Hydrokortyzon - działanie, właściwości, wskazania, dawkowanie hydrokortyzonu

Hydrokortyzon jest kortykosteroidem naturalnie występującym u człowieka. Obecnie jest syntetyzowany w laboratoriach. Jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych sterydów w dermatologii. Chętnie przepisywany jest pacjentom jako składnik maści robionych. Efektywnie radzi sobie z atopowym zapaleniem skóry lub liszajem. Pacjenci często przychodzą do apteki po hydrokortyzon bez recepty w formie gotowego kremu, należy jednak świadomie stosować ten preparat aby sobie nie zaszkodzić.

Spis treści

1. Jak działa hydrokortyzon? 
2. Wskazania do stosowania hydrokortyzonu
3. Dawkowanie hydrokortyzonu
4. Przeciwwskazania do stosowania hydrokortyzonu
5. Jak bezpiecznie stosować hydrokortyzon? Środki ostrożności
6. Możliwe interakcje hydrokortyzonu z lekami 
7. Stosowanie hydrokortyzonu w ciąży i u matek karmiących
8. Hytdrokortyzon u dzieci i młodzieży
9. Hydrokortyzon - działania niepożądane

Jak działa hydrokortyzon? 

Hydrokortyzon należy do grupy sterydów zwanych glikokortykosteroidami.

Aby zrozumieć jakie działanie ma hydrokortyzon należy najpierw przyjrzeć się jego fizjologicznej roli w organizmie ludzkim. Wydzielanie kortyzolu i hydrokortyzonu koordynowane jest przez oś podwzgórze –przysadka - kora nadnerczy. Narządy te są ze sobą powiązane i tworzą sprawnie działający układ. Zdolność wydzielnicza jednego elementu wpływa na wydzielanie hormonów przez pozostałe elementy.

Takie oddziaływanie opiera się na ujemnym sprzężeniu zwrotnym. Wzrost stężenia hormonów kory nadnerczy np. kortyzolu powoduje zahamowanie wydzielania hormonów podwzgórza i przysadki a w rezultacie spadek stężenia kortyzolu we krwi.

Hydrokortyzon działa:

• przeciwzapalnie
• przeciwreumatycznie
• przeciwalergicznie
• przeciwwstrząsowo
• immunosupresyjnie
• ma zdolność do modulowania odpowiedzi immunologicznej 
• hamuje przepuszczalność naczyń włosowatych
• zmniejsza obrzęk
• hamuje działanie hialuronidazy.

Warto też pamiętać, że hydrokortyzon:

• zwiększa stężenie glukozy we krwi
• przyspiesza rozpad i hamuje syntezę białek
• zmniejsza zdolność organizmu do obrony przed infekcjami
• powoduje zatrzymanie sodu i wody w organizmie
• prowadzi do utraty potasu z moczem
• zwiększa ilość wapnia przechodzącego z kości do krwioobiegu
• zmniejsza wchłanianie wapnia w układzie pokarmowym a zwiększa wydzielanie tego pierwiastka z moczem
• może powodować upośledzenie wzrostu u dzieci i młodzieży.

Hydrokortyzon podawany jest w formie tabletki, wlewu dożylnego, iniekcji domięśniowej lub kremu.

Jego podanie per os lub i.v powoduje zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia działań niepożądanych. Fizjologiczną reakcją organizmu na podanie zwiększonej ilości tego związku jest zahamowanie wydzielania przez organizm swojego własnego fizjologicznego hormonu. Jest to zahamowanie działania osi podwzgórze – przysadka – kora nadnerczy.

Wskazania do stosowania hydrokortyzonu

Wskazania do stosowania hydrokortyzonu są różne i często związane są z postacią leku na jaką zdecyduje się lekarz.

Podanie dożylne lub domięśniowe zwykle zarezerwowane jest dla lecznictwa zamkniętego. Często decyzję o podaniu dożylnie, we wlewie lub domięśniowo podejmuje lekarz na izbie przyjęć lub ratownik medyczny, ponieważ są to stany zagrożenia życia.

Wskazania do stosowania hydrokortyzonu wymienione w zaleceniach to m.in.:

• pierwotna lub wtórna niedomoga kory nadnerczy
• stany wstrząsowe (pourazowy, pooperacyjny, kardiogenny, anafilaktyczny, poprzetoczeniowy, pooparzeniowy)
• ciężkie stany spastyczne oskrzeli
• ostre stany alergiczne – obrzęk naczynioruchowy Quinckiego
• ciężka postać rumienia wielopostaciowego – zespół Stevensa- Johnsona
• ostre postacie schorzeń w autoagresji
• ostra reakcja nadwrażliwości na leki.

Dawkę i szybkość podania określa specjalista medyczny. Zwykle pomimo ciężkiej kondycji pacjenta, lekarze starają się dobierać jak najmniejszą skuteczną dawkę aby zapobiec ew. działaniom niepożądanym.

Hydrokortyzon podawany w iniekcji lub wlewie jest w postaci bursztynianu.

Podanie w tabletce doustnie jest znacznie częstszą formą.

Hydrokortyzon w tabletkach może zostać przepisany przez lekarza w stanach takich jak :

• potrzeba substytucji w pierwotnej lub wtórnej niewydolności kory nadnerczy
• urazy lub choroby osób z rozpoznaną niewydolnością kory nadnerczy
• pacjenci z niepewną rezerwą hormonów kory nadnerczy

Zdecydowanie najbardziej rozpowszechnioną formą jest hydrokokortyzon w kremie. Preparaty dostępne na rynku są zarówno OTC – bez recepty jak i te o większym stężeniu na receptę.

Wskazaniami do stosowania hydrokortyzonu miejscowo są:

• atopowe zapalenie skóry
• liszaj rumieniowaty
• rumień wielopostaciowy
• liszaj płaski o nasilonym świądzie
• łojotokowe zapalenie skóry
• różne postacie wyprysku, zwłaszcza wyprysk zliszajowaciały
• łuszczyca owłosionej skóry głowy, łuszczyca zadawniona
• świerzbiączka
• kontynuacja leczenia silnie działającymi glikokortykosteroidami.

Forma podania miejscowego jest zdecydowanie najbezpieczniejsza dla pacjenta ponieważ odpowiednio kontrolowana niesie ze sobą minimalną ilość działań niepożądanych .

Hydrokortyzon w kremie jest w postaci octanu.

Dawkowanie hydrokortyzonu

Lekarz specjalista zawsze dąży do podania jak najmniejszej efektywnej dawki hydrokortyzonu. Jednocześnie pacjent jest pouczany aby nie stosować hydrokortyzonu na zdrową skórę, jeśli jest on stosowany w kremie. Czas trwania terapii także jest zalecany jak najkrótszy.

Dawkowanie hydrokortyzonu w warunkach szpitalnych nie zostanie omówione ponieważ lekarz specjalista decyduje o dawce. Jest to kwestia bardzo osobnicza i nie dla każdego pacjenta będzie wyglądać tak samo.

Dawkowanie hydrokortyzonu w formie tabletek

Tak jak wyżej jest to kwestia indywidualna. Zależy od stanu w jakim jest pacjent, jego jednostki chorobowej a także sposobu w jaki zareaguje na leczenie. Zalecane jest zawsze przepisywanie jak najmniejszej dawki.

Dawki hydrokortyzonu zwykle zalecane przy przewlekłej niewydolności nadnerczy to 20-30 mg/24h.

Dawkowanie hydrokortyzonu w przypadku dzieci i młodzieży uzależnione jest od masy ciała i wynosi w granicach 0,4-0,8mg/kg masy ciała na dobę, najczęściej w dawkach podzielonych.

Podanie miejscowe na skórę jest na tyle jasne, aby pacjent sam mógł zadecydować o stosowaniu hydrokortyzonu i bezpiecznie przeprowadzić kurację leczniczą.

Specjaliści zalecają nakładanie cienkiej warstwy kremu wyłącznie na zmienione chorobowo miejsce 2-3 razy dziennie. Zwykle poprawa następuje szybko, pacjent powinien zakończyć kurację po 7 dniach. W sytuacji kiedy lekarz zaordynuje krem z większą dawką hydrokortyzonu na receptę należy, stosować się do jego wskazań.

Przeciwwskazania do stosowania hydrokortyzonu

Przeciwwskazania do stosowania hydrokortyzonu są różne i zależą m.in. od formy leku.

Przeciwwskazania do stosowania hydrokortyzonu w formie wstrzyknięć i tabletek: 

• nadwrażliwość na hydrokortyzon
• układowe zakażenie grzybicze.

Przeciwwskazania do miejscowego stosowania hydrokortyzonu to:

• nadwrażliwość na hydrokortyzon lub inne składniki kremu
• zakażenia bakteryjne, wirusowe, grzybicze
• trądzik zwykły, różowaty
• atrofia skóry
• nowotwory i stany przednowotworowe skóry
• dermatitis perioralis
• zmiany gruźlicze skóry
• stosowanie na rany otwarte i uszkodzoną skórę
• współistniejąca grzybica układowa.

Jak bezpiecznie stosować hydrokortyzon? Środki ostrożności

Pacjenci którzy samodzielnie podejmują decyzję o stosowaniu hydrokortyzonu, powinni być poinstruowani przez farmaceutę, że najdłuższy zalecany czas stosowania hydrokortyzonu miejscowo to 3 dni w okolicy twarzy oraz 7 dni na resztę ciała.

Najważniejsze zalecenia środki ostrożności: 

1. Jeśli znaczny obszar ciała jest zmieniony chorobowo, pacjent mimo wszystko powinien skonsultować się z lekarzem przed przystąpieniem do samo leczenia.
2. Im dłuższy czas stosowania i większa powierzchnia leczonej skóry tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia działań niepożądanych. Hydrokortyzon wchłania się przez skórę dlatego istnieje ryzyko wystąpienia ogólnoustrojowych działań niepożądanych mimo stosowania produktu tylko miejscowo.
3. Nie jest zalecane stosowanie kortykosteroidów na miejsce zranione albo narażone na zakażenie, jeśli koniecznym jest stosowanie maści na zakażoną skórę należy użyć hydrokortyzonu w połączeniu ze środkiem bakteriobójczym i przeciwgrzybiczym.
4. Ponieważ skóra twarzy i w okolicy pach jest delikatna, w tych miejscach następuje zwiększone wchłanianie aplikowanego kortykosteroidu, dlatego miejsca te powinny być leczone po konsultacji ze specjalistą, możliwie jak najkrócej i jak najmniejszą dawką.
5. Należy unikać stosowania kortykosteroidu w okolicy oczu i na powiekach ponieważ istnieje duże niebezpieczeństwo wystąpienia u pacjenta jaskry lub zaćmy.
6. Należy unikać aplikacji kremu pod opatrunek okluzyjny (t.j ceratą, pieluchą) ponieważ w takim warunkach wzrasta wchłanianie się hydrokortyzonu.
7. Podczas stosowania kortykosteroidu ogólnoustrojowo ( zastrzyk, tabletka) należy pamiętać aby nie poddawać się szczepieniom, ponieważ odpowiedź immunologiczna pacjenta jest upośledzona.
8. Z takiego samego powodu należy unikać osób zakażonych ospą lub półpaścem ponieważ pacjent naraża się w ten sposób na infekcję z cięższym przebiegiem. Ponieważ odpowiedź immunologiczna organizmu jest zmodyfikowana podczas terapii, pacjent jest nie tylko narażony na zakażenia wirusowe i bakteryjne ale także i grzybicze, których przebieg może być nietypowy. Czasami podczas terapii kortykosterydami objawy zakażenia są maskowane, przez co nie są odpowiednio leczone.

Jak już wspomniano zdolność wydzielnicza kory nadnerczy jest kontrolowana przez oś podwzgórze- przysadka- kora nadnerczy. Podczas stosowania hydrokortyzonu może dojść do upośledzenia własnego wydzielania kortykosteroidów i stan ten może się utrzymywać nawet do kilku miesięcy po leczeniu. Należy ustalić z lekarzem, w jaki sposób odstawić lek, aby zmniejszyć objawy odstawienie (ciężka niewydolność kory nadnerczy, gorączka, bóle mięśni, stawów, uogólnione złe samopoczucie).

Kortykosteroidy o działaniu ogólnoustrojowym powinny być podawane pod ścisłą kontrolą lekarza pacjentom cierpiącym na :

• wrzodziejące zapalenie żołądka lub dwunastnicy
• osteoporozę
• nadciśnienie
• zastoinową niewydolność krążenia
• cukrzycę
• trwającą lub przebytą psychozę maniakalno- depresyjną
• przebytą gruźlicę
• jaskrę
• uszkodzoną wątrobę lub marskość wątroby
• niewydolność nerek
• padaczkę
• zakrzepowe zapalenie żył w wywiadzie
• uchyłkowość jelit
• miastenię
• opryszczkę oka
• niedoczynność tarczycy.

Zauważono ryzyko pęknięcia ściany lewej komory serca po zastosowaniu hydrokortyzonu w tabletkach u pacjentów po zawale. Należy rozważyć ryzyko terapii u takiego pacjenta.

Długotrwała terapia, średnimi i dużymi dawkami hydrokortyzonu może prowadzić do nadciśnienia, dodatkowo w organizmie zwiększa się stężenie sodu i zatrzymanie wody ( zalecana przez specjalistów jest dieta uboga w sód).

Podczas terapii dochodzi do nadmiernej utraty potasu z moczem dlatego zwykle lekarz zapisuje pacjentowi lek uzupełniający potas w organizmu lub jego suplementację OTC.

Niebezpieczeństwem dla kobiet w okresie menopauzalnym oraz osób starszych którym lekarz zaordynował leczenie hydrokortyzonem jest zwiększona utrata wapnia z kości. Może doprowadzić to do osteoporozy u wymienionych grup pacjentów. Nie oznacza to, że tylko te osoby są narażone na utratę wapnia. Wszystkie kortykosteroidy powodują demineralizacje kości dlatego ważne, by jest skonsultować się z lekarzem i suplementować wapno.

Terapia może pogłębić objawy cukrzycy lub ujawnić cukrzycę u pacjenta.

U kobiet podczas stosowania ogólnoustrojowej terapii hydrokortyzolem czasami obserwuje się zaburzenia miesiączkowania.

Możliwe interakcje hydrokortyzonu z lekami 

Należy ostrożnie przyjmować hydrokortyzon z:

• kwasem acetylosalicylowym i niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi – zwiększenie ryzyka krwawień z przewodu pokarmowego i owrzodzenia, dodatkowo może wystąpić zatrucie salicylanami
• fenytoiną, efedryną, karbamazepiną, barbituranami, ryfampicyną, primidonem, sympatykomimetykami, amidoglutetimidem – zmniejszają one aktywność hydrokortyzonu w organizmie
• ketokonazolem- stosowanie ketokonazolu z hydrokortyzonem może prowadzić do niewydolności nadnerczy podczas odstawiania steroidów
• lekami moczopędnymi zwiększającymi wydalanie potasu - istnieje ryzyko hipokaliemii
• lekami na nadciśnienie – leki te mają mniejszą skuteczność przy jednoczesnym podaniu hydrokortyzonu
• glikozydami nasercowymi, teofiliną, beta2-sympatykomimetykami , amfoteryczną – zwiększone ryzyko hipokaliemii
• lekami przeciwcukrzycowymi - hydrokortyzon zmniejsza ich skuteczność
• metotreksatem – wzrost toksyczności hematologicznej.

Stosowanie hydrokortyzonu w ciąży i u matek karmiących

Lekarze są zgodni iż terapię hydrokortyzolem można podjąć u kobiety ciężarnej tylko w razie konieczności i po oszacowaniu stosunku korzyści do zagrożeń związanych z terapią. Hydrokortyzon przechodzi przez łożysko . Kobieta w ciąży nie powinna sama podejmować decyzji o terapii bez konsultacji z lekarzem.

Hydrokortyzon także przenika do mleka matki i może spowodować zaburzenia w wydzielaniu endogennych glikokortykosteroidów u dziecka. Najlepszym rozwiązaniem jest zrobienie przerwy w karmieniu piersią na czas terapii.

Hytdrokortyzon u dzieci i młodzieży

Należy ostrożnie stosować hydrokortyzon u dzieci. Dzieci posiadają większy niż dorośli stosunek powierzchni ciała do masy ciała. Powoduje to, że nawet wchłanianie kortykosteroidu przez skórę może spowodować zahamowanie działania osi podwzgórze - przysadka - nadnercza. Mogą występować charakterystyczne objawy niepożądane jak i zaburzenia wzrostu i rozwoju. Leczenie dzieci powinno być pod ścisłą kontrolą specjalisty.

Hydrokortyzon - działania niepożądane

Hydrokortyzon może powodować efekty uboczne, których rodzaj zależy m.in. od sposobu podania leku.

Efekty uboczne po miejscowym stosowaniu hydrokortyzonu:

• zaburzenia skóry i tkanki podskórnej takie jak zanikowe zapalenie skóry, zapalenie mieszków włosowych, alergia kontaktowa, zapalenia około oczne, nadmierne owłosienie, opóźnienie gojenia ran lub owrzodzeń, wybroczyny, rozstępy, plamica posteroidowa, trądzik posteroidowy, dermatitis perioralis, pieczenie, zaczerwienienie, nadmierna suchość
• zakażenia i zarażenia pasożytnicze obejmujące pochodzenie wirusowe, bakteryjne i grzybicze
• powierzchniowe rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz wybroczyny
• jaskra lub zaćma.

Efekty uboczne po ogólnoustrojowym stosowaniu hydrokortyzonu:

• zakażenia i zarażenia pasożytnicze w tym maskowanie objawów takowego lub jego nasilenie
• zaburzenia krwi i układu chłonnego takie jak : leukocytoza, trombocytopenia, limfopenia
• reakcje anafilaktyczne
• zaburzenia endokrynologiczne takie jak : zaburzenia miesiączkowania, zespół Cushinga, zahamowanie wzrostu u dzieci, zmniejszenie tolerancji węglowodanów, wspomniane wcześniej zahamowanie osi podwzgórze- przysadka- kora nadnerczy, wzrost zapotrzebowania na insulinę , ujawnienie się cukrzycy lub pogłębienie jej dotychczasowych objawów
• zwiększony katabolizm białek
• zaburzenia psychiczne o których powinni być poinformowani pacjenci szczególnie posiadający w wywiadzie zaburzenia maniakalno-depresyjne , objawy obejmują bóle głowy, zawroty, omamy, psychozy, euforie, zmiany nastroju
• napady drgawkowe
• zapalenie nerwów
• zaburzenia wzroku, jaskra, nieostre widzenie, wzrost ciśnienia śródgałkowego
• zaburzenia ze strony serca takie jak arytmie, zmiany EKG, omdlenia, nasilenie nadciśnienia tętniczego szczególnie u pacjentów z już występującym wysokim ciśnieniem, kardiomiopatia przerostowa u wcześniaków
• zakrzepy z zatorami, zatory tłuszczowe, hipercholesterolemia, miażdżyca naczyń, zakrzepowe zapalenie żył, martwicze zapalenie naczyń
• nudności, wymioty, podrażnienie żołądka, zapalenie przełyku, owrzodzenia, perforacja wrzodów i krwawienia.