Udar mózgu - przyczyny, objawy, pierwsza pomoc, leczenie

Udar mózgu jest bardzo niebezpieczny. Jeśli rozpoznasz pierwsze objawy udaru, naprawdę możesz uratować komuś życie. Pamiętaj! Bez względu na to, czy to udar krwotoczny czy udar niedokrwienny, liczy się każda chwila! Jakie są przyczyny i objawy udaru mózgu? Jak przebiega leczenie pacjentów z udarem? I jak powinna wyglądać rehabilitacja po udarze?

Spis treści

1. Co to jest udar mózgu?
2. Udar mózgu inaczej
3. Udar mózgu - rodzaje
4. Udar mózgu - objawy
5. Udar mózgu - objawy ostrzegawcze
6. Udar mózgu - skutki i następstwa
7. Który udar gorszy - prawostronny czy lewostronny?
8. Udar mózgu - pierwsza pomoc
9. Udar mózgu - przyczyny i czynniki ryzyka
10. Udar mózgu - diagnostyka
11. Udar mózgu - leczenie
12. Ile trwa udar mózgu?
13. Udar mózgu - rokowania
14. Nowoczesne metody leczenia udaru mózgu
15. Udar mózgu - ile dni w szpitalu?
16. Pierwsze dni po udarze. Czego się spodziewać?
17. Jak długo trwa afazja po udarze mózgu?
18. Rehabilitacja po udarze mózgu
19. Czego nie wolno po udarze mózgu?
20. Udar mózgu - profilaktyka. Jak zapobiec udarowi mózgu?
21. Ile można żyć po udarze mózgu?

Co to jest udar mózgu?

Udar mózgu to nagłe, miejscowe zaburzenie krążenia krwi w mózgu. W Polsce co roku udar mózgu dosięga ok. 80 tys. osób, z czego aż 30 tys. umiera w ciągu miesiąca. Warto zaznaczyć, że ok. 5 proc. z tych 80 tys. jest w młodym wieku. Choć zdecydowana większość pacjentów, którzy mają udar mózgu, to osoby starsze (średnia wieku to 60 lat), to udary zdarzają się także u osób młodych (od 20 do 35 lat).

Spośród tych, którym udaje się przeżyć ostrą fazę udaru, 20 proc. wymaga stałej opieki, 30 proc. pomocy w niektórych codziennych czynnościach, zaś 50 proc. pacjentów po udarze mózgu odzyskuje niemal pełną sprawność, jest samodzielna, może wrócić do pracy.

Ale powrót do zdrowia po udarze zależy od tego, jak szybko chorzy trafi pod specjalistyczną opiekę. Niedokrwione neurony obumierają w tempie 1,8 mln na minutę. Z każdą minutą obumiera więc część mózgu. A więc życie i zdrowie naszych bliskich często zależy od tego, czy w chwili zagrożenia pacjent, a przede wszystkim osoby w jego otoczeniu będą potrafiły właściwie i szybko zareagować.

Udar mózgu inaczej

Udar bywa zamiennie nazywany też wylewem lub apopleksją. Pierwszy termin odnosi się to konkretnego rodzaju udaru. To potoczne określenie udaru krwotocznego.

Apopleksja jest terminem nieco zapomnianym, niechętnie używanym, głównie ze względu na jego potoczne pejoratywne skojarzenia. "Dostać apopleksji' ma nerwus, raptus, człowiek, który nad sobą nie panuje. tymczasem nie ma to wiele wspólnego z faktycznymi przyczynami udaru.

Udar mózgu - rodzaje

Udar niedokrwienny

Udar niedokrwienny mózgu, inaczej zawał mózgu, to najczęściej występująca postać udaru mózgu. Stanowi 70-80% wszystkich jego przypadków. Jego przyczyną jest niedokrwienie, czyli nagłe zatrzymanie dopływu krwi do mózgu. Do niedokrwiennego udaru mózgu dochodzi, gdy skrzep krwi lub blaszka miażdżycowa zatka wnętrze naczynia, które doprowadza krew do mózgu.

Udar krwotoczny

Udar krwotoczny mózgu powstaje wskutek rozerwania naczynia mózgowego, powodując wynaczynienie krwi w obrębie mózgowia. Krew poza naczyniami całkowicie niszczy tkanki, z którymi się styka. Stanowi ok. 15% przypadków udaru mózgu.

Wyróżnia się dwa rodzaje udaru krwotocznego: krwotok śródmózgowy, który powstaje w wyniku pęknięcia tętniczki mózgowej i krwotok podpajęczynówkowy, czyli wylanie się krwi do przestrzeni otaczającej mózg.

Udar żylny

Jest wynikiem zakrzepicy żył mózgowych lub zatok żylnych opony twardej. Występuje bardzo rzadko.

Miniudar

Miniudar (inaczej mikroudar, mały udar, mini udar, przemijające niedokrwienie mózgu) to raczej pojęcie potoczne, schorzenie związane z nagłym zaburzeniem dostarczania krwi do mózgu.

Chociaż objawy ustępują dość szybko, nawet w ciągu godziny, mogą wystąpić kilkakrotnie i bywają zwiastunem dużego udaru. Szacuje się, że u co piątej osoby po miniudarze prawdziwy udar może wystąpić w ciągu kilku dni lub tygodni.

Wciąż trwa spór specjalistów, czy można przejść udar i o tym nie wiedzieć. Spór ma głównie charakter semantyczny, bo to, co pacjenci określają jako miniudar, chociaż wg definicji może udarem nie jest, ale może poważnie zagrozić zdrowiu, a nawet życiu.

Wszystko na ten temat: Możesz mieć udar i o tym nie wiedzieć? Ekspertka wyjaśnia, czy to prawda

Udar mózgu - objawy

Objawy udaru mózgu nie u każdego pojawiają się od razu. Najpierw mogą wystąpić objawy ostrzegawcze. Jest to tzw. mały udar, znany także pod nazwą przemijającego niedokrwienia mózgu. Objawy małego udaru utrzymują się zwykle 15-60 minut, najdłużej 24 godziny i same ustępują całkowicie. Co piąty chory ma objawy ostrzegawcze, zanim zachoruje na udar dokonany.

Objawy udaru mózgu to:²

• niedowład, porażenie lub zaburzenia czucia połowicze (występujące tylko po jednej stronie ciała)
• zaburzenia mowy (mowa niewyraźna, bełkotanie, utrata zdolności mówienia, trudności w zrozumieniu mowy)
• zaburzenia widzenia – charakterystyczne jest niedowidzenie na jedno oko lub niedostrzeganie połowy pola widzenia (prawej lub lewej). Może pojawić się także podwójne widzenie
• zawroty głowy i bóle głowy z uczuciem wirowania otoczenia, z towarzyszącymi nudnościami, wymiotami
• zaburzenia równowagi

- Najczęstsze objawy w tzw. ostrej fazie udaru mózgu to objawy motoryczne, a więc niedowłady kończyn, ręki lub nogi, albo jednocześnie górnej i dolnej kończyny najczęściej po tej samej stronie - mówi w rozmowie z agencją informacyjną Newseria Lifestyle dr hab. n. med. Jacek Rożniecki, kierownik Kliniki Neurologii, Udarów Mózgu i Neurorehabilitacji Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. - Objawem udaru jest także asymetria dolnej części twarzy w zakresie ust. Kącik ust jest obniżony po jednej stronie, fałd nosowo-wargowy wygładzony i to również powoduje bardziej niewyraźną mowę. 

- Kolejnym objawem świadczącym o tym, że mamy do czynienia z udarem mózgu, są zaburzenia mowy i problemy z porozumiewaniem się - dodaje dr Rożniecki. - Rzadziej występują takie objawy jak np. podwójne widzenie [...] Czasami mogą wystąpić zawroty głowy i zaburzenia równowagi, zaburzenia chodu.

Udar mózgu - objawy ostrzegawcze

U większości ludzi udaru nie poprzedza żaden sygnał ostrzegawczy. Możesz poczuć silny ból głowy, potknąć się o dywan, widzieć podwójnie, odczuwać mrowienie, mogą przydarzyć się wymioty... To wszystko objawy, które są wskazaniem, by uważniej obserwować swoje ciało. Po nich mogą nastąpić te charakterystyczne, już nie pozostawiające wątpliwości objawy, ale wcale nie muszą. Głowa może boleć z innego powodu, inne dolegliwości mieć inne przyczyny.

Nie wahaj się wzywać pogotowia, jeśli u chorego występuje:

• U – utrudniona mowa. Poproś o powtórzenie prostej frazy. Czy mowa jest niewyraźna lub dziwna?
• D – dłoń opadnięta. Poproś osobę, aby podniosła obie ręce. Czy jedna ręka opada w dół? A może nie może podnieść jednej ręki?
• A – asymetria ust. Poproś tę osobę, aby się uśmiechnęła. Czy opadnie jedna strona twarzy?
• R – rozmazane widzenie. Spytaj, czy widzi wyraźnie.

Udar mózgu - skutki i następstwa

Skutki udaru mózgu to:³

• niepełnosprawność ruchowa (25‒50% przypadków) - zwłaszcza niedowład połowiczy, a także zaburzenia napięcia mięśniowego
• zaburzenia procesów poznawczych (30‒35% przypadków)
• zaburzenia pamięci
• otępienie
• zaburzenia koncentracji uwagi
• zaburzenia postrzegania
• zaburzenia emocjonalne (25‒60% przypadków) -
• apatia lub depresja
• przymusowy śmiech lub płacz
• stany maniakalne
• napady lęku lub lęk uogólniony
• napady padaczkowe (3‒30% przypadków) - napady wczesne lub późne
• powikłania ogólnoustrojowe
• zakażenia dróg moczowych
• odleżyny
• zapalenia płuc
• powikłania zakrzepowo-zatorowe
• ograniczenie aktywności społecznej (zależnie od stopnia niesprawności) - utrata dotychczasowego statusu społecznego, obniżenie stopy życiowej, izolacja od otaczającego świata.

Który udar gorszy - prawostronny czy lewostronny?

Trudno mówić o "gorszym' czy "lepszym' udarze, chociaż najczęściej skutki udaru krwotocznego są poważniejsze niż niedokrwiennego. Niezależnie od tego, która część twojego mózgu zostanie zaatakowana, życie jest zagrożone.

Sytuacja jest równie poważna, ale faktycznie - skutki udaru różnią się, w zależności od tego, która strona została zaatakowana. Prawa półkula mózgu kontroluje czucie i ruch lewej części ciała i odwrotnie. Gdy przechodzisz udar po prawej stronie, odczuwasz jego konsekwencje po lewej, a udar lewostronny jest odczuwany po lewej stronie ciała.

Udar mózgu - pierwsza pomoc

Jeżeli dostrzeżesz ww. objawy u bliskiej ci osoby, poproś, aby:

• uśmiechnęła się - jeśli widzisz, że podnosi tylko połowę ust, druga część twarzy może być porażona
• jednocześnie podniosła nad głowę obie ręce - Gdy nie może tego zrobić, masz dowód, że niedowład objął połowę ciała
• powtórzyła proste zdanie, np. dziś jest ładna pogoda. Jeśli mówi niewyraźnie lub wcale nie może wykrztusić słowa, może to oznaczać udar

Wtedy postępuj wg. następującej instrukcji:

1. wezwij pogotowie ratunkowe, nie podawaj poszkodowanemu ani picia, ani jedzenia

2. jeśli poszkodowany jest przytomny, ułóż go w wygodnej dla niego pozycji

3. jeśli poszkodowany jest nieprzytomny, ułóż go w pozycji bocznej ustalonej

Udar mózgu - przyczyny i czynniki ryzyka

Wśród czynników ryzyka udaru mózgu wyróżnia się te niemodyfikowalne (na które nie mamy wpływu) i czynniki ryzyka, na które mamy wpływ.

Najważniejszy i najczęstszy czynnik ryzyka udaru mózgu to nadciśnienie tętnicze. Ustawienie ciśnienia tętniczego w granicach ideału (120/80 mm Hg) obniża ryzyko udaru aż o 30-40 proc.

Warto wiedzieć, że istnieją czynniki ryzyka udaru typowe dla kobiet. Naukowcy z Brigham and Women's Hospital w Bostonie (USA)¹ zbadali potencjalne czynniki ryzyka udaru, które są unikalne właśnie dla kobiet:¹

• poziomy hormonów, a konkretnie niski poziom dehydroepiandrosteronu (DHEA)
• hormonalna terapia zastępcza
• antykoncepcja hormonalna - przyjmowanie doustnego estrogenu lub złożonych doustnych środków antykoncepcyjnych
• wczesny wiek pierwszej miesiączki (mniej niż 10 lat)
• wczesny wiek menopauzy (poniżej 45 lat)
• powikłania ciążowe
• cukrzyca ciążowa
• stan przedrzucawkowy
• nadciśnienie tętnicze w czasie ciąży lub bezpośrednio po niej

Naukowcy zwracają uwagę, że nie każda kobieta, u której występuje jeden lub więcej czynników, będzie miała udar mózgu. Jednak, ich zdaniem, lekarze powinni zwrócić szczególną uwagę na takie pacjentki.

Udar mózgu - diagnostyka

Pacjent z udarem mózgu powinien trafić jak najszybciej na oddział neurologiczny, dysponujący tomografem komputerowym, aby w ciągu kilku godzin otrzymać specjalistyczną pomoc. Badanie tomograficzne jest niezwykle ważne, ponieważ pozwala zobaczyć obszar mózgu dotknięty choroba i określić jej rodzaj. Jeśli nie można wykonać tomografii, robi się punkcje lędźwiową, czyli pobiera specjalną igłą płyn mózgowo-rdzeniowy.

USG dopplerowskie pozwala ocenić stan tętnic szyjnych, które mogą być zablokowane przez zator. Sprawdza się również poziom krzepliwości krwi.

Jeżeli chory jest przytomny, wykonuje się też badanie neurologiczne (sprawdza się poprawność odruchów, ocenia siłę i sprawność mięśni, bada reakcje źrenic na światło). To wszystko pozwala precyzyjnie wyznaczyć obszar zniszczenia mózgu.

Udar mózgu - leczenie

W przypadku udaru krwotocznego jest mało metod skutecznego leczenia, jednak w przypadku udaru niedokrwiennego jest duża szansa na wyleczenie, o ile pacjent szybko trafi do szpitala.

W przypadku udaru niedokrwiennego mózgu podaje się lek, który rozpuszcza skrzeplinę. Szybka i skuteczna interwencja daje pacjentowi szanse na odzyskanie mowy i siły mięśniowej w porażonych kończynach.Można w dużym stopniu zapobiec uszkodzeniu mózgu, jeśli pacjent trafi do szpitala w ciągu ok. 2 godzin od wystąpienia udaru. Jest jeszcze szansa na udrożnienie zamkniętego naczynia mózgowego i przywrócenie krążenia w obszarze, który wprawdzie jest niedokrwiony, ale wciąż jeszcze żywy. Po 5–6 godzinach dochodzi do trwałych i nieodwracalnych zmian w tym obszarze mózgu, który uległ niedokrwieniu. Jeżeli chory otrzyma lek w ciągu ok.  3 godzin od wystąpienia objawów udaru, istnieją duże seanse na zminimalizowanie neurologicznych powikłań choroby, głównie niedowładów i zaburzeń mowy.

Zazwyczaj chory leży w szpitalu 3 tygodnie. To czas, który decyduje o przyszłości, czyli sprawności intelektualnej i fizycznej. To też okres, gdy najszybciej przebiega regeneracja organizmu. Później wszystkie zmiany cofają się znacznie wolniej.

Ważna jest także odpowiednia dieta po udarze. Badania wykazują, że u części pacjentów o przebytym udarze stwierdza się cechy niedożywienia, które istotnie zwiększa ryzyko występowania powikłań po udarze, takich jak, np.  infekcje i odleżyny. Utrata masy mięśniowej utrudnia podjęcie skutecznej rehabilitacji i przedłuża czas pobytu chorego w szpitalu. Niedożywienie zmniejsza szanse na odzyskanie sprawności po udarze, zwiększa też ryzyko zgonu.

Ile trwa udar mózgu?

Skutki udaru możesz odczuwać do końca życia. Przemijający mikroudar najczęściej daje objawy trwające godzinę do doby, potem samoistnie mijają.

W przypadku klasycznego udaru stan chorego systematycznie się pogarsza i dla ratowania życia kluczowa jest tzw. "złota godzina", czyli czas, w którym pacjent powinien trafić do szpitala.

Dla skuteczności leczenia i ratowania zdrowia najważniejsze są pierwsze 3 tygodnie z udarem - to wtedy terapia oraz rehabilitacja przynoszą największe efekty.

Udar mózgu - rokowania

Śmiertelność z powodu udaru do 30 dni od zachorowania wynosi 15 proc., do roku 30-40 proc.

Czy jest w ogóle możliwy pełny powrót do zdrowia? Coraz częściej zdarza się, ze pacjenci wracają do pełnej aktywności zawodowej, prowadzenia pojazdów mechanicznych etc.

To czy pacjent po udarze mózgu będzie mógł wrócić do poziomu sprawności sprzed zdarzenia, zależy od jego wieku, ogólnego stanu zdrowia, stopnia zaburzeń doznanych na skutek udaru mózgu oraz efektywności procesu rehabilitacji.

Nowoczesne metody leczenia udaru mózgu

W Polsce stosuje się coraz więcej nowoczesnych metod leczenia udaru mózgu, ponieważ dotyka ona w naszym kraju aż 70 tys. osób rocznie. Pierwszym etapem leczenia udaru mózgu jest przywrócenie krążenia u osoby, która go przeszła. Jedną z metod, za pomocą których się to udaje jest mechaniczna trombektomia.

W przypadku udarów niedokrwiennych w ostrej fazie stosuje się dwie metody: leczenie trombolityczne i trombektomię mechaniczną, która w Polsce jeszcze nie stanowi standardu postępowania.

Znaczenie terapeutyczne ma nowoczesna farmakoterapia, leczenie reperfuzyjne według nowego badanego w Gdańsku schematu. Niestety, neurologia wymaga wciąż jasnego planu, a przede wszystkim wdrożenia go w całym kraju.

Udar mózgu - ile dni w szpitalu?

Pacjent po udarze przebywa zazwyczaj w oddziale udarowym 7-12 dni. Jeżeli po tym czasie jego stan jest stabilny i nie ma przeciwwskazań do wypisu, opiekę nad chorym najczęściej przejmuje rodzina.

Pierwsze dni po udarze. Czego się spodziewać?

W pierwszych dniach po udarze mózgu właściwie wszystko w rękach lekarzy. Osoby bliskie powinny wykorzystać ten czas na poszerzanie swojej wiedzy o chorobie - będą jeszcze choremu bardzo potrzebne.

Niezbędne jest monitorowanie stanu pacjenta, aby ocenić stopień uszkodzenia mózgu i ustalić dalszy plan leczenia.

Na szpitalnym oddziale rehabilitacji neurologicznej (udarowym) pacjent jest poddawany szeregowi badań i testów, takich jak tomografia komputerowa (CT) czy rezonans magnetyczny (MRI), aby uzyskać jak najwięcej informacji na temat jego stanu zdrowia.

Lekarze i fizjoterapeuci ustalają, jakie są potrzeby pacjenta i jakie są możliwe do uzyskania efekty rehabilitacji – szczególnie we wczesnym etapie rehabilitacji.

Jak długo trwa afazja po udarze mózgu?

Niestety, bardzo trudno jednoznacznie ocenić, jak długo potrwa afazja. Wszystko zależy od głębokości uszkodzonego mózgu i jej rodzaju. Afazja lżejsza, z mniejszym deficytem mózgowym i zajęciem mniejszego miejsca w płatach, daje szybkie efekty neuroterapeutyczne, nawet po kilku miesiącach, a nawet szybciej.

Przy poważnych zmianach może nie ustąpić.

Rehabilitacja po udarze mózgu

Rehabilitacja po udarze mózgu rozpoczyna się w oddziale neurologicznym lub udarowym często już w dniu przyjęcia do szpitala i jest kontynuowana w oddziale rehabilitacyjnym, w przychodni lub – jeśli zachodzi taka konieczność – w domu chorego. Rehabilitacja jest szansą dla wielu pacjentów dotkniętych udarem mózgu na powrót do normalnego i aktywnego życia.

Czego nie wolno po udarze mózgu?

Precyzyjna lista zakazów i nakazów zostanie dla chorego przygotowana w szpitalu, a potem przez lekarza prowadzącego. trzeba się jej ściśle trzymać. Tu nie ma miejsca na samodzielne modyfikacje bez uzgodnienia, nawet w pozornie błahych sprawach.

Z lekarzem ustalamy dietę, częstość pomiarów ciśnienia tętniczego, rodzaj aktywności fizycznej i jego intensywność etc.

Niewątpliwie wszystkich chorych dotyczy zakaz palenia papierosów i picia alkoholu, odstawiania przepisanych leków czy zmiany ich dawkowania.

Udar mózgu - profilaktyka. Jak zapobiec udarowi mózgu?

1. Kontrola ciśnienia tętniczego - zaleca się utrzymywanie wartości ciśnienia tętniczego poniżej 140/90 mm Hg, a u osób obciążonych cukrzycą i chorobami nerek do 130/80 mm Hg

2. Nie pal tytoniu i nie pij alkoholu

3. U osób pijących alkohol zaleca się ograniczenie jego spożycia najwyżej do 2 drinków dziennie u  mężczyzn i 1 u kobiet.

4. Zwiększ aktywność fizyczną - skutkuje to zmniejszeniem zapadalności na schorzenia sercowo-naczyniowe, także udar mózgu. Rekomendowany jest regularny wysiłek fizyczny, umiarkowanie intensywny, przez min. 30 minut dziennie (szybki marsz, jogging, jazda na rowerze, aerobik).

5. Stosuj dietę ubogą w sód i bogatą w potas (sprzyja redukcji nadciśnienia tętniczego), częste spożywanie owoców i warzyw oraz ograniczenie tłuszczów zwierzęcych.

6. Trzymaj wagę ciała w normie. Jeśli masz nadwagę lub otyłość, zrzuć zbędne kilogramy - szczególnie, że jest otyłość lub nadwaga jest powiązana z innymi czynnikami ryzyka jak nadciśnienie tętnicze, hiperlipidemia, cukrzyca.

7. Kontroluj poziom cukru we krwi

8. Ogranicz stres

Czy udar mózgu może się powtórzyć?

Niestety, tak. Mimo coraz bardziej wyspecjalizowanej profilaktyki wtórnej udaru mózgu, nawrót tej choroby jest nadal największym zagrożeniem dla życia. Ryzyko nawrotu w ciągu 30 dni po pierwszym epizodzie sięga kilku procent. W ciągu pierwszego roku sięga już kilkunastu procent, a w ciągu kolejnych 5 lat po pierwszym udarze wg niektórych źródeł przekracza 40%.

Trzeba przy tym pamiętać, że przy właściwej opiece okołoudarowej, zmianie stylu życia i konsekwentnej terapii, ryzyko spada poniżej 20 proc.

Ile można żyć po udarze mózgu?

Według Światowej Organizacji Zdrowia, około 70% osób, które przeszły udar, ma przed sobą co najmniej 10 lat. Przewidywana długość życia po udarze zależy jednak od wielu czynników, takich jak wiek, ogólny stan zdrowia, położenie i obszar objęty udarem oraz czas podjęcia reakcji medycznej po udarze i jej jakość.

Monika Majewska