Osierdzie: budowa i funkcje. Choroby osierdzia

Osierdzie, nazywane także workiem osierdziowym lub workiem okołosercowym, to cienka błona, która otacza mięsień sercowy. Utrzymuje on serce w prawidłowej pozycji, zapobiega jego przemieszczaniu się w klatce piersiowej, a także ochrania przed kontaktem z narządami znajdującymi się w jego bezpośrednim otoczeniu.

Spis treści

1. Osierdzie włókniste
2. Osierdzie surowicze
3. Choroby osierdzia

Osierdzie (worek osierdziowy, worek okołosercowy, łac. saccus pericardiacus) to błona otaczająca serce, która składa się z dwóch części - osierdzia surowiczego  (łac. pericardium serosum) oraz osierdzia włóknistego (łac. pericardium fibrosum).

Osierdzie włókniste

Osierdzie włókniste tworzy warstwę zewnętrzną i składa się z włóknistej i zbitej tkanki łącznej. Pełni ono trzy ważne funkcje:

• ochronną - osierdzie włókniste jest wystarczająco mocne, aby zapewnić sercu ochronę w razie urazu
• połączenia - istnieją włókniste połączenia pomiędzy obszarami osierdzia a mostkiem i przeponą. Osierdzie włókniste łączy się z mocnymi ścianami tętnic, które przechodzą przez nie, kierując się do serca. Połączenia te pozwalają zakotwiczyć serce w otaczających je tkankach
• zapobieganie przepełnieniu serca - ponieważ osierdzie włókniste nie jest elastyczne, nie dopuszcza do tego, aby serce przepełniło się napływającą krwią ponad bezpieczne granice

Osierdzie surowicze

Pokrywa i otacza serce w taki sam sposób jak opłucna płuca. Ta część osierdzia jest utworzona z cienkiej błony, która składa się z dwóch blaszek przechodzących jedna w drugą - to osierdzie trzewne i osierdzie ścienne.

Osierdzie ścienne (blaszka ścienna) wyścieła wewnętrzną powierzchnię osierdzia włóknistego, zawraca i w okolicy dużych naczyń krwionośnych przechodzi na powierzchnię serca, tworząc osierdzie trzewne (blaszka trzewna), nazywane również nasierdziem.

Pomiędzy tymi dwiema blaszkami osierdzia surowiczego znajduje się wąska przestrzeń, czyli tzw. jama osierdzia. Jest ona wypełniona niewielka ilością płynu osierdziowego. Obecność płynu i śliskość obu warstw osierdzia surowiczego umożliwiają swobodne przesuwanie się komór serca w osierdziu podczas ich skurczów.

Jeśli jama osierdzia wypełnia się dużą ilością płynu, np. w czasie infekcji lub zapalenia, serce zostaje uciśnięte we włóknistym worku osierdziowym, przez co nie może prawidłowo funkcjonować. Skrajne przypadki takiej sytuacji nazywane są tamponadą serca. Są uznawane za stan bezpośrednio zagrażający życiu.

Choroby osierdzia

Osierdzie, podobnie jak wszystkie inne narządy, jest narażone na różne schorzenia.

Do najczęściej występujących zalicza się zapalenie osierdzia. Zazwyczaj rozwija się ono w wyniku infekcji. Rozwijający się w wyniku zakażenia stan zapalny jest przyczyna nadmiernej produkcji płynu w jamie osierdziowej. Ostre zapalenie osierdzia może się rozwinąć w wyniku zawału serca lub być powikłaniem po operacji chirurgicznej w obrębie mięśnia sercowego. Przyczyną zapalenia osierdzia może być:

• infekcja wirusowa i bakteryjna
• mocznica, związana z przewlekła niewydolnością nerek
• nowotwór
• reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)
• niedoczynność tarczycy
• choroby tkanki łącznej
• nadmierna ekspozycja na promieniowanie elektromagnetyczne
• nadużywanie niektórych leków (np. leków moczopędnych)

Głównym objawem zapalenia osierdzia jest ostry ból w klatce piersiowej, który nasila się podczas kaszlu, a łagodnieje w pozycji siedzącej. Ból klatki piersiowej może mieć formę ucisku i promieniować do pleców, barków lub brzucha.

Charakterystyczne tarcie osierdziowe (tzw. trzaski) można usłyszeć przykładając w okolicę serca stetoskop (słuchawkę lekarską).

Konieczne jest też przebadanie płynu pobranego z worka osierdziowego oraz wykonanie echokardiografii, czyli echa serca, elektrokardiografii (EKG), prześwietlenia klatki piersiowej, a także badania krwi.

W przypadku wystąpienia zapalenia osierdzia podnosi się poziom białka C-reaktywnego oraz OB.

Aby odciążyć serce nakłuwa się worek osierdziowy i pobiera z niego nadmiar płynu. Leczenie farmakologiczne polega na podawaniu leków przeciwzapalnych, a czasami antybiotyków bądź sterydów.

Przeczytaj też

• Zaciskające zapalenie osierdzia

O autorze

Anna Jarosz

Dziennikarka od ponad 40 lat zaangażowana w popularyzację edukacji zdrowotnej. Laureatka wielu konkursów dla dziennikarzy zajmujących się medycyną i zdrowiem. Otrzymała m. in. Nagrodę Zaufania „Złoty OTIS” w kategorii „Media i Zdrowie”, Wyróżnienie Św. Kamila przyznawane z okazji Światowego Dnia Chorego, dwukrotnie „Kryształowe Pióro” w ogólnopolskim konkursie dla dziennikarzy promujących zdrowie oraz wiele nagród i wyróżnień w konkursach na „Dziennikarza Medycznego Roku” organizowanego przez Ogólnopolskie Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia.

Czytaj więcej artykułów tego autora

Anna Jarosz