Hipokalcemia: przyczyny, objawy, leczenie

Hipokalcemia to niedobór wapnia w organizmie. Wapń należy do makroelementów, w organizmie człowieka występuje w niewielkiej ilości, mimo to jest niezwykle ważny. Odgrywa kluczową rolę w prawidłowym funkcjonowaniu mięśni oraz nerwów. Warto dowiedzieć się, jakie są jej objawy, jakie choroby prowadzą do tego stanu oraz dlaczego i kiedy hipokalcemia może być zagrożeniem życia.

Spis treści

1. Przyczyny hipokalcemii
2. Objawy hipokalcemii
3. Badania laboratoryjne w hipokalcemii
4. Leczenie hipokalcemii
5. Gospodarka wapniowa

Hipokalcemia to stan, w którym stężenie wapnia w surowicy wynosi poniżej 2,25mmol/l. Do hipokalcemii prowadzić mogą: zmniejszenie wchłaniania, zwiększenie wydalania i prowadzące do nich zaburzenia hormonalne.

Objawy hipokalcemii najbardziej dostrzegalne są w układzie kostnym i w układzie nerwowym.

Przyczyny hipokalcemii

Najczęstszą przyczyną hipokalcemii jest niedostateczna jego ilość w pokarmie, co może się przyczynić do rozwoju osteoporozy, a wyjątkowo zdarza się być przyczyną tężyczki.

Innymi, rzadziej spotykanymi przyczynami hipokalcemii są:

• Upośledzenie przyswajania wapnia z przewodu pokarmowego, spowodowane niedoborem witaminy D, czy chorobami związanymi z wchłanianiem (np. zespół krótkiego jelita) i trawieniem.
• Nadmierne odkładanie wapnia w kościach lub w innych tkankach: ostre zapalenie trzustki prowadzące do wapnienia tego narządu, stosowanie pewnych leków (np. leczenie osteoporozy).
• Utrata wapnia z moczem na skutek niektórych wrodzonych chorób nerek lub leków moczopędnych. 
• Niedobór witaminy D, witamina ta odpowiada za zwiększanie wchłaniania wapnia w przewodzie pokarmowym i hamuje jego wydalanie. Spadek jej ilości może być spowodowany uszkodzeniem narządów zaangażowanych w syntezę tej witaminy: wątroby, nerek, a także niedoborem światła słonecznego, które jest niezbędne w produkcji witaminy D. Jej niedobór może być spowodowany niektórymi lekami, czy nadmiarem fosforu.
• Niedoczynność przytarczyc, a co za tym idzie niedobór parathormonu, kiedy to pomimo odpowiedniej ilości wapnia w organizmie, stężenie w osoczu jest zbyt małe, ponieważ pierwiastek ten nie jest uwalniany z kości.
• Oporność tkanek na parathormon.

Objawy hipokalcemii

Objawy hipokalcemii wynikają przede wszystkim z niedoboru czynnego biologicznie wapnia zawartego w osoczu.

Zmniejszenie stężenia pozakomórkowego wapnia powoduje zaburzenie równowagi elektrolitowej i potencjałów elektrycznych między komórkami, a przestrzenią pozakomórkową. To z prowadzi do stanu, w którym komórki nerwowe i mięśniowe stają się bardziej pobudliwe.

Skutkiem tego występuje tak zwana tężyczka hipokalcemiczna, jej napady objawiają się drętwieniem i symetrycznymi skurczami kolejno: mięśni rąk, przedramion, ramion, a następnie twarzy, klatki piersiowej i kończyn dolnych.

Mogą one być bardzo niebezpieczne, ponieważ jeśli dojdzie do silnego skurczu mięśni gardła, co zdarza się rzadko, może jednak doprowadzić do zaciśnięcia dróg oddechowych.

Z tężyczką związany jest również szereg charakterystycznych objawów: Chvostka, czy Trousseau.

Rzadziej występują także tak zwane równoważniki tężyczki, czyli niecharakterystyczne dla tego stanu objawy, które mogą być spowodowane hipokalcemią.

Należą do nich:

• skurcz powiek
• światłowstręt
• podwójne widzenie
• skurcz oskrzeli powodujący napad astmy
• ból brzucha
• napad migreny
• zasłabnięcie

Ponadto niedobór wapnia powoduje występowanie pewnych zmian w EKG.

Jeśli hipokalcemia jest przewlekła, objawy zwykle nie występują, gdyż na skutek różnych przesunięć elektrolitowych potencjały elektryczne wyrównują się, a stężenie wapnia zjonizowanego obniża się niewiele poniżej dolnej granicy normy.

Powszechnie wiązana z niedoborem wapnia osteoporoza jest chorobą metabolizmu całego szkieletu, w której dochodzi do zbyt dużej aktywacji osteoklastów – komórek odpowiedzialnych rozpuszczanie kości.

Choroba ta rzadko spowodowana jest więc niedoborem tego pierwiastka, a jego suplementacja ma na celu głównie zapewnienie budulca dla odtwarzanych kości.

Dlatego też wapń potrzebny jest w leczeniu tej choroby, jednak w bardziej zaawansowanych przypadkach preparaty wapnia są niewystarczające i konieczne jest leczenie wzmacniające budowę kości lub skierowane na nieprawidłowe procesy metaboliczne.

Warto pamiętać, że osteoporoza rzadko wiąże się z hipokalcemią, ponieważ uszkodzenie dotyczy kości i to w ich zakresie może występować niedobór tego pierwiastka, a stężenie w osoczu najczęściej jest prawidłowe.

Badania laboratoryjne w hipokalcemii

Hipokalcemię rozpoznaje się na podstawie badania stężenia wapnia zjonizowanego w surowicy, bardziej skomplikowana jest diagnostyka przyczyny tego stanu.

W tym celu bada się, między innymi: kreatyninę (ocenia funkcję nerek), innych elektrolitów: fosforanów, magnezu, potasu (aby ocenić całą gospodarkę elektrolitową), enzymu związanego z metabolizmem kostnym: fosfatazy zasadowej oraz substancji mających wpływ na gospodarkę wapniową: witaminy D i parathormonu.

W celu oceny ilości wapnia traconego z moczem, oznacza się dobowe wydalanie tego pierwiastka.

Leczenie hipokalcemii

Dokładna diagnostyka hipokalcemii jest niezbędna, ponieważ skuteczne leczenie niedoboru wapnia można przeprowadzić jedynie, kiedy pozna się jego przyczynę i wyeliminuje ją, a więc przede wszystkim należy wyleczyć chorobę powodującą hipokalcemię.

Jeśli wystąpią objawy tężyczki podaje się dożylnie preparaty wapnia (np. chlorek wapnia), aby szybko wyrównać jego stężenie, w przypadku chorób przewlekłych, których nie da się wyleczyć lub leczenie jest długotrwałe, należy zapewnić odpowiednią ilość wapnia w diecie, stosować preparaty doustne i odpowiednią podaż witaminy D.

Wpływ na gospodarkę wapniową ma wiele czynników: hormony, witamina D, choroby przewodu pokarmowego, czy nerek. Przewlekła hipokalcemia najczęściej jest bezobjawowa i wymaga najczęściej zażywania preparatów wapnia.

Nagły spadek ilości wapnia we krwi jest zwykle skutkiem innej choroby, objawia się on tężyczką i może być bardzo niebezpieczny ze względu na ryzyko zamknięcia dróg oddechowych.

W takim stanie konieczne jest natychmiastowe wyrównanie poziomu wapnia we krwi i dalsza diagnostyka przyczyny. Osteoporoza rzadko związana jest bezpośrednio z niedoborem wapnia, ale odpowiednia jego ilość w diecie jest niezbędna w leczeniu tej choroby.

Gospodarka wapniowa

Wapń jest niezbędnym do życia pierwiastkiem, stanowi nie tylko materiał budulcowy, ale odpowiedzialny jest także za wiele procesów życiowych, zwłaszcza na poziomie komórkowym.

Szacuje się, że organizm człowieka zawiera ok. 20g wapnia na kilogram masy ciała, czyli około 1,5% ogólnej masy. 99% tego pierwiastka wbudowanych jest w kości w strukturę tak zwanych hydroksyapatytów nadając im twardość i oporność mechaniczną. Pozostały 1% występuje w osoczu i wielu różnych komórkach naszego organizmu, gdzie odpowiada za procesy enzymatyczne, krzepniecie krwi, a także współuczestniczy w skurczach mięśni i czynności nerwów, czyli przewodzeniu impulsów.

Zdrowa, zbilansowana dieta dostarcza nam około 1,0g wapnia dziennie, z czego w jelitach wchłania się 30%, jest to ilość całkowicie wystarczająca dla zdrowego człowieka.

Warto pamiętać, że przyswajanie tego pierwiastka ograniczają: szczawiany, fosforany i kwasy tłuszczowe, ponieważ wiążą one wapń w przewodzie pokarmowym uniemożliwiając jego absorpcję, witamina D3 i białka natomiast działają odwrotnie. Z moczem wydalamy śladowe ilości tego pierwiastka, ponieważ większość jest reabsorbowana w kanalikach nerkowych.

Na ilość wapnia zawartego w naszym organizmie najsilniejszy wpływ mają: parathormon, kalcytonina oraz kalcytriol (aktywna forma witaminy D3), w różny sposób modulują one stan tego pierwiastka poprzez bieżącą regulację wchłaniania i wydalania.

Ostatni z wymienionych hormonów podwyższa ilość wapnia w organizmie, kalcytonina - zmniejsza, a parathomorn powoduje uwalnianie tego makroelementu z kości, dzięki czemu zwiększa się jego stężenie w osoczu.

Ponadto na zawartość wapnia wpływają: gliokortykosteroidy, hormon wzrostu, estrogeny i tak zwane białko podobne do parathormonu (PTHrP).

Prawidłowe stężenie wapnia w surowicy wynosi 2,25-2,75 mmol/l, należy pamiętać, że jest to tylko ok. 1% wapnia zawartego w naszym organizmie, z tego połowa jest aktywna biologicznie - występuje w formie jonu, reszta jest związana z białkami osocza i stanowi pewnego rodzaju rezerwę.

lek. Maciej Grymuza