Ruchy mimowolne: przyczyny, objawy, leczenie

Ruchy mimowolne mogą wystąpić u każdego – zarówno u dzieci, jak i u osób w wieku podeszłym. W obrębie tej grupy problemów neurologicznych wyróżnia się kilka różnych zaburzeń, począwszy od drżenia, a skończywszy na wyrazistych ruchach pląsawiczych. Wystąpienie u pacjentów ruchów mimowolnych zawsze wymaga wdrożenia szerokiej diagnostyki – przyczyną tych zaburzeń mogą bowiem być nawet stany zagrażające życiu.

Spis treści

1. Ruchy mimowolne: drżenia
2. Ruchy mimowolne: pląsawica
3. Ruchy mimowolne: atetoza
4. Ruchy mimowolne: balizm
5. Ruchy mimowolne: tiki
6. Ruchy mimowolne: dystonie
7. Ruchy mimowolne: mioklonie
8. Ruchy mimowolne: diagnostyka
9. Ruchy mimowolne: leczenie

Ruchy mimowolne to różne czynności ruchowe, do których dochodzi bez udziału woli i świadomości chorego. Pojawiają się one na skutek zaburzeń dotyczących funkcji tzw. układu pozapiramidowego, który w warunkach prawidłowych odpowiada za kontrolowanie koordynacji ruchowej oraz precyzji ruchów. W przypadku dysfunkcji układu pozapiramidowego dochodzić może do tego, że będzie on samoistnie – bez udziału woli pacjenta – generował czynność ruchową, i właśnie na skutek tego zjawiska pojawiać się mogą ruchy mimowolne.

Niezamierzone czynności ruchowe bywają następstwem zarówno schorzeń obecnych już od początku życia (np. mózgowego porażenia dziecięcego), jak i konsekwencją chorób przebywanych już w dorosłym życiu – jako przykłady można tutaj wymienić chociażby udar mózgu czy schorzenia nowotworowe dotyczące struktur układu nerwowego.

Ruchy mimowolne: drżenia

Drżeniami nazywa się oscylacyjne, rytmiczne ruchy mimowolne. Wyróżnia się kilka ich rodzajów:

• drżenie spoczynkowe,
• drżenie zamiarowe (pojawiające się pod koniec wykonywania jakiejś czynności),
• drżenie posturalne (inaczej pozycyjne, związane z przyjmowaniem jakiegoś ustawienia ciała),
• drżenie kinetyczne (występujące podczas całego czasu trwania jakiegoś ruchu).

Przyczyną drżeń bywa szereg rozmaitych stanów chorobowych, ale nie tylko – problem występować może również na skutek zażywanych przez pacjenta leków. Tego rodzaju ruchy mimowolne najczęściej związane są z:

• chorobą Parkinsona i innymi zespołami parkinsonowskimi,
• chorobą Minora (tzw. drżenie samoistne),
• nadczynnością tarczycy,
• chorobami móżdżku,
• chorobą Wilsona,
• zatruciami (np. alkoholem, lekami czy metalami ciężkimi),
• farmakoterapią (np. lekami przeciwdepresyjnymi, normotymicznymi czy przeciwlękowymi).

Podłożem występowania drżeń bywają również zaburzenia psychiczne – w takiej sytuacji ruchy mimowolne określa się jako drżenia psychogenne.

Ruchy mimowolne: pląsawica

Ruchy pląsowicze to ruchy skręcające wokół długiej osi ciała, skoordynowane, nagłe, mogące obejmować różne części ciała – zaburzenia ruchowe dotyczyć mogą zarówno kończyn, jak i mięśni osiowych. Ruchy odbywają się w płaszczyźnie prostopadłej do długiej osi ciała, utrzymują się one podczas czuwania, zanikają natomiast podczas snu. Ich nasilenie może być wyjątkowo duże podczas podejmowania jakiejś innej, świadomej czynności, ruchom pląsowiczym towarzyszyć mogą mimowolne ruchy z zakresu twarzy (np. marszczenie czoła). Pląsawicze ruchy mimowolne mogą wynikać z:

• choroby Huntingtona (inna nazwa tego schorzenia to pląsawica Huntingtona)
• choroby Wilsona
• neuroakantocytozy
• niedotlenienia okołoporodowego
• pląsawicy Sydenhama
• wirusowego zapalenia mózgu
• stosowania leków (np. przeciwpsychotycznych, normotymicznych, fenytoiny, leków dopaminergicznych; pląsawica stanowi również rzadki, ale potencjalnie możliwy do wystąpienia skutek uboczny stosowania doustnych leków antykoncepcyjnych)
• zaburzeń endokrynologicznych (nadczynności tarczycy, niedoczynności przytarczyc czy kory nadnerczy)
• udaru mózgu
• tocznia rumieniowatego układowego
• czerwienicy prawdziwej
• zespołu antyfosfolipidowego
• krwiaka podtwardówkowego

Ruchy mimowolne: atetoza

Ruchy atetotyczne to powolne czynności ruchowe o charakterze wijącym, skręcającym (przykładem może być nadmierne wykręcanie palców). Dotyczą one głównie dalszej części kończyn (szczególnie przedramion oraz rąk), ruch odbywa się w płaszczyźnie równoległej do osi kończyny.Ruchy mimowolne w postaci atetozy spotykane są głównie w mózgowym porażeniu dziecięcym, chorobie Wilsona oraz w chorobie Huntingtona. Ich przyczyną bywają również różne rzadkie choroby o podłożu genetycznym, ale także udar mózgu czy zapalenia toczące się w obrębie układu nerwowego. Podłożem atetozy bywają też zaburzenia doświadczane w bardzo wczesnym etapie życia, ponieważ za problem odpowiadać może silne niedotlenienie w okresie okołoporodowym.

Ruchy mimowolne: balizm

O balizmie mówi się wtedy, kiedy u pacjenta występują mimowolne, gwałtowne ruchy wyrzucania przed siebie kończyn – przypomina to sytuację, jakby pacjent odrzucał od siebie swoje własne kończyny. Zaburzenie dotyczy głównie mięśni proksymalnych kończyn (tzw. mięśni dosiebnych). Tego typu ruchu pojawiają się nagle i są bardzo szybkie.Przyczyną balizmu są wszelkie stany, w których przebiegu dochodzi do uszkodzenia tzw. jądra niskowzgórzowego, stanowiącego element ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenia te mogą być związane m.in. z procesami zapalnymi, autoimmunologicznymi czy nowotworowymi, ich podłoże stanowić mogą również choroby naczyniowe mózgu (np. udar).

Ruchy mimowolne: tiki

Tikami określa się krótkotrwałe, skoordynowane, mimowolne ruchy określonych części ciała. Mogą one występować jako mruganie powiekami, potrząsanie głową czy unoszenie brwi, tiki mogą przybierać również charakter wokalny (pod postacią chrząkania czy krzyku – taka sytuacja występuje na skutek jednoczesnego skurczu mięśni krtani, gardła i ust). Tiki mogą występować jako jeden z głównych objawów pewnych schorzeń (tak jest w zespole Gilles de la Tourette'a), jak i stanowić jedną z dolegliwości w przebiegu innych stanów (tiki mogą pojawiać się w przypadku udarów mózgu, chorób neurodegeneracyjnych czy na skutek stosowania niektórych leków, np. neuroleptyków).

Ruchy mimowolne: dystonie

W przebiegu dystonii u pacjenta dochodzi do jednoczesnego skurczu przeciwstawnych sobie grup mięśniowych. Efektem tego zjawiska jest przybieranie przez chorego dziwacznej pozycji lub nietypowe, przymusowe ustawienie którejś z kończyn w jakimś położeniu. Nieprawidłowe ruchy mogą przybierać różne formy, wyróżnia się m.in. dystonię szyjną, kręcz karku czy kurcz powiek, w obrębie tej grupy figurują też tzw. kurcz pisarski czy dystonia muzyków. Dystoniom towarzyszy wzmożone napięcie mięśniowe oraz uczucie sztywności, zjawiskiem związanym z tymi ruchami mimowolnymi nierzadko jest ból. Pewną odmianą dystonii są skurcze torsyjne, które – choć charakterem przypominającym ruchy pląsawicze – to jednak trwają przez dłuższy czas oraz mają bardziej skręcającą formę. Dystonie pojawiać się mogą w przebiegu szeregu różnych schorzeń, przykładami takich jednostek są:

• choroba Parkinsona,
• choroba Wilsona,
• stwardnienie rozsiane,
• nowotwory ośrodkowego układu nerwowego,
• udary mózgu,
• kiła,
• choroba Creutzfeldta-Jakoba,
• AIDS,
• malformacje naczyń mózgowia.

Wystąpienie dystonii może być też skutkiem ubocznym zażywania niektórych leków, jako przykładowe w tym przypadku wymienić można neuroleptyki, metoklopramid, lewodopę czy bromokryptynę.

Ruchy mimowolne: mioklonie

Mioklonie zwane są również zrywami mięśniowymi. Są to szybkie, krótkie skurcze części włókien lub całości mięśnia. Epizody mioklonii pojawiają się albo samoistnie, albo też są prowokowane jakimiś czynnikami – wyzwalać je mogą m.in. światło czy bodźce dotykowe lub słuchowe.

Mioklonie pojawiać się mogą w przebiegu różnych patologii układu nerwowego – ich wystąpienie związane może być zarówno z procesami otępiennymi, jak i z chorobami metabolicznymi, miokloniczne ruchy mimowolne mogą stanowić także następstwo urazu głowy.

Ruchy mimowolne: diagnostyka

To, na czym będzie opierał się proces diagnostyczny pacjenta, zależne jest przede wszystkim od tego, jakiego typu schorzenie jest podejrzewane u chorego. Zastosowanie znajdują badania obrazowe (np. tomografia komputerowa czy obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego) oraz badania laboratoryjne (zarówno podstawowe, takie jak morfologia krwi, jak i specjalistyczne, jak oznaczenie stężenia ceruloplazminy w surowicy). Przy podejrzeniu choroby uwarunkowanej genetycznie przeprowadzane mogą zostać szczegółowe badania genetyczne. Trzeba podkreślić, że badania tego rodzaju wykonywane są nie tylko u młodych pacjentów – przykładowo, objawy choroby Huntingtona rozpoczynają się dopiero około 50. roku życia, i to właśnie tak późno pojawiające się dolegliwości mogą skłaniać ku wykonaniu diagnostyki genetycznej.

W przypadku ruchów mimowolnych znaczenie mają zarówno te dolegliwości, które pojawiły się po raz pierwszy, jak i te, które występują u pacjenta już od jakiegoś czasu. W drugiej z wymienionych sytuacji chory powinien zwracać baczną uwagę na ich nasilenie, ponieważ zwiększenie intensywności lub zakresu ruchów mimowolnych może świadczyć o zaostrzeniu procesu chorobowego, który to wywołał mimowolne czynności ruchowe, a to z kolei może stanowić sygnał świadczący o konieczności zmodyfikowania stosowanego do tej pory leczenia.

Ruchy mimowolne: leczenie

Ruchy mimowolne to objaw, a nie choroba – dlatego też leczenie bazuje na terapii schorzenia stanowiącego podłoże występujących u chorego zaburzeń ruchowych. Dodatkowo, w celu załagodzenia intensywności ruchów mimowolnych, pacjentom podawane mogą być środki z grupy neuroleptyków (typowo są stosowane one jako leki przeciwpsychotyczne).