Objawy otępienia łatwo przegapić. Co powinno zaniepokoić?

Otępienie (demencja) wynika z uszkodzeń mózgu, które mogą być spowodowane wieloma chorobami neurodegeneracyjnymi, prowadzącymi w efekcie do zwyrodnienia tkanki nerwowej. Jakie choroby mogą być przyczyną otępienia? Diagnoza i leczenie otępienia.

Spis treści

1. Czym jest otępienie?
2. Otępienie: przyczyny
3. Otępienie: objawy
4. Otępienie: diagnoza
5. Otępienie: leczenie
6. Otępienie: rokowania

Otępienie (demencja) powoduje, że zaburzone są wyższe funkcje korowe (poznawcze): pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, język oraz ocena. Otępieniu często towarzyszą zaburzenia zachowania, zaburzenia psychotyczne i zaburzenia nastroju, dlatego też konieczne staje się wdrożenie właściwego leczenia objawowego.

Otępienie nie jest normalnym objawem starzenia się.

Otępienie może pojawić się w przebiegu chorób neurodegradacyjnych, zakaźnych i naczyniowych. Za większość przypadków otępienia o podłożu neurodegradacyjnym odpowiada choroba Alzheimera, która wywołuje otępienie o typie alzheimerowskim (ang. DAT, Dementia of the Alzheimer Type). Uważa się, że jest ona odpowiedzialna za ponad połowę przypadków otępienia wśród ludzi, którzy przekroczyli 65. rok życia.

Otępienie może również być skutkiem chorób naczyniowych. Zazwyczaj mamy do czynienia z otępieniem wielozawałowym - po wystąpieniu kilku udarów mózgu, kiedy to po każdym kolejnym udarze obserwuje się skokowe i trwałe pogorszenie funkcjonowania osoby chorej. Jeśli udar był pojedynczy, ale doprowadził do znaczącego ubytku kilku istotnych funkcji poznawczych, może wystąpić "nagłe" otępienie - otępienie naczyniowe z ostrym początkiem.

Niektórzy badacze mówią też o otępieniu rzekomym - to sytuacja, gdy jako otępienie mylnie diagnozuje się depresję, która u osób starszych daje bardzo zbliżone objawy. Jeśli dojdzie do poprawnego rozpoznania depresji i wdrożenia właściwego leczenia, pacjent zwykle odzyskuje sprawność umysłową.

Czym jest otępienie?

Otępienie to obniżenie sprawności umysłowej o różnym natężeniu - nie jest to żadna konkretna jednostka chorobowa, natomiast może wystąpić jako skutek wielu czynników, działających uszkadzająco na mózg. Według Światowej Organizacji Zdrowia (ICD-10) zespół otępienny to zespół objawów wywołany chorobą mózgu, zwykle przewlekłą lub o postępującym przebiegu, charakteryzujący się klinicznie licznymi zaburzeniami wyższych funkcji korowych, takich jak pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność do uczenia się, język i ocena. Ponadto zaburzeniom funkcji poznawczych często towarzyszą, lub nawet je poprzedzają zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania i motywacji. Takiemu obrazowi nie mogą towarzyszyć zaburzenia świadomości. Zaburzenia świadomości przy występowaniu demencji stanowią odrębną kategorię diagnostyczną.

Osłabienie pamięci przejawia się głównie w zakresie uczenia się nowych informacji, chociaż w bardziej zaawansowanym otępieniu może być również zaburzone odtwarzanie wcześniej nabytych informacji. Obecność zaburzeń pamięci powinna być potwierdzona także – jeśli jest to możliwe – wynikami badania neuropsychologicznego lub testów psychometrycznych oceniających procesy poznawcze. Zaburzenia pozostałych funkcji poznawczych przejawiają się upośledzeniem zdolności dokonywania ocen, myślenia, planowania i organizowania przebiegu złożonych czynności oraz ogólnym osłabieniem procesu przetwarzania informacji. Obecność tych zaburzeń powinna być potwierdzona także – jeśli jest to możliwe – wynikami badania neuropsychologicznego lub testów psychometrycznych oceniających procesy poznawcze. Przy tym zachowana jest orientacja w miejscu, występuje również: chwiejność emocjonalna, drażliwość, apatia, bądź prymitywność w interakcjach społecznych, zaś wszystkie te objawy są obecne co najmniej przez pół roku.

Według DSM-IV natomiast, otępienie jest zespołem objawów zaburzeń procesów poznawczych obejmujących – oprócz zaburzeń pamięci – deficyty co najmniej dwóch z następujących funkcji poznawczych: mowy (afazja), celowej złożonej aktywności ruchowej (apraksja), zdolności rozpoznawania i identyfikowania przedmiotów (agnozja) oraz zaburzeń planowania, inicjowania, kontroli i korygowania przebiegu złożonych zachowań (zaburzenia funkcji wykonawczych). Deficyty poznawcze powinny być na tyle głębokie, by zaburzały aktywność zawodową, funkcjonowanie społeczne oraz wykonywanie codziennych czynności.

Otępienie: przyczyny

• choroba Alzheimera - wywołuje otępienie o typie alzheimerowskim
• choroba Picka i podobne do niej zaburzenia prowadzące do degeneracji płatów skroniowych i czołowych
• choroba Parkinsona
• z ciałami Lewy’ego
• choroba Huntingtona
• choroba Creuzfeldta-Jakoba
• neuroborelioza
• zakażenie wirusem HIV lub pełnoobjawowe AIDS może również wywoływać zaburzenia neuropsychologiczne o cechach demencji
• nadużywanie alkoholu
• awitaminoza B12
• nadczynność tarczycy
• udar mózgu

Otępienie: objawy

• problemy z pamięcią krótkotrwałą, przy równoczesnym pamiętaniu dawnych zdarzeń
• zapominanie imion i nazwisk, nazw przedmiotów
• problemy z komunikacją, afazja
• uzależnienie od pomocy innych osób przy codziennych czynnościach, apraksja

Otępienie: diagnoza

Badania umożliwiające zdiagnozowanie otępienia:

• tomografia komputerowa (wykluczenie guzów i tętniaków mózgu)
• badania tarczycy
• morfologia w kierunku anemii
• badanie w kierunku niewydolności wątroby
• rezonans magnetyczny
• pozytonowa tomografia emisyjna – trudno dostępne badanie, które pozwala na dokładne rozpoznanie choroby
• badania genetyczne

Otępienie: leczenie

Jeszcze kilkanaście lat temu twierdzono, że nie ma leków na otępienie. Dziś wiadomo, że farmakoterapia może poprawić jakość życia chorych, choć nie istnieje możliwość całkowitego wyleczenia. W przypadku tej choroby stosuje się leki wpływające na zaburzenie szlaku acetylocholinowego - inhibitory cholinesterazy hamujące rozkład acetylocholiny. Te leki to donepezil, rywastygmina i galantamina anatagoniści NMDA (memantyna). Jako substancje wspomagające stosuje się witaminę E, selegilinę, ekstrakty z Ginko biloba.

Terapia osób dotkniętych otępieniem polega również na stymulowaniu pracy mózgu - w tym celu stosuje się ćwiczenia intelektualne. Wykorzystuje się skojarzenie terapii kognitywnej (trening pamięci, orientacja w rzeczywistości), terapii reminiscencyjnej (wywoływanie wspomnień przy użyciu stymulujących materiałów), terapii walidacyjnej (pobudzenie prawidłowych zachowań społecznych, tożsamości chorych, zmniejszanie niepokoju, lęku, poprawa samopoczucia), terapii zajęciowej (utrwalanie umiejętności jeszcze posiadanych przez chorego, odtwarzanie tych, które zostały niedawno utracone, poprawa aktywności), terapii środowiskowej (stworzenie przyjaznego i bezpiecznego otoczenia).

Otępienie: rokowania

Otępienie może mieć przebieg postępujący, nawrotowy lub stabilny. U 10-15 procent pacjentów otępienie jest odwracalne - dotyczy to przypadków otępienia wywołanych np. kiłą układu nerwowego, niedotlenieniem, niedoborem witaminy B12, niedoczynnością tarczycy - wszystko jednak zależy od szybkości interwencji terapeutycznej i przebiegu leczenia choroby podstawowej. Zbyt późne rozpoznanie otępienia, a tym samym późne jego leczenie może pozostawić trwałe ubytki pamięci.

W przypadku otępień pierwotnie zwyrodnieniowych choroba powoli postępuje doprowadzając do całkowitej zależności chorego od pomocy otoczenia.

O autorce

Agnieszka Paculanka

Redaktorka od ponad dwudziestu lat pisząca o zdrowiu i urodzie. Uczestniczka warsztatów naukowo-szkoleniowych dla dziennikarzy z cyklu Quo vadis medicina? oraz specjalistycznych seminariów dla dziennikarzy z cyklu Medicinaria organizowanych przez Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia.

Agnieszka Paculanka