Choroby autoimmunologiczne

Choroby autoimmunologiczne to schorzenia, w których układ odpornościowy człowieka zaczyna atakować własne zdrowe tkanki. Objawy tego typu dolegliwości są mało specyficzne, często pojawiają się i znikają, przez co właściwa diagnostyka może trwać latami. Niestety, większość chorób o podłożu autoimmunologicznym jest nieuleczalna, a współczesna medycyna potrafi jedynie łagodzić towarzyszące im dolegliwości.

Spis treści

1. Skąd się biorą choroby autoimmunologiczne?
2. Przykłady chorób autoimmunologicznych
3. Leczenie chorób autoimmunologicznych

Geneza chorób autoimmunologicznych nie jest do końca poznana, jednak podejrzewa się, że za tzw. autoagresję w największym stopniu odpowiadają czynniki genetyczne oraz niektóre zakażenia wirusowe lub bakteryjne. Znanych jest obecnie ponad 100 rodzajów chorób autoimmunologicznych dotykających niemal każdej części ciała człowieka. Wśród najbardziej znanych można wyróżnić chorobę Hashimoto, chorobę Leśniowskiego-Crohna, SM, RZS i wiele innych.

Skąd się biorą choroby autoimmunologiczne?

Według statystyk choroby autoimmunologiczne występują raczej rzadko - dotyczą średnio od 3 do 8% populacji. Mogą rozwinąć się w każdym wieku, jednak przeważnie diagnozowane są u kobiet. Nadal nie do końca wiadomo, jaka jest dokładna przyczyna powstawania tego typu patologii, choć powstało na ten temat wiele teorii.

Cechą wspólną wszystkich chorób wynikających z autoagresji są zaburzenia specjalnych mechanizmów regulujących autotolerancję – czyli wskazywanie komórkom układu odpornościowego, które antygeny (np. białka) są wrogiem, a które nie. Fizjologicznie, w limfocytach T tego typu tolerancja utrzymywana jest na zasadzie 3 odmiennych mechanizmów biologicznych:

• selekcji pozytywnej,
• anergii,
• supresji.

Selekcja polega na usuwaniu zbyt reaktywnych limfocytów T już w miejscu ich powstawania i dojrzewania, czyli grasicy. W gruczole tym, komórki układu odpornościowego „uczą” się rozpoznawać własne białka powierzchniowe, w przeciwnym przypadku są kierowane na ścieżkę tzw. apoptozy, czyli kontrolowanej i zaprogramowanej destrukcji komórek własnych organizmu.

Z kolei anergia limfocytów polega na prezentacji antygenów z udziałem innych cząsteczek (tzw. koaktywatorów). Jeżeli koaktywator jest nieobecny, limfocyt nie będzie zdolny do przejścia w stan pobudzenia (aktywny), a więc pozostanie tolerancyjny wobec antygenów pochodzących z tego samego organizmu.

Supresja – to inaczej stłumienie odpowiedzi limfocytów T przez inne typy komórek układu immunologicznego – głównie limfocyty T regulatorowe (Treg) i supresorowe (Ts), wydzielające cytokiny hamujące aktywację. Wykazano, że częstą przyczyną rozwoju chorób wynikających z autoagresji jest właśnie osłabienie funkcji limfocytów Treg.

Zaburzenia funkcjonowania w obrębie wrodzonego układu odpornościowego to oczywiście nie jedyne możliwe przyczyny powstawania schorzeń związanych z autoagresją. Istotną rolę w ich rozwoju odgrywają także komórki nabytego układu immunologicznego, a w szczególności zaburzenia wydzielania cytokin prozapalnych i oraz przeciwzapalnych m.in. interleukin, czynnika NF-κβ lub interferonów.

Bardzo istotnym czynnikiem, który może „wyzwolić” narastającą autoagresję układu odpornościowego są zakażenia wirusowe lub bakteryjne. Infekcja patogenem może stymulować rozwój autoimmunizacji (czyli nadmiernej odpowiedzi układu odpornościowego skierowanej przeciwko własnym tkankom) na drodze kliku odmiennych mechanizmów.

Przykładem może być gorączka reumatyczna – rozwijająca się po zakażeniu bakteriami z grupy Streptococcus - paciorkowców powodujących anginę. Jednym z utajonych objawów tego schorzenia jest zapalenie serca, objawiające się gorączką, dusznościami i osłabieniem.

Powikłanie to pojawia się właśnie w wyniku autoagresji, wynikającej z podobieństw w budowie pomiędzy antygenem bakteryjnym (specyficznym białkiem błonowym) a miozyną –białkiem charakterystycznym dla ludzkiego mięśnia sercowego.

Podobne infekcje, np. wirusem grypy, mogą aktywować niespecyficzną odpowiedź immunologiczną dającą początek jednej z chorób uznawanej za cywilizacyjną - cukrzycy typu 1.

Inne znane powiązania pomiędzy konkretnym patogenem a rozwojem schorzeń autoimmunologicznych to chociażby infekcja szczepem Klebsiella pneumoniae indukująca zapalenie stawów lub bakterią Proteus mirabilis – związaną z rozwojem reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS).

Z większym prawdopodobieństwem zapadalności na choroby autoimmunologiczne związane są też osobnicze predyspozycje genetyczne. Każdy z nas może posiadać nieco odmienny wariant genów (tzw. allel) warunkujących powstanie białek z grupy MHC (ang. Major Histocompatibility Complex).

Zespół tych cząsteczek nazywany jest inaczej układem zgodności tkankowej i odpowiada za prezentację poszczególnych antygenów limfocytom T. Nieprawidłowości w układzie kompleksów zgodności tkankowej wykrywano m.in. w takich chorobach jak:

• cukrzyca typu 1,
• stwardnienie rozsiane,
• toczeń rumieniowaty układowy,
• pęcherzyca zwykła,
• zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK, choroba Bechterewa).

Niektóre powyższe dolegliwości (np. toczeń układowy) przebiegają typowo rodzinnie - ich geneza jest wyraźnie związana z czynnikami genetycznymi.

Na podstawie wielu badań uznano także, że do rozwoju wielu chorób autoimmunologicznych przyczyniają się szkodliwe czynniki środowiskowe:

• chemikalia,
• niebezpieczne odpady przemysłowe,
• pestycydy,
• zanieczyszczenia wody i powietrza,
• konserwanty spożywcze,
• promieniowanie UV.

Związki tego typu zaburzają naturalną równowagę flory jelitowej jamy ustnej i jelit, a także wyzwalają zwiększoną reaktywność immunologiczną tkanek, chociaż mechanizm tych zmian nie jest do końca poznany.

Jak widać, schorzenia autoimmunologiczne stanowią bardzo obszerną i niejednorodną grupę chorób. Choć wywodzą się z działania autoagresywnego układu odpornościowego na własne komórki, samo podłoże powstania każdej z nich może znacznie się różnić.

Przykłady chorób autoimmunologicznych

Choroba Leśniowskiego-Crohna

Choroba ta jest jednym z podtypów tzw. nieswoistych chorób zapalnych jelit (podobnie jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego). Powstające zmiany zapalne mogą dotyczyć wszystkich odcinków przewodu pokarmowego - najczęściej dotykają jednak końcowego odcinka jelita krętego oraz jelita cienkiego, rzadziej jelita grubego. Tak, jak w przypadku wielu chorób o podłożu autoimmunologicznym, objawy postępującej choroby Leśniowskiego i Crohna są mało specyficzne i ogólne, obejmując:

• gorączkę,
• ogólne osłabienie,
• stopniowe chudnięcie,
• bóle brzucha,
• niedokrwistość.

Dolegliwości te wynikają głównie ze złego wchłaniania składników odżywczych z jelit i niedostatecznego stanu odżywiania organizmu. Miejscowe objawy związane są z lokalizacją zmian zapalnych. U ponad połowy chorych pojawiają się częste biegunki, w poważniejszych przypadkach przybierające formę tzw. biegunki tłuszczowej (związanej z upośledzeniem trawienia i wchłaniania tłuszczów z przewodu pokarmowego).

Leczenie choroby Leśniowskiego i Crohna jest przewlekłe i uporczywe. Polega przede wszystkim na łagodzeniu ostrych dolegliwości oraz zapobieganiu nawrotom. Występowanie tego schorzenia zwiększa również prawdopodobieństwo wystąpienia raka jelita grubego w przyszłości.

Stwardnienie rozsiane

Stwardnienie rozsiane (po łacinie sclerosis multiplex - SM) to postępująca choroba ośrodkowego układu nerwowego, która najczęściej ujawnia się u młodych dorosłych pomiędzy 20 a 40 rokiem życia. Polega na zanikaniu osłonki mielinowej wokół neuronów (tzw. demielinizacji) – co skutkuje wadliwym przekazywaniem sygnałów wzdłuż włókien nerwowych i rozległymi uszkodzeniami mózgu i rdzenia kręgowego.

Drugi człon nazwy choroby - „rozsiane” odnosi się do rozległego obszaru procesów patologicznych i występowania w postaci ognisk w różnych miejscach układu nerwowego. Dynamika postępu zmian jest często bardzo indywidualna, a do najczęstszych objawów należą:

• zaburzenia koordynacji ruchów,
• osłabienie siły mięśni,
• zaburzenia widzenia i mowy,
• zaburzenia czucia,
• przewlekłe zmęczenie,
• ostre zespoły bólowe.

Jeden z najpowszechniej występujących wariantów stwardnienia rozsianego objawia się w postaci tzw. rzutów – czyli nagłym pogorszeniem objawów, po których następują okresy stabilizacji choroby (trwające nawet kilka miesięcy lub lat).

Reumatoidalne zapalenie stawów

Reumatoidalne Zapalenie Stawów (RZS) jest jedną z najczęstszych chorób układowych i dotyczy nawet 1,5% populacji Polaków. Ta choroba reumatyczna znana jest też jako artretyzm lub gościec przewlekły postępujący. Jest to schorzenie układowe tkanki łącznej, objawiające się klinicznie jako przewlekłe zapalenie stawów. Podobnie jak w przypadku stwardnienia rozsianego, RZS przebiega z okresami remisji i zaostrzeń.

Zwykle ta choroba autoimmunologiczna rozwija się powoli i towarzyszą jej objawy ogólne, podobne do zwykłego przeziębienia (uczucie osłabienia, stan podgorączkowy, ból mięśni, utrata apetytu a także zmniejszenie masy ciała). W kolejnych, bardziej typowych etapach RZS pojawiają się:

• bóle i sztywność stawów,
• obrzęk występujący symetrycznie,
• tkliwość stawów na ucisk,
• ograniczenie ruchomości.

Schorzenie to nie dotyczy nie tylko wyłącznie stawów, ale atakuje także inne narządy. Nieleczona postać RZS może objawiać się pojawieniem tzw. guzków reumatoidalnych, a także istotnie wyższym prawdopodobieństwem występowania miażdżycy, niedokrwienia, udarów mózgu i zawałów serca.

Toczeń rumieniowaty układowy

Toczeń jest chorobą układową tkanki łącznej wynikającą w zaburzeń funkcjonowania systemu immunologicznego. Zmiany powstające w wyniku choroby dotyczyć mogą praktycznie każdej tkanki organizmu, choć najczęściej dotykają skóry, nerek lub stawów.

Osoby wykazujące genetyczną podatność na zachorowanie mogą rozwinąć symptomy choroby po zadziałaniu niektórych czynników środowiskowych- leków, promieniowania UV, zakażenia retrowirusami, czynnikami hormonalnymi.

Toczeń około 10-krotnie częściej dotyczy kobiet, co potencjalnie może być związane z wahaniami poziomu hormonów takich jak estrogeny i prolaktyna w kolejnych cyklach życia. Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów tocznia układowego, jest rumień na twarzy przyjmujący kształt motyla.

Tego typu zaczerwienienie może utrzymywać się przewlekle, często towarzyszą mu nadżerki jamy ustnej lub nosa. Zmiany takie są szczególnie podatne na światło słoneczne, które zaostrza objawy. Inne symptomy występujące u większości chorych to również:

• przewlekłe bóle stawów,
• wędrujące bóle mięśniowe,
• owrzodzenia skóry wynikające z niedokrwienia,
• zespół suchości oka,
• nawracające infekcje płuc,
• niespecyficzne bóle brzucha.

Z uwagi na zespół wielu ogólnoustrojowych objawów, toczeń jest trudny do odróżnienia od innych schorzeń tkanki łącznej i wymaga wnikliwej diagnostyki.

Choroba Hashimoto

Choroba Hashimoto to inaczej przewlekłe limfocytarne zapalenie tarczycy oraz najczęstsza przyczyna pierwotnej niedoczynności gruczołu tarczowego. Pod wpływem zaburzeń autoimmunologicznych miąższ tarczycy ulega stopniowemu zwłóknieniu i atrofii, zahamowane może być też prawidłowe wydzielanie hormonów tarczycy.

Schorzenie to może rozwijać się podstępnie, już w młodym wieku, i stopniowo powodować nasilanie się objawów. Efektem ciężkiej niedoczynności tarczycy mogą być m.in choroby serca, a nawet śpiączka. Początkowe objawy mogące wskazywać na rozwój choroby Hashimoto to na przykład:

• nadmierne uczucie zimna,
• senność,
• wahania nastroju,
• zwiększenie masy ciała,
• przesuszenie skóry i włosów,
• zaburzenia miesiączkowania lub niepłodność.

Podobnie jak w przypadku tocznia układowego, choroba ta dotyka kilkukrotnie częściej kobiet oraz osoby cierpiące na inne schorzenia związane z autoagresją.

Łuszczyca

Łuszczyca to przewlekłą choroba o charakterystycznym wyglądzie zmian skórnych. Często jest mylona z atopowym zapaleniem skóry. Zmiany łuszczycowe pojawiają się najczęściej w okolicach łokci i kolan, kości krzyżowej lub pośladków, na owłosionej skórze głowy oraz skórze stóp i dłoni.

Przyjmują one formę okrągłych czerwonobrązowych plam, które niekiedy w wyniku nadmiernego rogowacenia chorego naskórka pokrywają się szarawą „łuską”. Nasilenie choroby może znacznie się różnić, jednak w cięższych przypadkach wiąże się z trudno gojącymi się wysiękami skórnymi lub powikłaniami w postaci zapaleń stawów.

Leczenie chorób autoimmunologicznych

Niestety, przeważająca większość chorób autoimmunologicznych ma charakter przewlekły i nieznane są metody ich ostatecznego wyleczenia. Terapie służą najczęściej łagodzeniu uporczywych objawów, bólu oraz ostrych nawrotów.

Manipuluje się więc w pewien sposób odpowiedzią układu odpornościowego organizmu, zachowując jednocześnie zdolności pacjenta do zwalczania chorób, z którymi może się spotkać na co dzień.

Tradycyjne opcje leczenia mogą obejmować leki immunosupresyjne w celu osłabienia ogólnej, nadmiernej odpowiedzi immunologicznej i zmniejszania stanu zapalnego, m.in.: niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) czy glikokortykosteroidy.

W terapii często wykorzystuje się też suplementy witaminowe lub hormonalne, które dostarczają składników brakujących organizmowi w wyniku rozwoju choroby (insulina, witamina B12, hormon tarczycy itp.). W nowoczesnej medycynie ogromne nadzieje wiąże się z tzw. terapiami celowanymi, które wykazywałyby bardziej specyficzne działanie wobec konkretnych cząsteczek i mniej szkodliwych efektów ubocznych.

Stosuje się w nich np. przeciwciała monoklonalne, blokujące cytokiny prozapalne. Nieocenionym dodatkiem podczas leczenia autoimmunologicznych chorób dotykających stawów i mięśni (jak choćby RZS czy toczeń układowy) jest fizjoterapia.