jest nim functio laesa, czyli upośledzenie funkcji narządu objętego stanem zapalnym.

Etapy rozwoju stanu zapalnego

Wyobraźmy sobie moment uszkodzenia tkanki przez wybrany czynnik, na przykład uraz mechaniczny czy wnikający drobnoustrój. W jaki sposób reaguje na niego nasz organizm? Otóż odpowiedź zapalna rozpoczyna się niemal natychmiast, dzięki komórkom układu odpornościowego, "mieszkającym" na stałe w tkankach i potrafiącym rozpoznać zagrożenie.

Komórki te zaczynają produkować cząstki przekaźnikowe - cytokiny, prostaglandyny i leukotrieny, które wraz z krwią roznoszą po całym organizmie sygnały alarmujące. Lokalną odpowiedzią na te sygnały jest rozszerzenie naczyń krwionośnych w sąsiedztwie uszkodzenia. To z kolei umożliwia szybki napływ komórek układu odpornościowego, a także innych cząsteczek potrzebnych do wywołania odpowiedzi zapalnej.

Przekrwiona zapalnie tkanka staje się czerwona i ocieplona, co niejednokrotnie możemy zaobserwować gołym okiem. Aby wszystkie niezbędne elementy mogły dostać się tam, gdzie powinny, naczynia krwionośne stają się również bardziej przepuszczalne - czego objawem jest pojawiający się w miejscu uszkodzenia obrzęk.

Płyn gromadzący się w miejscu zapalenia nazywamy wysiękiem. Zawiera on wysokie stężenie białek, umożliwiających zniszczenie czynnika chorobotwórczego, a także ułatwiających późniejszą naprawę tkanek.

Kiedy sygnał o zagrożeniu zostanie ogłoszony, a transport potrzebnych składników - przyspieszony, do akcji wkraczają komórki, których zadaniem jest usunięcie przyczyny stanu zapalnego. Mowa o leukocytach, czyli białych krwinkach. Leukocyty znajdują miejsce uszkodzenia dzięki specjalnym "kierunkowskazom", umieszczonym wewnątrz naczyń w ognisku zapalnym. Dzięki nim leukocyty docierające wraz z krwią zostają wychwycone we właściwym miejscu, a następnie przedostają się z naczynia do tkanki, w której mogą pełnić swoje funkcje.

W ostrym stanie zapalnym dominującą grupą leukocytów są neutrofile. Są to komórki posiadające m.in. zdolność do fagocytozy, czyli "zjadania" szkodliwych mikroorganizmów oraz pozostałości martwych komórek.

Oprócz nich, w powstawaniu i regulacji stanu zapalnego bierze udział wiele innych komórek: makrofagi, mastocyty oraz komórki dendrytyczne. Pozostają one w stałym kontakcie między sobą, dostosowując nasilenie odpowiedzi zapalnej do aktualnych potrzeb organizmu.

W prawidłowych warunkach stan zapalny powinien prowadzić do przywrócenia tkankowej homeostazy, czyli pełnej równowagi.

Ostry stan zapalny przypomina bitwę, po stoczeniu której komórki szybko sprzątają powstały "bałagan", a w tkankach przeważają procesy naprawy i gojenia.

Niestety, proces wygaszania stanu zapalnego nie zawsze przebiega tak, jak powinien. Mówimy wówczas o przejściu stanu zapalnego w formę przewlekłą.

Przewlekły stan zapalny powstaje na przykład wtedy, gdy pomimo odpowiedzi układu odpornościowego, nie udaje się w pełni zwalczyć czynnika uszkadzającego tkanki.

W przewlekłym stanie zapalnym często dochodzi do przestawienia odpowiedzi immunologicznej: organizm nie potrafi poradzić sobie z czynnikiem chorobotwórczym i zaczyna postrzegać swoje własne tkanki jako przyczynę problemu. Wskutek tego, przewlekły stan zapalny charakteryzuje się jednocześnie przebiegającą naprawą i uszkodzeniem tkanek.

To właśnie dlatego na podłożu przewlekłego stanu zapalnego często dochodzi do schorzeń autoimmunizacyjnych, czyli takich, w których organizm zaczyna atakować i niszczyć swoje własne tkanki (więcej poniżej).

Czytaj też: CHOROBY AUTOIMMUNOLOGICZNE: gdy atakuje nas układ immunologiczny

Stan zapalny - diagnostyka

Wiemy już, kiedy i dlaczego rozwija się stan zapalny. Pozostaje więc pytanie: w jaki sposób przekonać się, że rzeczywiście mamy do czynienia z zapaleniem? Do dyspozycji pozostaje badanie kliniczne, ujawniające typowe objawy, a także wskaźniki laboratoryjne stanu zapalnego.

W badaniu fizykalnym zwykle można zaobserwować kilka cech odpowiedzi zapalnej:

• ból
• obrzęk
• ocieplenie
• zaczerwienienie
• zaburzenie funkcji narządu objętego zapaleniem

Przy poważniejszym stanie zapalnym, dołączyć do nich mogą objawy ogólonoustrojowe, takie jak gorączka czy poczucie znacznego osłabienia.

Do badań laboratoryjnych, wykonywanych w celu potwierdzenia stanu zapalnego, należą:

• OB (Odczyn Biernackiego), w przeszłości jedno z najistotniejszych badań diagnostycznych służących wykrywaniu zapaleń. Obecnie zostało nieco wyparte przez nowsze wskaźniki, choć nadal bywa często oznaczane. Prawidłowa wartość OB różni się w zależności od wieku i płci (norma dla mężczyzn wynosi 3-15 mm/h, dla kobiet 1-10 mm/h, natomiast powyżej 65. roku życia u obu płci OB nie powinno przekraczać 20 mm/h).
• Oznaczenie liczby leukocytów we krwi. Naturalną reakcją organizmu na zapalenie jest gwałtowny wzrost liczby białych krwinek. Norma stężenia leukocytów we krwi wynosi 4 - 10 tys./µl. Podwyższenie stężenia białych krwinek nazywamy leukocytozą.
• Elektroforeza, czyli oddzielenie od siebie poszczególnych białek osocza oraz pomiar ich stężeń. Głównym miejscem produkcji białek w naszym organizmie jest wątroba. Podczas stanu zapalnego, dochodzi do charakterystycznego przesunięcia w obrębie jej produktów. Znacznemu podwyższeniu ulegają białka służące wywołaniu stanu zapalnego, co odbywa się kosztem innych białek, które nie są w danym momencie tak bardzo potrzebne. Stąd bierze się podział na tak zwane dodatnie i ujemne białka ostrej fazy. Stężenie dodatnich białek ostrej fazy rośnie w stanie zapalnym. Należą do nich między innymi CRP, haptoglobina i fibrynogen. Jednocześnie w stanie zapalnym obserwujemy spadek stężenia tzw. ujemnych białek ostrej fazy: albuminy i transferryny. Wśród wyżej wymienionych markerów, najistotniejszą rolę diagnostyce stanu zapalnego odgrywa obecnie CRP. CRP u zdrowego człowieka nie powinno przekraczać wartości 5 mg/l.

Schorzenia związane z przewlekłym stanem zapalnym

Jak wspomniano powyżej, przewlekły stan zapalny uznaje się za zjawisko niekorzystne, prowadzące do niszczenia własnych tkanek i przyczyniające się do rozwoju innych chorób.

Zaburzenie regulacji odpowiedzi immunologicznej w przewlekłym stanie zapalnym leży u podłoża schorzeń alergicznych (np. astma oskrzelowa) oraz autoimmunizacyjnych (np. reumatoidalne zapalenie stawów, łuszczyca, nieswoiste zapalenia jelit).

Przewlekłe zapalenie odgrywa także istotną rolę w patogenezie miażdżycy oraz związanych z nią powikłań sercowo-naczyniowych (np. chorobie niedokrwiennej serca).

Obecnie uważa się, że przewlekły stan zapalny może również przyczyniać się do rozwoju chorób nowotworowych.

Czytaj też: Profilaktyka nowotworów - jak uniknąć raka

Zespół uogólnionej odpowiedzi zapalnej - SIRS

Opisując możliwe przyczyny i konsekwencje rozwoju stanu zapalnego, należy wspomnieć także o SIRS (z ang. Systemic Inflammatory Response Syndrome) - zespole uogólnionej odpowiedzi zapalnej.

Za tą skomplikowaną nazwą kryje się szczególna postać stanu zapalnego, obejmująca cały organizm. Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy ostry stan zapalny zamiast wygaszać się - ulega ciągłemu nasileniu.

Nieustanna produkcja cząsteczek zapalnych - cytokin - wywołuje zmiany w wielu narządach. Objawy kliniczne zespołu SIRS obejmują:

• znaczne podwyższenie akcji serca
• zwiększenie częstości oddechów
• wysoką gorączkę lub znaczne obniżenie temperatury ciała
• istotnie zwiększoną liczbę białych krwinek (bądź ich drastyczny spadek)

Stan zapalny o tak dużym nasileniu wymaga natychmiastowej interwencji, ponieważ stanowi on poważne zagrożenie funkcjonowania narządów.

W przypadku zespołu SIRS należy dążyć do wyeliminowania czynnika, który wywołał tak intensywną odpowiedź zapalną.

Brak opanowania zespołu uogólnionej odpowiedzi zapalnej może prowadzić do rozwoju niewydolności wielonarządowej, a w konsekwencji nawet zgonu.

Jak leczymy stan zapalny?

Leczenie stanu zapalnego wymaga każdorazowo konsultacji lekarskiej. Nie każde zapalenie wymaga bowiem natychmiastowego stosowania leków. Ponadto, bardzo istotny jest wybór odpowiedniego rodzaju oraz właściwej drogi podania (preparaty o działaniu ogólnym/miejscowym).

Najogólniej mówiąc, w leczeniu stanu zapalnego wyróżniamy dwie podstawowe grupy środków: niesteroidowe leki przeciwzapalne oraz steroidowe leki przeciwzapalne.

Do niesteroidowych leków przeciwzapalnych (w skrócie NLPZ) zaliczamy między innymi popularną aspirynę, ibuprofen czy naproksen. Mechanizm działania tej grupy leków polega na blokowaniu działania cyklooksygenazy, czyli enzymu niezbędnego do produkcji cząsteczek wywołujących stan zapalny.

Niesteroidowe leki przeciwzapalne zwykle szybko łagodzą nieprzyjemne objawy stanu zapalnego, jednakże ich zażywanie wiąże się z ryzykiem wystąpienia skutków ubocznych (przede wszystkim uszkodzenie śluzówki przewodu pokarmowego, mogące nasilać chorobę wrzodową, a w skrajnych przypadkach nawet prowadzić do krwawień). Z tego powodu, zawsze należy stosować je w najmniejszych skutecznych dawkach, najlepiej pod kontrolą lekarza.

Drugą grupę leków przeciwzapalnych stanowią glikokortykosteroidy, stosowane najczęściej w leczeniu przewlekłych schorzeń o podłożu zapalnym (astma, choroby autoimmunizacyjne).

Przewlekłe, doustne stosowanie glikokortykosteroidów wiąże się z szeregiem skutków ubocznych (zaburzenia elektrolitowe, cukrzyca, osteoporoza), dlatego obecnie dużą popularność zyskały preparaty o działaniu miejscowym. Są to na przykład maści na bazie glikokortykosteroidów, stosowane w leczeniu schorzeń zapalnych skóry, czy glikokortykosteroidy wziewne, będące podstawą leczenia astmy oskrzelowej.

Na koniec warto również wspomnieć o najnowszych metodach zwalczania stanu zapalnego, stosowanych przede wszystkim wtedy, gdy zawiodą opisane powyżej metody leczenia. Mowa o tak zwanych lekach biologicznych, czyli przeciwciałach (ludzkich lub wytworzonych sztucznie) przeciw konkretnym cząsteczkom wywołującym stan zapalny (np. różnego rodzaju interleukinom).

Ten rodzaj terapii zarezerwowany jest przede wszystkim dla schorzeń autoimmunizacyjnych o ciężkim przebiegu. Jej podstawową wadą jest - póki co - bardzo wysoka cena.

Przykładem leku należącego do tej grupy jest Infliksymab, stosowany m.in. w leczeniu choroby Leśniowskiego-Crohna.

Obecnie wiele preparatów biologicznych o działaniu przeciwzapalnym jest przedmiotem toczących się badań naukowych.

O autorze

Krzysztofa Białożyt

Studentka medycyny na Collegium Medicum w Krakowie, powoli wkraczająca w świat ciągłych wyzwań pracy lekarza. Szczególnie zainteresowana ginekologią i położnictwem, pediatrią oraz medycyną stylu życia. Miłośniczka języków obcych, podróży i górskich wędrówek.

Czytaj więcej artykułów tego autora

Krzysztofa Białożyt