Zaburzenia świadomości (ilościowe i jakościowe) - rodzaje i objawy

W wyniku zaburzeń świadomości występują problemy z odbiorem otaczającego świata i własnej osoby. Wyróżnia się kilka typów zaburzeń świadomości, mimo różnic w symptomatologii każde z nich powinno zostać dokładnie zdiagnozowane – przyczyną jego wystąpienia może być nawet zagrażająca życiu choroba.

Spis treści

1. Przyczyny zaburzeń świadomości
2. Podział i objawy zaburzeń świadomości
3. Diagnostyka i leczenie zaburzeń świadomości

Przyczyny zaburzeń świadomości

Każde pojawiające się u pacjenta zaburzenie świadomości jest istotnym problemem, wymagającym przeprowadzenia pełnej i szczegółowej diagnostyki. Konieczność taka związana jest z mnogością przyczyn zaburzeń świadomości, którymi mogą być:

• zatrucia (alkoholem, innymi substancjami psychoaktywnymi, ale i lekami czy metalami ciężkimi),
• układowa infekcja (bakteryjna czy grzybicza),
• choroby ośrodkowego układu nerwowego (krwotoki, schorzenia nowotworowe, ropnie zlokalizowane w obrębie mózgowia i urazy czaszkowo-mózgowe, ale i padaczka – zaburzenia świadomości mogą pojawiać się szczególnie w okresie po napadzie padaczkowym),
• zaburzenia gospodarki wodnej i elektrolitowej (np. odwodnienie, nieprawidłowe ilości sodu czy potasu we krwi),
• cukrzyca (w tym przypadku zaburzenia świadomości mogą wynikać zarówno ze zbyt wysokiego poziomu glukozy, jak i z przedawkowania insuliny skutkującego hipoglikemią)
• niedotlenienie,
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• działanie czynników zewnętrznych – przegrzanie czy porażenie prądem,
• nagłe odstawienie dotychczas regularnie zażywanych środków (np. alkoholu),
• śpiączka mocznicowa.

Czynniki wymienione powyżej stanowią najczęstsze przyczyny zaburzeń świadomości. Problem pojawić się może jednak również w wielu innych jednostkach chorobowych, szczególnie jeżeli mają one niewyrównany i ciężki przebieg.

Podział i objawy zaburzeń świadomości

Zaburzenia świadomości dzielą się na dwie główne kategorie: ilościowe oraz jakościowe zaburzenia świadomości.

Ilościowe zaburzenia świadomości to takie, w których przebiegu dochodzi do zawężenia stopnia odbioru rzeczywistości oraz własnej osoby. Najłagodniejszym w tej grupie jest przymglenie świadomości (obnubilatio). Pacjenci doświadczający tego stanu są lekko zdezorientowani, na pytania mogą odpowiadać z opóźnieniem, orientacja względem czasu bywa u nich lekko zaburzona. Bardziej nasilone są objawy związane z sennością patologiczną (somnoletio), w której przebiegu pacjenci są w stanie odpowiadać na zadawane im pytania, jednakże może zaistnieć konieczność wielokrotnego powtarzania ich, zanim odpowiedź zostanie uzyskana.

Wśród ilościowych zaburzeń świadomości wyróżnia się też takie, w których kontakt słowny z pacjentem w ogóle nie jest możliwy. Jednym z nich jest półśpiączka (sopor), gdzie pacjenci reagują jedynie na bodźce bólowe. Jak można się domyślać, cięższym problemem jest stan śpiączki (coma), w której pacjenci nie tylko przestają reagować na czynniki normalnie powodujące ból, ale i dochodzi u nich do zaniku odruchów fizjologicznych.

Osobnym typem są jakościowe zaburzenia świadomości. W ich przebiegu dolegliwości dotyczą również innych niż tylko świadomość aspektów i są one podzielone na cztery zespoły objawowe.

Zaburzenia świadomości - zespół majaczeniowy

W zespole majaczeniowym (określanym też jako delirium) najczęściej zaburzona jest u pacjentów orientacja allopsychiczna, czyli świadomość otaczającego świata. Pacjenci mogą nie wiedzieć, gdzie się znajdują ani jaki jest dzień tygodnia czy miesiąc.

Orientacja co do własnej osoby (np. co do tożsamości, wieku), czyli orientacja autopsychiczna, znacznie rzadziej podlega zaburzeniom. W przebiegu majaczenia chorzy mogą doświadczać omamów oraz urojeń, zmiany dotyczą również ich aktywności psychoruchowej – zakres zaburzeń sięga od spowolnienia aż do nadmiernej aktywności. Zdarza się, że pacjenci są niespokojni, a nawet agresywni, doświadczać oni mogą też problemów pamięciowych.

Zaburzenia świadomości - zespół onejroidalny

Zespół onejroidalny, kolejne jakościowe zaburzenie świadomości, bywa określany również mianem snopodobnego. Chorzy z tym problemem doświadczają złożonych omamów, które to kierują ich czynnościami – zachowanie pacjentów może być przyrównane do tego, jakby grali oni w jakimś filmie. Innymi dolegliwościami u osób z zespołem onejroidalnym bywają zaburzenia dotyczące pamięci oraz aktywności psychoruchowej.

Zaburzenia świadomości - zespół zamroczeniowy

Dość interesującym z punktu widzenia objawów jest zespół zamroczeniowy (pomroczny, nazywany też obnubilacyjnym). Cechuje się on znacznym zawężeniem świadomości i zaburzeniami toku myślenia (czyli zmianą tempa procesów myślowych). Chorzy mogą doświadczać wahań nastrojów – dostosowany on może być do pojawiających się u nich objawów wytwórczych (urojeń i omamów). Odmianami zespołu zamroczeniowego są:

• popęd wędrowczy,
• tzw. fuga (osoba nagle, w zasadzie bez powodu, ucieka ze swojego miejsca przebywania, czasami ucieczka ta może prowadzić pacjenta do innego miasta czy nawet kraju – po ustaniu fugi pacjent nie pamięta zdarzeń z jej okresu),
• sennowłóctwo (lunatykowanie).

Zaburzenia świadomości - zespół splątaniowy

Ostatnim typem jakościowych zaburzeń świadomości jest zespół splątaniowy (amentywny). W jego przebiegu dochodzi do upośledzenia zarówno orientacji allo-, jak i autopsychicznej – pacjenci nie wiedzą gdzie ani kim są. Z pacjentem z zespołem splątaniowym kontakt słowny jest niemożliwy, zauważalne mogą być bezładne czynności ruchowe (np. skubanie pościeli). Chorzy mogą doznawać objawów wytwórczych, jednakże ich stwierdzenie – ze względu na brak kontaktu słownego – jest znacznie utrudnione. Po ustabilizowaniu stanu klinicznego pacjent nie pamięta zdarzeń z okresu, w którym znajdował się on w stanie zespołu amentywnego.

Diagnostyka i leczenie zaburzeń świadomości

Rozpoznawanie zaburzeń świadomości jest o tyle trudne, że zazwyczaj niemożliwe jest uzyskanie dokładniejszych informacji bezpośrednio od pacjenta. W medycynie zwykło się mawiać, że większość jednostek chorobowych można zdiagnozować na podstawie samego badania podmiotowego (wywiadu lekarskiego), jednak w przypadku omawianej grupy problemów taka możliwość raczej rzadko istnieje. Lekarze nie są jednak bezradni.

W diagnostyce zaburzeń świadomości wykonuje się badania obrazowe (np. tomografię komputerową czy obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego, ale i zdjęcia rentgenowskie), nieocenione są również badania laboratoryjne (podstawowe, takie jak ocena moczu czy morfologia krwi, ale i te oceniające wykładniki stanu zapalnego czy poziom glukozy lub mocznika we krwi). Dokładny wybór badań zależny jest od podejrzewanej etiologii zaburzeń świadomości – inaczej potraktowany zostanie pacjent z ewidentnymi śladami przebytego urazu, inaczej z kolei osoba, u której obecność zaburzeń świadomości jest powiązywana z zaostrzeniem jakiegoś schorzenia, np. cukrzycy.

Leczenie zaburzeń świadomości jest przede wszystkim przyczynowe. Zawsze poprzedza je, wspominana powyżej, szczegółowa diagnostyka. Jeżeli wykryte u pacjenta zostaną niedobory elektrolitowe, to postępowanie bazuje na ich uzupełnieniu, przy odwodnieniu podawane są płyny, a w razie infekcji stosuje się odpowiednią co do danego zakażenia farmakoterapię. Czasami zastosowanie znajdują leki, które podaje się w celu doraźnego złagodzenia występujących u chorego objawów – tak jest np. w zespole majaczeniowym, gdzie pacjentom podawane bywają środki z grupy neuroleptyków czy leki przeciwlękowe.