Odruchy bezwarunkowe

Odruchy bezwarunkowe to reakcje, które zachodzą bez udziału naszej woli - ich przykładem jest sytuacja, w której cofamy kończynę od gorącego naczynia po tym, kiedy to przypadkowo go dotkniemy. Z odruchami bezwarunkowymi przychodzimy po prostu na świat - nie musimy się ich uczyć. Pozostaje jednak pytanie: w jakim mechanizmie zachodzą odruchy bezwarunkowe?

Spis treści

1. Odruchy bezwarunkowe: mechanizm występowania
2. Odruchy bezwarunkowe: przykłady
3. Odruchy bezwarunkowe u noworodków i niemowląt

Odruchy bezwarunkowe to te, z którymi przychodzimy na świat. Odruchem w fizjologii nazywa się reakcję na jakiś bodziec (zewnętrzny lub wewnętrzny), która zachodzi z udziałem ośrodkowego układu nerwowego (czyli mózgowia lub rdzenia kręgowego). Ogólnie wyróżnia się dwa rodzaje odruchów, którymi są odruchy warunkowe oraz odruchy bezwarunkowe. Pierwsze z nich nabywane są w trakcie życia, w przypadku zaś odruchów bezwarunkowych przychodzimy z nimi po prostu na świat.

Odruchy bezwarunkowe: mechanizm występowania

Odruch bezwarunkowy ma miejsce całkowicie bez udziału naszej woli. Odruchami tymi są reakcje, z których nie zdajemy sobie nawet sprawy - zachodzą one bez udziału naszej świadomości.

Odruchy bezwarunkowe można by w najprostszym ujęciu traktować jako automatyczne reakcje organizmu na różne czynniki - aby jednak rzeczywiście tak się działo, prawidłowo funkcjonować muszą łuki odruchowe.

W skład łuku odruchowego wchodzi kilka elementów, którymi są:

• receptor
• neuron czuciowy
• ośrodek nerwowy (czyli rdzeń kręgowy lub mózgowie)
• neuron ruchowy
• efektor

Zadaniem receptora jest odbiór jakiegoś bodźca (np. bólu). Po tym, gdy receptor otrzyma taką informację, przekazywana jest ona do ośrodka nerwowego za pośrednictwem neuronu czuciowego. Sygnał trafia ostatecznie do wspomnianego ośrodka nerwowego (np. rdzenia kręgowego), skąd neuron ruchowy przekazuje odpowiednią informację do efektora (narządu wykonawczego, którym może być np. włókno mięśniowe).

Powyżej opisany został najprostszy przykład łuku odruchowego - mogą one bowiem być monosynaptyczne (gdzie w jego skład wchodzą tylko dwa neurony), jak i polisynaptyczne, gdzie poza neuronem czuciowym oraz ruchowym w ich skład wchodzą jeszcze i neurony pośredniczące (interneurony).

Na takiej właśnie zasadzie zachodzą odruchy bezwarunkowe: impuls, który odbierany jest przez organizm, szybko dociera do struktur ośrodkowego układu nerwowego i szybko generowana jest również odpowiednia odpowiedź organizmu na niego.

Wszystkie te reakcje zachodzą bez udziału kory mózgu, w związku z czym odruch bezwarunkowy pojawia się krótko po kontakcie z jakimś czynnikiem – biorąc pod uwagę to, że mają one często za zadanie chronić człowieka przed różnymi szkodliwymi czynnikami, szybkość pojawiania się odruchów bezwarunkowych jest jak najbardziej istotna.

Odruchy bezwarunkowe: przykłady

Odruchy bezwarunkowe zachodzą w bardzo wielu sytuacjach - przykładową jest ta, gdzie oparzymy się czymś i automatycznie cofamy wtedy oparzoną część ciała, podobnie jest z innymi czynnikami, które wywołują u nas ból - w końcu od nich również automatycznie uciekamy. Odruchów bezwarunkowych jest jednak zdecydowanie więcej - jako ich przykłady można podać:

• odruchy ścięgniste (takie jak np. odruch kolanowy czy odruch ze ścięgna Achillesa, które zaobserwować można dzięki drażnieniu odpowiednich okolic młotkiem neurologicznym - dochodzi wtedy do automatycznego skurczu grup mięśniowych)
  
  
• odruch akomodacji oka (związany z automatycznym dostosowywaniem się układu optycznego oka do oglądanych w danej chwili przedmiotów - to właśnie dzięki temu odruchowi jesteśmy w stanie widzieć ostro przedmioty położone blisko, a po chwili przedmioty położone w zdecydowanie dalszej odległości)
  
  
• odruch źreniczny (polegający na zmianach szerokości źrenicy w zależności od ilości światła docierającego do gałki ocznej - źrenica zwęża się przy intensywnym oświetleniu, a rozszerza się przy niewielkim natężeniu światła)
  
  
• odruch wymiotny
  
  
• odruch wydzielania śliny po znalezieniu się pokarmu w jamie ustnej
  
  
• odruch kaszlu
  
  
• odruch przedsionkowo-oczny (zauważalny przy obracaniu się całego ciała i polegający na tym, że gałki oczne poruszają się wtedy w kierunku przeciwnym)

Odruchy bezwarunkowe u noworodków i niemowląt

Jak to już wspominano, odruchy bezwarunkowe są obecne u nas od urodzenia. Tak jak jednak część z nich towarzyszy nam przez całe życie (jak to ma miejsce chociażby z odruchem kolanowym), tak inne są obecne tylko do pewnego momentu życia, a potem zanikają. Mowa tutaj o odruchach bezwarunkowych u noworodków i niemowląt. Takimi są m.in.:

• odruch Moro (odruch obejmowania): pojawia się on np. po tym, gdy w otoczeniu dziecka pojawi się jakiś głośny dźwięk lub w jakiś inny sposób malec zostanie wystraszony; polega on na automatycznym wyprostowaniu kończyn górnych i dolnych, a następnie na wygięciu ciała w łuk i odgięciu głowy ku tyłowi, po czym malec zaciska pięści i obejmuje kończynami górnymi swoją klatkę piersiową
  
  
• odruch chwytny: po tym, gdy dłoń dziecka zostanie podrażniona jakimś przedmiotem, dochodzi do automatycznego zaciśnięcia na nim palców niemowlaka
  
  
• odruch chodu automatycznego (inaczej podparcia i stąpania): wtedy, gdy dziecko jest trzymane pod pachami i jego stopy dotykają podłoża, zaczyna ono poruszać kończynami dolnymi w taki sposób, jakby miało chodzić

Powyższe odruchy bezwarunkowe u dzieci, jak nadmieniono już wcześniej, wraz z upływem czasu zaczynają zanikać. Dochodzi do tego jednak w różnych okresach życia i tak jak odruch chwytny przestaje być widoczny u około 3-miesięcznego niemowlęcia, tak odruch Moro obserwować można nawet do ukończenia przez dziecko 5. miesiąca życia.

Odruchy bezwarunkowe u noworodków są dość istotne przy ocenianiu ogólnego stanu zdrowia dziecka - dzięki nim możliwe jest dokonanie analizy, czy tempo rozwoju dziecięcego układu nerwowego jest prawidłowe.