PIĘKNY ZGRYZ to nie tylko piękny uśmiech

Na powstanie wady zgryzu składa się wiele czynników - zarówno zależnych od nas samych i naszego sposobu życia, jak i leżących poza naszym wpływem. Jedno jest pewne - wady zgryzu zawsze warto leczyć - zarówno u dzieci, jak też i u dorosłych.

Skąd się biorą wady zgryzu? Czy można wskazać jakieś czynniki decydujące o tym, czy dana osoba będzie mieć z tym problem?
» Narząd żucia narażony jest na działanie wielu czynników uszkadzających, które mogą spowodować w nim zmiany morfologiczne i czynnościowe. Zmiany te mogą dotyczyć początkowo tylko części, a w okresach późniejszych obejmować pozostałe odcinki narządu żucia.
Rozpatrując przyczyny nieprawidłowości w obrębie twarzy, szczęk i zębów należy brać pod uwagę: okres rozwojowy dziecka, czas, siłę i sposób działania czynnika uszkadzającego, tkankę, na którą ta przyczyna działa, oraz reakcję organizmu na czynniki destrukcyjne. W większości przypadków wady zgryzu spowodowane są nie procesami patologicznymi, ale umiarkowanymi zaburzeniami w przebiegu prawidłowego rozwoju.
Czasami powodem wady zgryzu jest jedna konkretna przyczyna, np. niedorozwój żuchwy, spowodowany jej złamaniem w dzieciństwie lub charakterystyczna wada zgryzu towarzysząca danemu zespołowi. Bardzo często wada zgryzu jest wynikiem oddziaływania różnych czynników, wpływających na wzrost i rozwój, więc niemożliwe jest wskazanie jednego czynnika odpowiedzialnego za jej powstanie.
Jakkolwiek ważna jest znajomość bodźca, który bezpośrednio wywołuje wadę, to jednak znając większość czynników etiologicznych, należy brać je wszystkie pod uwagę,  kiedy rozpoczyna się leczenie. Podział czynników etiologicznych wywołujących zaburzenia w narządzie żucia jest ujmowany różnie. Według profesor Łabiszewsiej -Jaruzelskiej czynniki te dzielimy na wewnątrz i zewnątrzpochodne, działające na zarodek i płód oraz zewnątrzpochodne działające w życiu pozapłodowym.
W najnowszym podręczniku profesor Karłowskiej przyczyny nieprawidłowości narządu żucia można podzielić na ogólne (dziedziczność, zaburzenia wewnątrzwydzielnicze, choroby ogólnoustrojowe), zewnątrzpochodne (m.in. nieprawidłowe ułożenie płodu lub mechaniczne uciski spowodowane np. guzem, awitaminozy, szkodliwe działanie leków itp.) oraz miejscowe (dysfunkcje, parafunkcje, próchnica, urazy).
Na rysy twarzy mają wpływ czynniki genetyczne. Łatwo rozpoznać podobieństwo rodzinne po linii nosa, kształcie szczęk lub uśmiechu. Żuchwa Habsburgów, prognatyczna żuchwa niemieckiej rodziny królewskiej jest standardowym przykładem, służącym do przedstawienia sposobu dziedziczenia pewnych cech rodziców przez ich potomstwo. Czynniki wrodzone mogą zadziałać na dwa sposoby. Po pierwsze - wrodzona dysproporcja pomiędzy wielkością zębów i wielkością wyrostka zębodołowego może powodować stłoczenia lub szpary, a po drugie - dysproporcja między  wielkością szczęki i żuchwy może objawiać się nieprawidłowymi relacjami zgryzowymi.

Dlaczego prawidłowy zgryz jest ważny i jak on powinien wyglądać?
» Współcześnie wyróżnić można pojęcie układu stomatognatycznego i narządu żucia - te zbliżone terminy nie mogą być jednak rozumiane podobnie. Narząd żucia jest to zespół tkanek i narządów jamy ustnej, biorących udział w procesie żucia czyli przyjmowaniu i rozdrabnianiu pokarmów. Układ stomatognatyczny natomiast to  pojęcie szersze, oznaczające morfologiczne - czynnościowy zespół wzajemnie współdziałających tkanek oraz narządów jamy ustnej i części twarzowej czaszki, które tworząc funkcjonalną całość sterowaną przez ośrodkowy układ nerwowy, biorą udział w akcie żucia, połykania, wstępnego trawienia, formowania dźwięków i oddychania, a także współuczestniczą  w wyrażaniu stanów emocjonalnych. Nie jest to więc układ jednolity morfologicznie. Składa się on z różnych struktur,  zorientowanych czynnościowo, gdzie poszczególne części składowe, wzajemnie na siebie oddziaływujące, tworzą specyficzny zespół morfologiczno-czynnościowy, nazwany układem stomatognatycznym.
Za normę okluzyjną przyjmuje się kontakty zębowe, odpowiadające pierwszej klasie angle"a. Każdy ząb kontaktuje się ze swoim odpowiednikiem w szczęce oraz z zębem stojącym wcześniej w łuku, z wyjątkiem dolnych siekaczy przyśrodkowych. Każdy ząb szczęki kontaktuje się z odpowiednikiem w żuchwie oraz zębem stojącym dystalnie, z wyjątkiem ostatnich trzonowców górnych.  Z funkcjonalnego punktu widzenia, za prawidłowy kontakt zębów siecznych uznaje się ich nożycowe zachodzenie na około 1\3 wysokości koron zębów siecznych dolnych w kierunku pionowym.

Na co powinni zwracać uwagę rodzice małych dzieci – czy zgryz zębów mlecznych może świadczyć o tym, jak będzie wyglądał zgryz zębów stałych. I kiedy należy rozpocząć leczenie?
» Od noworodka do wczesnego dzieciństwa tj. 6 - 7 roku życia, dokonuja się zmiany związane ze wzrostem i rozwojem, takie jak kształtowanie pionowej postawy ciała, wyrzynania pierwszych zębów mlecznych, rozwoju funkcji oddychania,  ssania, połykania następnie doskonalenie aparatu ruchu i motoryki dziecka, rozwoju mowy, żucia, połykania i wyrzynania zębów mlecznych. Okres wczesnego dzieciństwa trwa jednakowo długo u chłopców i dziewcząt, od 3 do 6-7 roku życia, gdy wyrzynają się pierwsze zęby stałe. Ważne jest również stadium zwane również okresem użytkowania pełnego uzębienia mlecznego w którym uwidacznia się rozrost kośćca, zmiany w łukach zębowych (poprzeczny wzrost szczęki i żuchwy) oraz przebudowa w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych.
W okresie wczesnego dzieciństwa troska o rozwój prawidłowej funkcji narządu żucia oraz zachowanie ciągłości łuków zębowych powinna być obowiązkiem wszystkich, którzy są odpowiedzialni za zdrowie dziecka. Szczególnie ważna jest prawidłowa higiena, gdyż jej nieprzestrzeganie, dieta  z dużą zawartością węglowodanów, brak witamin sprzyjają próchnicy. Skutkiem próchnicy może być przedwczesna utrata zębów zarówno mlecznych, jak i stałych, co prowadzi do obniżenia płaszczyzny zgryzu i zgryzu głębokiego rzekomego. Rozległe ubytki na powierzchniach stycznych zębów bocznych powodują zniszczenie punktów stycznych, czego następstwem jest skrócenie łuków zębowych. Jeżeli nastąpi to w okresie rozwojowym, zazwyczaj powoduje zaburzenie we wzroście i rozwoju narządu żucia oraz prowadzi do zaburzeń funkcji. Przedwczesna utrata mlecznych zębów powoduje przesuwanie pozostałych zębów i utratę  przestrzeni potrzebnej do prawidłowego wyrżnięcia stałych zębów.

Na czym polega i jak wygląda proces leczenia zgryzu?
» Na pierwszy plan wysuwa się zapobieganie zaburzeniom zgryzu. Zapobieganie jest ściśle związane z usuwaniem potencjalnych przyczyn zaburzeń zgryzu (dysfunkcje i parafunkcje, klinowanie guzków, ekstrakcje). Leczenie szczękowo-ortopedyczne może być: wczesne, właściwe, późne i retencyjne. Wczesne leczenie stosuje się w początkowych okresach rozwojowych dziecka, kiedy działają przyczyny, a nie doszło jeszcze  do poważniejszych zaburzeń morfologiczno - czynnościowych. Usunięcie przyczyny powoduje zlikwidowanie tworzącej się nieprawidłowości w narządzie żucia w krótkim czasie. Wczesne leczenie wiąże się z mioterapią, reedukacją, opiłowaniem guzków, opaską elastyczną na żuchwę, aparatami w postaci płytek przedsionkowych, utrzymywaczy przestrzeni, aparatami czynnościowymi.
Właściwe leczenie szczękowo-ortopedyczne stosuje się w okresie uzębienia mieszanego i stałego. Stosuje się metody wymienione we wczesnym leczeniu, a dodatkowo aparaty czynne w postaci płytek Schwarza, czynnościowe i czynno-czynnościowe aparaty blokowe, jak również aparaty stałe. Późne leczenie  szczękowo-ortopedyczne odnosi się do kończącego się lub zakończonego rozwoju dziecka. W tym okresie nieprawidłowości szczękowo-zgryzowo-zębowe są utrwalone. Leczenie jest długie, trudne, skomplikowane i odbywa się głównie przy pomocy aparatów stałych, często również we współpracy z chirurgiem lub protetykiem. Końcowy etap leczenia to tzw. retencja, polegająca na stosowaniu aparatów utrzymujących prawidłowy zgryz po wcześniejszym leczeniu szczękowo-ortopedycznym.

Jeszcze niedawno aparat na zęby był kojarzony wyłącznie z dziećmi, dziś jednak noszą go również osoby dorosłe. Czy to oznacza, że prostowanie zębów można przeprowadzić w każdym wieku?
» Nowoczesna ortodoncja zmierza w kierunku rozwiązań zachowawczych, pozwalających na utrzymanie jak największej ilości zdrowych tkanek zęba i przyzębia. Nowoczesne metody diagnostyki (cbct) i leczenia (kortykotomia, insignia) oraz łączenie wiedzy z różnych dziedzin stomatologii i medycyny ogólnej są wykorzystywane w postępowaniu szczękowo-ortopedycznym jak i interdyscyplinarnym. Szereg możliwości, jakie stwarza aktualna wiedza w zakresie ortodoncji pozwala na przeprowadzenie leczenia wad zgryzu bez ograniczeń wiekowych. Należy jednak pamiętać, że każde leczenie szczękowo-ortopedyczne winno być poprzedzone wnikliwym badaniem podmiotowym, przedmiotowym i diagnostyką. Konieczne jest ustalenie planu leczenia, zależnego od rodzaju i stopnia zaburzenia. Czynnościowe wady zgryzu wymagają stosunkowo prostych metod leczenia, podczas gdy morfologiczne zaburzenia leczy się trudno i długo.

Bibliografia:
Stomatologia dziecięca, Angus C. Cameron, Richard P. Widmer, Wydanie I polskie pod red. Urszuli Kaczmarek, Urban & Partner, Wrocław 2005; Maria Szpringer-Nodzak, Magdalena Wochna-Sobańska (red.): Stomatologia wieku rozwojowego, Warszawa 2003, wydanie IV (dodruk 2010), Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Irena Karłowska (red.): Zarys współczesnej ortodoncji. Podręcznik dla studentów i lekarzy stomatologów, Warszawa 2008, wydanie III(dodruk 2009), Wydawnicto Lekarskie PZWL
Ortopedia szczękowa. Zasady i praktyka pod red. F.Łabiszewskiej-Jaruzelskiej, PZWL, wydanie III, Warszawa 1997, Zarys ortopedii szczękowej - ortodoncji pod red. A.Masztalerza, Warszawa PZWL 1981; Stanisław Majewski: Gnatofizjologia stomatologiczna. Normy okluzji i funkcje układu stomatognatycznego, Warszawa 2007, wydanie I (dodruk 2009), Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Eugeniusz Spiechowicz: Protetyka stomatologiczna. Podręcznik dla studentów stomatologii, Warszawa 2008, wydanie VI(dodruk 2010), Wydawnictwo Lekarskie PZWL