Immunoterapia swoista w leczeniu alergii

Immunoterapia swoista, nazywana potocznie odczulaniem, to jedna z metod leczenia schorzeń o podłożu alergicznym. Istotą immunoterapii swoistej jest wygaszenie nadmiernej odpowiedzi układu immunologicznego w stosunku do wybranych alergenów. Dowiedz się, jak działa immunoterapia swoista, jakie są wskazania oraz przeciwwskazania do stosowania immunoterapii swoistej, jak przebiega oraz jakie mogą być skutki uboczne immunoterapii swoistej?

Spis treści

1. Immunoterapia swoista - czym jest?
2. Immunoterapia swoista - zasada działania
3. Immunoterapia swoista - przebieg i czas trwania
4. Immunoterapia swoista - wskazania
5. Immunoterapia swoista - efekty leczenia
6. Immunoterapia swoista u dzieci
7. Immunoterapia swoista - skutki uboczne
8. Immunoterapia swoista - przeciwwskazania

Immunoterapia swoista łagodzi objawy schorzeń alergicznych poprzez wytworzenie tolerancji immunologicznej na określone antygeny. Skuteczność immunoterapii swoistej została udowodniona w leczeniu wielu chorób o podłożu alergicznym, takich jak m.in. alergiczny nieżyt nosa, astma oskrzelowa czy uczulenie na jad owadów.

Immunoterapia swoista nie jest wyłącznie leczeniem objawowym. Ze względu na modulację procesów leżących u podłoża alergii, immunoterapię swoistą zalicza się do metod leczenia przyczynowego. 

Immunoterapia swoista - czym jest?

Immunoterapia swoista ma za zadanie wyhamować nadreaktywność układu immunologicznego, prowadzącą do wystąpienia objawów alergii. Istotą immunoterapii swoistej jest podawanie wzrastających dawek alergenów, na które uczulony jest dany pacjent.

Kontakt układu immunologicznego z antygenami podawanymi regularnie w formie zastrzyków podskórnych lub tabletek podjęzykowych umożliwia wytworzenie w stosunku do nich tolerancji immunologicznej.

Na początku immunoterapii swoistej szczepionki alergenowe podawane są często (zwykle co tydzień). Z czasem częstość przyjmowania szczepionek spada; w terapii podtrzymującej stosuje się je co kilka tygodni. Cały proces leczenia za pomocą immunoterapii swoistej zwykle trwa kilka lat (3-5).

Systematyczność jest jednym z kluczowych warunków dla zapewnienia efektywności immunoterapii swoistej. Choć perspektywa długotrwałej terapii może wydawać się uciążliwa, warto pamiętać, że immunoterapia swoista to jedyna metoda przyczynowego leczenia alergii.

Badania naukowe wykazały, że immunoterapia swoista nie tylko łagodzi objawy schorzeń alergicznych, ale także hamuje postęp alergii w kierunku coraz poważniejszych manifestacji.

Immunoterapia swoista - zasada działania

Immunoterapia swoista wykazuje skuteczność w leczeniu tzw. alergii IgE-zależnych. Są to reakcje nadwrażliwości spowodowane obecnością specyficznych przeciwciał typu IgE we krwi pacjenta.

Przeciwciała te są skierowane przeciwko konkretnym alergenom (np. roztocza kurzu domowego, pyłki traw, sierść kota). Po kontakcie osoby uczulonej z alergenem następuje jego związanie przez krążące we krwi przeciwciała. Układ immunologiczny rozpoznaje alergen jako źródło zagrożenia i dąży do jego eliminacji.

Związanie alergenu ze skierowanymi przeciwko niemu przeciwciałami stanowi „czynnik spustowy”, wzbudzający intensywną odpowiedź układu immunologicznego.

Dochodzi do pobudzenia komórek odpornościowych (przede wszystkim mastocytów oraz bazofilów). Komórki te uwalniają różnorodne substancje chemiczne (m.in. histaminę) i cząsteczki zapalne, które powodują wystąpienie objawów alergii.

W tym momencie pacjent zaczyna odczuwać typowe dolegliwości: kichanie i łzawienie, zaczerwienienie spojówek, wodnistą wydzielinę z nosa, świąd skóry oraz duszność.

Immunoterapia swoista wielokierunkowo wpływa na procesy leżące u podłoża alergii. Jednym z kluczowych zjawisk w układzie odpornościowym pacjentów z alergią jest nadmierna aktywacja limfocytów z grupy Th2. Są to komórki pobudzające produkcję przeciwciał IgE, odpowiedzialnych za rozwój alergii.

Dodatkowo, limfocyty Th2 wytwarzają cząsteczki powodujące zaangażowanie wielu innych komórek w reakcję alergiczną. Obecnie uważa się, że jednym z podstawowych mechanizmów działania immunoterapii swoistej jest zahamowanie odpowiedzi immunologicznej z udziałem limfocytów Th2.

Dodatkowo dochodzi do pobudzenia tzw. limfocytów T regulatorowych, które wygaszają odpowiedź alergiczną i zapalną. Immunoterapia swoista powoduje także powstawanie przeciwciał innych niż IgE (głównie typu IgG4), które również przyczyniają się do złagodzenia objawów alergii.

Immunoterapia swoista - przebieg i czas trwania

• immunoterapia podskórna

Schemat immunoterapii swoistej jest dobierany dla każdego pacjenta indywidualnie. Przebieg terapii jest uzależniony od wieku pacjenta, jego stanu klinicznego oraz odpowiedzi na leczenie.

Klasyczna immunoterapia swoista składa się z dwóch etapów: fazy indukcyjnej oraz fazy podtrzymującej.

1. Istotą fazy pierwszej (indukcyjnej) jest wytworzenie tolerancji na podawane alergeny.
2. Faza druga (podtrzymująca) ma za zadanie utrzymanie efektu osiągniętego w fazie pierwszej.

W fazie indukcyjnej immunoterapii pacjent otrzymuje wzrastające dawki alergenu w formie iniekcji podskórnych. Szczepionki zwykle podawane są z częstością 1/tydzień. Pierwsza faza immunoterapii swoistej trwa zwykle od 2 do 6 miesięcy. Jest to okres wymagający największego zaangażowania pacjenta – regularne, cotygodniowe wizyty są niezbędne dla osiągnięcia korzystnych efektów immunoterapii.

Faza podtrzymująca immunoterapii swoistej wiąże się ze zmniejszeniem częstości wizyt lekarskich. Dawki podtrzymujące szczepionek alergenowych podawane są zwykle w odstępach 4-8 tygodniowych. Cały proces leczenia za pomocą immunoterapii swoistej trwa kilka (najczęściej 3-5) lat.

Po każdorazowym podaniu dawki immunoterapii swoistej, konieczne jest chwilowe (około 30 minut) pozostanie pod nadzorem lekarza. Obserwacja ma na celu szybkie zapobieżenie ewentualnym skutkom ubocznym, które mogą pojawić się w wyniku podania szczepionki.

Gabinet, w którym prowadzona jest immunoterapia swoista, jest zawsze wyposażony w środku umożliwiające szybką reakcję w razie wystąpienia niepożądanych objawów.

W zależności od rodzaju alergenu, na który uczulony jest dany pacjent, możliwe są modyfikacje przebiegu immunoterapii swoistej. Dobrym przykładem jest uczulenie na alergeny sezonowe, do których należą m.in. pyłki traw.

W takim przypadku immunoterapię swoistą można prowadzić w okresie poprzedzającym sezon pylenia. Podawanie szczepionek wstrzymuje się w okresie wysokiego stężenia pyłków. Kolejny cykl immunoterapii jest konieczny dopiero przed rozpoczęciem kolejnego okresu pylenia

• immunoterapia podjęzykowa

Niedogodności związane z podawaniem szczepionek drogą podskórną (konieczność częstych wizyt lekarskich, niechęć pacjentów do przyjmowania zastrzyków) zainicjowały badania nad innymi drogami podawania immunoterapii swoistej. Ich efektem było opracowanie podjęzykowych szczepionek alergenowych (z ang. SLIT – Sublingual Immunotherapy).

Immunoterapia podawana drogą podjęzykową wiąże się z mniejszym ryzykiem występowania niepożądanych skutków ubocznych. Póki co, ta metoda immunoterapii jest jednak stosowana mniej powszechnie niż immunoterapia podskórna.

Skuteczność immunoterapii podjęzykowej została udowodniona w stosunku do wybranych alergenów. Obecnie immunoterapię podjęzykową stosuje się w wybranych przypadkach leczenia alergicznego nieżytu nosa oraz astmy oskrzelowej.

Badania nad skutecznością immunoterapii podjęzykowej w innych schorzeniach o podłożu alergicznym cały czas trwają.

• immunoterapia w schemacie przyspieszonym

W niektórych schematach immunoterapii swoistej możliwe jest przyspieszenie pierwszej fazy leczenia. Szczepionki alergenowe podawane są wówczas częściej niż raz dziennie. Dzięki temu możliwe jest szybsze wytworzenie tolerancji na dany antygen.

W Polsce przyspieszone schematy immunoterapii swoistej stosuje się na przykład w leczeniu pacjentów uczulonych na jad owadów. Warto jednak wiedzieć, że zwiększenie częstotliwości przyjmowania kolejnych dawek wiąże się ze wzrostem ryzyka wystąpienia objawów niepożądanych immunoterapii swoistej.

Z tego powodu przyspieszone schematy odczulania są stosowane jedynie w warunkach stałego nadzoru nad pacjentem.

Immunoterapia swoista - wskazania

Immunoterapia swoista znajduje zastosowanie w leczeniu schorzeń o podłożu alergicznym, takich jak: alergiczny nieżyt nosa, alergiczne zapalenie spojówek, astma oskrzelowa czy uczulenie na jad owadów błonkoskrzydłych.

Immunoterapia swoista jest – jak sama nazwa wskazuje – skierowana przeciwko konkretnemu alergenowi wywołującemu objawy alergizacji u danego pacjenta.

Aby skierować pacjenta na leczenie za pomocą immunoterapii swoistej, konieczna jest identyfikacja alergenów, na które uczulony jest dany pacjent. Należy także wykazać związek pomiędzy uczuleniem a występowaniem objawów chorobowych (kontakt z danym alergenem musi wywoływać objawy alergiczne).

Kwalifikacja do leczenia wymaga zebrania dokładnego wywiadu lekarskiego oraz przeprowadzenia badań potwierdzających uczulenie (alergenowe testy skórne, oznaczenia specyficznych przeciwciał typu IgE we krwi).

Warto również pamiętać, że schorzenia alergiczne zwykle w pierwszej kolejności są leczone farmakologicznie. Dopiero niewystarczająca skuteczność farmakoterapii, konieczność jej przewlekłego stosowania lub występowanie skutków ubocznych sprawiają, że pacjent jest kierowany na leczenie za pomocą immunoterapii swoistej.

Immunoterapia swoista - efekty leczenia

Spośród schorzeń alergicznych o udowodnionym IgE-zależnym mechanizmie powstawania, immunoterapia swoista przynosi najkorzystniejsze efekty w leczeniu alergicznego nieżytu nosa, zapalenia spojówek, astmy oskrzelowej oraz uczulenia na jad owadów błonkoskrzydłych.

Cały czas trwają badania nad zastosowaniem immunoterapii swoistej w innych chorobach związanych z alergią, takich jak atopowe zapalenie skóry czy alergie pokarmowe.

• immunoterapia swoista a uczulenie na jad owadów

Pacjenci uczuleni na jad owadów błonkoskrzydłych mogą rozwinąć w wyniku użądlenia objawy groźnego dla życia wstrząsu anafilaktycznego: spadek ciśnienia tętniczego krwi, duszność, przyspieszenie akcji serca oraz zawroty głowy.

Immunoterapia swoista jest metodą znacznie zmniejszającą ryzyko wystąpienia tego typu reakcji. Skuteczność immunoterapii swoistej w leczeniu alergii na jad owadów błonkoskrzydłych ocenia się na 90%.

Tylko ok. 10% pacjentów po przejściu pełnego cyklu immunoterapii wciąż ma ryzyko wystąpienia objawów anafilaksji. Niemniej jednak u tych pacjentów przebiega ona znacznie łagodniej. Uczulenie na jad owadów to jednostka chorobowa, w której immunoterapia swoista przynosi zdecydowanie największe efekty.

• immunoterapia swoista a alergiczny nieżyt nosa

Immunoterapia swoista w leczeniu alergicznego nieżytu nosa daje najlepsze rezultaty u pacjentów uczulonych na wąską grupę alergenów. Lepsza odpowiedź na leczenie występuje w przypadku sezonowego alergicznego nieżytu nosa (tzw. kataru siennego), a słabsza – w przypadku nieżytu nosa całorocznego.

Największą efektywność immunoterapii swoistej obserwuje się w przypadku uczulenia na pyłki traw i innych roślin. Nieco słabszy efekt daje odczulanie na sierść zwierząt domowych i roztocza kurzu domowego.

Aby utrzymać korzystne skutki działania immunoterapii, konieczne jest jej odpowiednio długie stosowanie (wg badań min. 3 lata).

• immunoterapia swoista a astma oskrzelowa

Immunoterapia swoista ma udowodnione korzystne działanie w leczeniu astmy oskrzelowej: zmniejsza nasilenie objawów choroby, łagodzi nadreaktywność oskrzeli oraz ogranicza ilość koniecznych do użycia leków.

W badaniach naukowych wykazano także, że stosowanie immunoterapii swoistej może zapobiegać wystąpieniu astmy oskrzelowej u pacjentów z wrodzoną skłonnością do reakcji alergicznych (tzw. atopią).

• immunoterapia swoista a atopowe zapalenie skóry

W ubiegłym wieku rozpoczęto serię badań, mających na celu ustalenie roli immunoterapii swoistej w leczeniu atopowego zapalenia skóry. Ich wyniki pokazały, że stosowanie immunoterapii swoistej może być korzystne w przypadkach AZS uwarunkowanych uczuleniem na konkretne alergeny wziewne.

Immunoterapia swoista bywa obecnie stosowana jako jedna z dodatkowych metod leczenia atopowego zapalenia skóry. Pierwszorzędne znaczenie w terapii AZS ma – jak dotychczas - farmakoterapia połączona z odpowiednią pielęgnacją skóry.

• immunoterapia swoista a alergie pokarmowe

Korzystne efekty leczenia niektórych schorzeń alergicznych za pomocą immunoterapii swoistej przyczyniły się do powstania prób zastosowania tej terapii w leczeniu alergii pokarmowych. Ten wariant immunoterapii swoistej miałby polegać na doustnych przyjmowaniu wzrastających ilości składników pokarmowych, na które uczulony jest pacjent.

Póki co, immunoterapia swoista w leczeniu alergii pokarmowych należy do metod eksperymentalnych i nie jest stosowana rutynowo. Największe ograniczenie stanowi duże ryzyko występowania nasilonych objawów niepożądanych oraz brak dowodów na długotrwałą skuteczność tego typu terapii.

Immunoterapia swoista u dzieci

Czy immunoterapię swoistą można bezpiecznie stosować u dzieci? Zdecydowanie tak, a w przypadku istnienia wskazań do immunoterapii, nie powinno się opóźniać jej rozpoczęcia. Dolną granicą wieku, od którego stosuje się immunoterapię swoistą, jest 5. rok życia dziecka.

Dzieci posiadające skłonność do reakcji alergicznych często prezentują objawy tzw. „marszu alergicznego”. Jest to seria schorzeń o podłożu alergicznym, pojawiających się kolejno na różnych etapach życia dziecka.

W najmłodszym wieku mogą to być alergie pokarmowe oraz objawy atopowego zapalenia skóry. W późniejszych okresach dziecko może prezentować objawy alergicznego nieżytu nosa. Ostatnim etapem rozwoju „marszu alergicznego” jest astma oskrzelowa.

Ta sekwencja chorób nie musi wystąpić u każdego alergika, jednakże wystąpienie jednego z nich zwiększa ryzyko pojawienia się kolejnych etapów marszu. Immunoterapia swoista, oprócz łagodzenia aktualnie występujących objawów alergii, zmniejsza ryzyko progresji w kierunku coraz bardziej nasilonych schorzeń alergicznych.

Z tego powodu decyzja o jej rozpoczęciu powinna być podjęta odpowiednio wcześnie. Wówczas szansa na korzystne zmiany w układzie immunologicznym, zmniejszające tendencję do alergizacji, jest największa.

Czytaj też: Jak rozpoznać alergię u dziecka?

Immunoterapia swoista - skutki uboczne

Immunoterapię swoistą uważa się za stosunkowo bezpieczną metodę leczenia, a groźne skutki uboczne pojawiają się rzadko. Najczęstszym powikłaniem podskórnego podania szczepionki alergenowej jest miejscowe zaczerwienienie, obrzęk i świąd w miejscu wkłucia.

Znacznie rzadziej (ok. 1-5 % pacjentów) pojawiają się poważniejsze reakcje ogólnoustrojowe, takie jak spadek ciśnienia tętniczego krwi czy duszność. Najpoważniejszym, ale i najrzadszym powikłaniem immunoterapii swoistej jest wstrząs anafilaktyczny.

Szczepionki alergenowe zawsze podaje się w miejscach odpowiednio przygotowanych do zaopatrzenia pacjentów, u których mogą wystąpić tego typu powikłania.

Ryzyko wystąpienia ciężkich powikłań jest niższe w przypadku immunoterapii stosowanej podjęzykowo. Ta forma immunoterapii wiąże się z ryzykiem powstania skutków ubocznych związanych głównie z miejscem podania (pieczenie w jamie ustnej, obrzęk i pieczenie języka, warg).

Rzadziej obserwuje się powikłania w obrębie przewodu pokarmowego (bóle brzucha, wymioty, biegunka). Ciężkie powikłania w postaci wstrząsu anafilaktycznego są w przypadku immunoterapii podjęzykowej zjawiskiem niezmiernie rzadkim.

Immunoterapia swoista - przeciwwskazania

Immunoterapia swoista, jako metoda leczenia obarczona stosunkowo niewielkim ryzykiem wystąpienia poważnych skutków ubocznych, posiada niewiele bezwzględnych przeciwwskazań do jej stosowania.

Immunoterapii swoistej nie stosuje się w zaawansowanych etapach ciężkich chorób ogólnoustrojowych, takich jak niewydolność serca, niestabilna dławica piersiowa czy niekontrolowane nadciśnienie tętnicze.

Również zaawansowana, źle kontrolowana astma oskrzelowa jest przeciwwskazaniem do stosowania immunoterapii swoistej.

Powyższe ograniczenia wynikają z faktu, że pacjenci obarczeni tego typu schorzeniami przewlekłymi mają zwiększone ryzyko ciężkiego przebiegu reakcji ubocznych powstających w wyniku podania szczepionek alergenowych.

Do schorzeń ograniczających kwalifikację pacjentów do immunoterapii swoistej należą także wrodzone oraz nabyte niedobory odporności (np. w przebiegu leczenia chorób nowotworowych). Tego typu schorzenia są przyczyną zaburzeń w obrębie układu immunologicznego, które przyczyniają się do zmniejszenia skuteczności immunoterapii swoistej.

Kolejną grupą pacjentów posiadających względne przeciwwskazania do immunoterapii swoistej są osoby zażywające niektóre grupy leków kardiologicznych (beta-blokery, ACE-inhibitory).

Badania naukowe wykazały większą częstość ciężko przebiegających objawów systemowych podczas stosowania immunoterapii. Są to jednakże przeciwwskazania wyłącznie względne, wymagające indywidualnego rozważenia bilansu korzyści i ryzyka u każdego pacjenta.

Przykładowo, u osób uczulonych na jad owadów błonkoskrzydłych każde użądlenie może nieść za sobą bezpośrednie zagrożenie życia. Ryzyko tak ciężkich powikłań jest znacznie większe w porównaniu do skutków ubocznych immunoterapii.

Z tego powodu w wybranych przypadkach immunoterapię swoistą prowadzi się pomimo istniejących u pacjenta względnych przeciwwskazań.

W tym miejscu warto także wspomnieć o kryterium wiekowym kwalifikacji do immunoterapii swoistej. Za dolną granicę wieku, od którego stosowany jest ten rodzaj leczenia, uznaje się 5. rok życia. Nie istnieją sztywne zasady co do dopuszczalnej górnej granicy wieku pacjentów.

Niemniej jednak największa efektywność immunoterapii swoistej obserwowana jest u młodych pacjentów na wczesnych etapach rozwoju schorzeń alergicznych.

Przeczytaj także: Immunoterapia - co to jest? Na czym polega immunoterapia?

O autorze

Krzysztofa Białożyt

Studentka medycyny na Collegium Medicum w Krakowie, powoli wkraczająca w świat ciągłych wyzwań pracy lekarza. Szczególnie zainteresowana ginekologią i położnictwem, pediatrią oraz medycyną stylu życia. Miłośniczka języków obcych, podróży i górskich wędrówek.

Czytaj więcej artykułów tej autorki

Krzysztofa Białożyt