Katatonia - przyczyny, objawy, leczenie

Katatonia to zaburzenie aktywności ruchowej. Może ona przebiegać dość skrajnie - od znacząco zmniejszonej aktywności psychoruchowej po znaczne pobudzenie. W przeszłości katatonię wiązano ze schizofrenią. Dziś wiadomo, że do katatonii mogą doprowadzić nie tylko zaburzenia i choroby psychiczne, ale i rozmaite choroby neurologiczne czy zaburzenia metaboliczne. Jak dokładnie przebiega katatonia, jakie mogą być jej objawy, a jakie możliwości leczenia tego stanu?

Spis treści

1. Katatonia - przyczyny
2. Katatonia - patomechanizm
3. Katatonia - objawy
4. Katatonia - rodzaje
5. Katatonia - diagnostyka
6. Katatonia - możliwe powikłania
7. Katatonia - leczenie

Katatonia to termin wprowadzony do medycznego języka w 1874 roku przez Karla Ludwiga Kahlbauma. Termin ten powstał z połączenia greckich słów: kata (w pełni, całkowicie) i tonikos (napięcie, napięty). W najprostszym ujęciu można by więc uznawać katatonię za stan związany z ogólnym zwiększeniem napięcia mięśniowego. W praktyce jednak ten stan może manifestować się również poprzez całkowicie innego rodzaju nieprawidłowości.

Ile osób na świecie doświadczyło katatonii? Tego do końca nie wiadomo. Trudne jest przytoczenie dokładnych statystyk dotyczących częstości występowania katatonii. Według dostępnych szacunków problem ten może rozwijać się u 1 na 10 osób z populacji ogólnej w jakimś momencie ich życia.

Zauważalne jest to, że katatonia może występować nieco częściej u osób leczonych psychiatrycznie. Szacuje się bowiem, że ten typ zaburzeń aktywności ruchowej spotykany bywa u 5 do 20% pacjentów zmagających się z jakimiś ostrymi schorzeniami z zakresu psychiatrii.

Częstość występowania katatonii u mężczyzn i kobiet zasadniczo uznawana jest za podobną. Pewne odrębności pojawiają się wtedy, gdy pod uwagę weźmie się wiek pacjentów. Najrzadziej spotykana jest katatonia u dzieci. Zdecydowanie częściej stwierdzana bywa wśród młodzieży i osób dorosłych.

Katatonia - przyczyny

Sama katatonia rzadko bywa uznawana za samodzielną jednostkę chorobową. W medycznych klasyfikacjach pojawia się ona przede wszystkim jako jeden z możliwych objawów rozmaitych zaburzeń i schorzeń. W przeszłości zaburzenia katatoniczne wiązano głównie ze schizofrenią.

Wyróżnia się nawet specyficzną postać schizofrenii - tzw. katatoniczną, w której pojawiają się właśnie zaburzenia katatoniczne. Obecnie wiadomo już jednak, że zdecydowanie nie tylko ta choroba psychiczna może skutkować występowaniem u chorych zaburzeń aktywności ruchowej.

Wśród rozmaitych zaburzeń i schorzeń psychicznych, które mogą stanowić przyczyny katatonii, wymieniane są bowiem:

• choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD),
• zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD),
• depresja,
• narkolepsja,
• zaburzenia schizoafektywne,
• zaburzenia psychotyczne indukowane zażywaniem substancji psychoaktywnych.

Zdecydowanie jednak nie tylko problemy z zakresu psychiatrii mogą doprowadzić do wystąpienia u pacjenta katatonii. Wśród innych możliwych przyczyn tego zaburzenia wymieniane są:

• zapalenie mózgu,
• choroby autoimmunologiczne (np. toczeń rumieniowaty układowy, w którego przebiegu dojdzie do zajęcia struktur ośrodkowego układu nerwowego),
• homocystynuria,
• nowotwory (szczególnie guzy mózgu),
• urazy głowy,
• kwasica ketonowa,
• encefalopatia wątrobowa,
• hiperkalcemia,
• zespół odstawienny wynikający z odstawienia długotrwale przyjmowanych leków (np. benzodiazepin) lub alkoholu.

Katatonia - patomechanizm

Dokładny patomechanizm, w którym rozwija się katatonia nie został dotychczas jednoznacznie wyjaśniony. Istnieje jednak kilka hipotez dotyczących tego, co dokładnie odpowiada za ten stan.

Najpopularniejsza jest obecnie teoria dopaminowa. Zakłada ona, że do stanu katatonicznego doprowadzać mogą niedobory dopaminy w strukturach ośrodkowego układu nerwowego. Słuszność tej teorii mogą potwierdzać opisy katatonii u pacjentów, u których katatonia wystąpiła po zastosowaniu środków z grupy leków przeciwpsychotycznych. Leki te mogą bowiem prowadzić m.in. właśnie do spadku ilości dopaminy w mózgowiu.

Inne teorie dotyczące patogenezy katatonii zwracają uwagę na to, że znaczenie w jej pojawianiu się mogą mieć: zmniejszenie aktywności kwasu gamma-aminomasłowego (GABA) lub nadaktywność glutaminianu w układzie nerwowym.

Katatonia - objawy

Katatonia jest zaburzeniem aktywności ruchowej i jej objawami mogą być:

• stupor - stan, w którym pacjent ogólnie jest przytomny, ale m.in. nie porusza się, nie komunikuje i nie reaguje na polecenia,
• mutyzm - brak komunikacji werbalnej,
• katalepsja - zastyganie postawy ciała, związane ze znaczną sztywnością mięśni – pacjent przejawiający katalepsję nierzadko zastyga w bardzo nienaturalnych, czasami wręcz dziwacznych pozycjach; z katalepsją związana jest giętkość woskowata – problem polegający na tym, że kiedy ustawi się np. kończynę górną pacjenta uniesioną do góry, to zostanie ona utrzymana w tej pozycji,
• manieryzmy - wielokrotne powtarzanie tych samych ruchów, takich jak np. machanie czy kiwanie głową na powitanie,
• stereotypie - podobne do manieryzmów - polegają również na powtarzających się tych samych dokładnie ruchach, jednak stereotypie są ruchami bezcelowymi,
• echolalia - powtarzanie zasłyszanych od innych osób pojedynczych słów lub fragmentów zdań,
• echopraksja - powtarzanie czynności przejawianych przez innych ludzi,
• pobudzenie - niewywołane przez jakieś czynniki zewnętrzne,
• negatywizm - stawianie oporu w przypadku kierowania ku choremu jakichś poleceń, całkowity brak reagowania na polecenia.

Objawy katatonii mogą być naprawdę różne. U jednego pacjenta, w tym samym czasie występuje tylko część z nich. Z tego właśnie powodu wyróżnia wiele odmiennych rodzajów katatonii.

Katatonia - rodzaje

Katatonia dzieli się na:

• katatonię ostrą i przewlekłą,
• katatonię hipoaktywną (związaną ze zmniejszeniem aktywności psychoruchowej) i katatonię hiperaktywną (odwrotność wcześniej wspomnianej, związaną m.in. z pobudzeniem),
• katatonię złośliwą i ostrą śmiertelną katatonię, w której – oprócz objawów katatonii – pojawiają się takie symptomy jak podwyższenie temperatury ciała, przyspieszenie czynności serca oraz wzrost ciśnienia tętniczego krwi.

Katatonia - diagnostyka

Tak jak rozpoznanie katatonii może ogólnie nie nastręczać większych trudności, tak już zdecydowanie trudniejsze może być znalezienie samej jej przyczyny. Czasami znane są czynniki, które mogły doprowadzić do tego stanu – tak jest chociażby u pacjentów ze stwierdzonymi wcześniej jakimiś zaburzeniami psychicznymi, u których to właśnie ich zaostrzenie może skutkować stanem katatonicznym.

W innych natomiast sytuacjach nierzadko wymagane jest wykonanie wielu rozmaitych badań w celu stwierdzenia powodu wystąpienia katatonii. Zlecane mogą być różne badania laboratoryjne (m.in. oznaczenia wskaźników stanu zapalnego, których podwyższone wartości mogłyby przemawiać za wystąpieniem neuroinfekcji), ale i badania obrazowe (takie jak np. tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny, dzięki którym możliwe jest stwierdzenie np. procesu rozrostowego w ośrodkowym układzie nerwowym).

Katatonia - możliwe powikłania

W przypadku katatonii ważne jest jak najszybsze rozpoczęcie jej leczenia, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia u chorego powikłań. Wśród nich wymienia się z kolei wiele różnych, nierzadko bardzo groźnych stanów, którymi mogą być:

• urazy - pobudzony pacjent ma zdecydowanie większą tendencję do tego, że doświadczy on jakiegoś urazu,
• odwodnienie i niedożywienie - pacjent w katatonii może odmawiać przyjmowania płynów oraz pokarmów,
• zatorowość płucna - której ryzyko nasila się przede wszystkim ze względu na znaczne zmniejszenie aktywności ruchowej związane ze stanem katatonicznym.

Katatonia - leczenie

Ponieważ sama katatonia nie jest chorobą, a przejawem jakiegoś problemu zdrowotnego, wdrażane u chorych oddziaływania terapeutyczne muszą być skierowane właśnie ku przyczynom zaburzeń aktywności ruchowej. To właśnie dlatego aż tak ważne jest dokładne przeprowadzenie diagnostyki u pacjentów z zaburzeniami katatonicznymi.

Możliwe jest jednak również i leczenie samej katatonii. Polega ono na postępowaniu objawowym, które skupia się w tym przypadku przede wszystkim na podawaniu chorym środków z grupy benzodiazepin. Nie są to jednak zdecydowanie jedyne leki, które bywają stosowane w leczeniu katatonii. Wykorzystanie znajdują również i takie środki, jak m.in. sole litu, preparaty zmniejszające napięcie mięśniowe, zolpidem czy trójcykliczne środki przeciwdepresyjne oraz karbamazepinę i bromokryptynę.

Oprócz nich czasami pacjentom podaje się leki przeciwpsychotyczne, są one jednak wykorzystywane – jeżeli w ogóle – to tylko z zachowaniem bardzo dużej ostrożności, ponieważ mogą one nasilić objawy katatonii. Inną niż farmakoterapia dostępną metodą leczenia katatonii jest terapia elektrowstrząsowa.