Zespół Aspergera - objawy, przyczyny, diagnoza i terapia

Zespół Aspergera to zaburzenie rozwoju należące do spektrum autyzmu, które można postrzegać jako odmienny wzorzec budowania relacji z otoczeniem. Zespół Aspergera dotyczy nie tylko dzieci i młodzieży - bywa również rozpoznawany u dorosłych. Jakie są objawy zespołu Aspergera i przyczyny tego zaburzenia? Jak wygląda diagnoza zespołu Aspergera i terapia u osób z tym zaburzeniem?

Spis treści

1. Zespół Aspergera - co to jest?
2. Zespół Aspergera - przyczyny
3. Zespół Aspergera - objawy
4. Zespół Aspergera - test i diagnoza
5. Zespół Aspergera - terapia
6. Zespół Aspergera - gdzie szukać pomocy?
7. Zespół Aspergera - znani ludzie z tym zaburzeniem
8. Zespół Aspergera a autyzm
9. "Nie jestem kosmitą, mam zespół Aspergera"

Zespół Aspergera - co to jest?

Zespół Aspergera (ZA, syndrom Aspergera, ang. Asperger syndrome, AS) często nazywany jest niepoprawnie chorobą Aspergera. Tak naprawdę jest to łagodne zaburzenie ze spektrum autyzmu, którego podstawowym objawem są trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji międzyludzkich.

Zespół Aspergera jest stosunkowo nową jednostką diagnostyczną, której kryteria diagnozy opracowano w 1992 roku (wtedy też wprowadzono ją do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10). Jednak przypadki tego łagodnego zaburzenia opisywano już kilkadziesiąt lat wcześniej.

Zespół Aspergera to nie choroba! "Choroba Aspergera" jest wyrażeniem niepoprawnym - terapeuci apelują, aby nie traktować zespołu Aspergera w ten sposób. Taki stereotyp umacnia przekonanie, że osoby z syndromem są inne, gorsze albo wprost przeciwnie - są wyjątkowe i wymagają specjalnego traktowania. Oba podejścia są błędne i nie pomagają w zrozumieniu osób dotkniętych tym zaburzeniem.

W nowoczesnych publikacjach na temat zespołu Aspergera sugeruje się, by syndrom ten traktować jako odmienny wzorzec budowania relacji z otoczeniem. Odmienny nie znaczy gorszy albo lepszy - po prostu inny, jednak nadal mieszczący się w granicach norm.

Odkrycie zespołu Aspergera - historia

Hans Asperger w 1938 roku na wiedeńskim Uniwersytecie Medycznym przedstawił wyniki swoich obserwacji nad grupą pacjentów. Przy zauważalnych deficytach społecznych charakteryzowali się wysoką inteligencją. Pierwotnie rozpoznany syndrom określono jako "psychopatię autystyczną". Aż do 1944 roku, z uwagi m.in. na brak tłumaczenia z niemieckiego na angielski, praca doktorska opublikowana przez Hansa Aspergera pozostawała szerzej nieznana. Z czasem teoria Zespołu Aspergera zyskała popularność. Współcześnie odchodzi się znów od tej nomenklatury, w kierunku określenia spektrum autyzmu, bez różnicowania.

Zespół Aspergera - przyczyny

Do tej pory nie ustalono jednoznacznych przyczyn występowania zespołu Aspergera. Hans Asperger na podstawie swoich obserwacji dzieci z syndromem oraz ich rodzin, zwłaszcza ojców, wysnuł wniosek, że zaburzenie to ma podłoże genetyczne. Ryzyko wystąpienia Zespołu Aspergera u dziecka wzrasta też w przypadku, gdy ojciec ma więcej niż 40 lat.

Choć nie odkryto jeszcze konkretnego genu, który odpowiadałby za rozwój zespołu Aspergera, teoria ta ma silne podstawy poparte dowodami empirycznymi. Między innymi zaobserwowano, że zespół Aspergera częściej występuje u dzieci, których rodzice zdradzają pewne symptomy tego zaburzenia, jednak w ograniczonym zakresie (np. problemy w kontaktach międzyludzkich).

Istnieją także teorie mówiące o tym, iż zespół Aspergera ma swoje źródła w ekspozycji na teratogeny (czynniki zewnętrzne wpływające negatywnie na rozwój płodu) w pierwszych 8 tygodniach od zapłodnienia. Wśród innych przyczyn syndromu wyróżnia się:

• urazy okołoporodowe,
• toksoplazmozę,
• uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego,
• dziecięce porażenie mózgowe.

Zespół Aspergera - objawy

Wśród szczegółowych zachowań typowych dla zespołu Aspergera można wyróżnić:

• trudności z poznawaniem nowych osób i poszerzaniem kręgu znajomych – osoby z ZA zazwyczaj nie mają wielu przyjaciół. Nie oznacza to, że nie mają potrzeby kontaktu z drugim człowiekiem – swoje relacje z innymi opierają jednak nie na poczuciu bliskości i więzi emocjonalnej, lecz wspólnych pasjach i zainteresowaniach. Ponieważ interesują się bardzo specyficznymi, wąskimi dziedzinami wiedzy (często naukami ścisłymi i przyrodniczymi), trudno znaleźć im osoby, które podzielają ich entuzjazm dotyczący np. astronomii czy paleontologii.
• trudności z podtrzymywaniem kontaktu – dla otoczenia osoby z zespołem Aspergera mogą wydawać się zarozumiałe, niedostępne, a nawet wyniosłe. Wynika to z faktu, że mają problemy z komunikowaniem się na poziomie pozawerbalnym. Nie umieją poprawnie interpretować gestów i min swojego rozmówcy, często nie rozumieją ironii, gier słownych, metafor, rozbudowanych porównań itp. Przekaz słowny rozumieją bardzo dosłownie, dlatego preferują jasne, zwięzłe, konkretne komunikaty.Podczas bezpośredniej rozmowy rzadko wysyłają sygnały służące podtrzymaniu kontaktu z drugą osobą i zapewniające o swoim zainteresowaniu (np. potakiwanie, zadawanie pytań, kontakt wzrokowy) – wszystko dlatego, że skupiają się przede wszystkim na temacie rozmowy, a nie kontakcie z drugim człowiekiem. Z tego powodu zachowanie osób ZA często błędnie odczytuje się jako wyraz zarozumiałości, przez co spychane są na margines oraz pozostają w izolacji od grupy.
• trudności z akceptacją zmian - wolą postępować w zgodzie ze znanym sobie schematem.
• nadmiernie usztywnione, stereotypowe zachowania – polegają na powtarzaniu tych samych czynności za każdym razem w ten sam sposób, co daje osobie z zespołem Aspergera poczucie komfortu psychicznego. Stereotypowe zachowania mogą na przykład dotyczyć chodzenia do pracy zawsze tą samą drogą, mimo że istnieje wiele innych i szybszych; wchodzenia po schodach tak, aby zawsze podnosić tę samą nogę; mycia naczyń zawsze w tej samej kolejności (garnki, talerze, sztućce, nigdy inaczej). Zachowań tego typu może być tyle, ile osób z syndromem Aspergera.
• zachowania kompulsywne - jest to odczuwanie przymusu powtarzania danej czynności, co służy wyładowaniu napięcia. Osoby dotknięte syndromem Aspergera często odczuwają na przykład potrzebę gryzienia czegoś, liczenia gromadzonych przedmiotów, obsesyjnego porządkowania i układania ich w równe rzędy, częstego mycia rąk itp. Są to objawy typowe także dla zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, które diagnozuje się u ok. 25% cierpiących na zespół Aspergera.
• nieprawidłowości percepcyjne – dotyczą głównie nadwrażliwości bądź niedowrażliwości na bodźce. U osób z zespołem Aspergera często obserwuje się zaburzenia czucia głębokiego, co przekłada się na problemy z utrzymaniem równowagi (stąd postrzegane są jako "niezdary"). Mogą również w odmienny sposób odbierać bodźce wzrokowe – np. nadmiernie skupiać się na szczegółach i stale szukać stymulacji wzrokowej (wypatrywać poruszających się obiektów, intensywnie patrzeć na kolory i desenie) albo odwrotnie – preferować widoki statyczne, spokojne. Nierzadko wykazują nadwrażliwość na hałas, wówczas męczy je głośna muzyka, rozmowy, śmiech, gwar uliczny; z drugiej strony mogą odczuwać dyskomfort przebywając w zupełnej ciszy i potrzebować dużej stymulacji dźwiękami.
• zaburzenia pamięci proceduralnej – pamięć proceduralna polega na wykonywaniu codziennych czynności w sposób wyuczony i automatyczny, bez zaangażowania umysłowego. Osoby z zespołem Aspergera zazwyczaj mają kłopoty z działaniem w ten sposób, muszą bardzo skupiać się na wykonywanej czynności, nawet jeśli dotyczy prostego zapinania guzików.

Czytaj: Zaburzenia integracji sensorycznej

Zespół Aspergera - objawy u dzieci

Diagnoza zespołu Aspergera nie jest prosta. Zespół Aspergera można zdiagnozować na każdym etapie życia, mimo to najczęściej rozpoznaje się go u dzieci w wieku 7-8 lat. Wynika to z faktu, że w tym czasie dziecko idzie do szkoły i wyraźniej widać u niego problemy z funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej.

Objawy zespołu Aspergera do 7. roku życia mogą nie budzić podejrzeń rodziców – dzieci z zespołem Aspergera z reguły zaczynają mówić i czytać w takim samym czasie jak rówieśnicy, mają ciekawe zainteresowania i chętnie rozmawiają z dorosłymi używając bogatego słownictwa. Takie zachowania częściej cieszą rodziców niż budzą u nich niepokój.

Sytuacja zmienia się jednak po wysłaniu pociechy do przedszkola lub do szkoły. Wówczas pojawia się szereg niepokojących sygnałów, które powinny zwiększyć czujność opiekunów.

Oto możliwe objawy zespołu Aspergera u dzieci, na które warto zwrócić szczególną uwagę:

• dziecko słabo integruje się z grupą rówieśniczą, woli trzymać się na uboczu;
• nie bierze udziału we wspólnych zabawach – albo bawi się samo, albo chce przewodzić grupie i rozdzielać role. Jeśli nie ma wystarczająco silnej pozycji w grupie, woli się izolować niż dostosować do innych;
• ma trudności z zachowaniem się adekwatnie do sytuacji – nie umie okazać szacunku nauczycielowi, jest głośne na lekcjach, zadaje pytania nie na miejscu, wierci się i rozrabia gdy wymaga się od niego spokoju i stania w miejscu;
• woli przebywać wśród dorosłych niż dzieci w podobnym wieku, łatwiej też znaleźć mu język ze starszymi do siebie osobami.

Mimo trudności z dostrzeżeniem jednoznacznych objawów zespołu Aspergera u dzieci poniżej 7 lat, zaburzenie to można, a nawet trzeba diagnozować wcześniej. Czekanie z diagnozą jest błędem, niekiedy popełnianym nawet przez psychologów.

W razie podejrzenia zespołu Aspergera specjalista powinien jak najszybciej zlecić odpowiednią terapię - im szybsza reakcja, tym większe szanse, że młody człowiek nabędzie odpowiednie umiejętności, które pomogą mu lepiej funkcjonować w społeczeństwie.

Czytaj więcej na temat: Zaburzenia uwagi i koncentracji u dziecka

Zespół Aspergera - objawy u nastolatków

Na etapie dojrzewania osoby z zespołem Aspergera mogą odczuwać najpoważniejsze skutki trudności z budowaniem relacji społecznych. Mogą stać się one przyczyną obniżonego nastroju, a nawet depresji.

W wieku 12-18 lat młodzież wykazuje silną potrzebę identyfikacji z grupą rówieśników, woli spędzać czas we własnym gronie i stopniowo uniezależnia się od dorosłych. Nastolatki z zespołem Aspergera najczęściej takiej potrzeby nie mają i nie rozumieją jej. Bunt i sprzeciwianie się rodzicom uznają za niepotrzebne łamanie zasad, a zasady dają przecież poczucie bezpieczeństwa i komfortu psychicznego. Jeszcze bardziej pogłębia się więc przepaść pomiędzy nimi a kolegami i koleżankami z klasy.

Młoda osoba z zespołem Aspergera szuka jednak kontaktu z innymi ludźmi i najczęściej robi to za pośrednictwem internetu. Poprzez fora dyskusyjne i portale społecznościowe łatwiej jej znaleźć osoby z podobnymi pasjami i zainteresowaniami. Także komunikowanie się przebiega w dużo łatwiejszy sposób - liczy się przede wszystkim przekaz słowny, więc nie trzeba interpretować skomplikowanych gestów i dwuznaczności.

Psychologowie podkreślają, że w przypadku dzieci z zespołem Aspergera ich rodzice nie powinni za wszelką cenę odciągać dziecka od komputera. Oczywiście należy kontrolować, na jakie strony wchodzi nastolatek, ale trzeba jednocześnie zrozumieć, że świat wirtualny to czasem jego jedyna szansa, aby zawiązać przyjaźnie w świecie realnym. Warto być otwartym na możliwość przeniesienia znajomości internetowych do "reala", zachowując przy tym konieczną ostrożność.

Zespół Aspergera - objawy u dorosłych

Często powtarzany mit to przekonanie, że zespół Aspergera dotyczy tylko dzieci i młodzieży. Tymczasem istnieją przypadki,  że osoby 20-, a nawet 30-letnie dowiadują się o swoim zaburzeniu. Zespół Aspergera u dorosłych zdarza się stosunkowo często. Wiele osób, szukając przyczyny swoich problemów, wykonuje test na występowanie zespołu Aspergera dostępny w internecie. 

Dopiero po diagnozie przekonują się, że poczucie izolacji i odmienności, które towarzyszy im od najmłodszych lat, nie jest ich winą i nie czyni z nich "dziwolągów". Zdiagnozowanie zespołu Aspergera daje im również szansę na zmianę swojego zachowania oraz sposobu myślenia, który często był przyczyną ich obniżonego nastroju, kompleksów i braku pewności siebie.

Taką możliwość daje psychoterapia – dla dorosłych z zespołem Aspergera niestety dużo trudniej dostępna niż dla dzieci i nastolatków. Istnieją jednak ośrodki, które oferują pomoc wszystkim osobom dotkniętym zespołem Aspergera, bez względu na wiek. Listę takich ośrodków znajdziesz na końcu artykułu.

Czytaj też:

• Autyzm atypowy daje późne objawy
• Autyzm u dorosłych. Jak wygląda życie dorosłego autysty
• Rodzaje zaburzeń ze spektrum autyzmu

Zespół Aspergera - test i diagnoza

Aby zdiagnozować zespół Aspergera, należy udać się do kilku specjalistów. W przypadku dzieci są to: pediatra, logopeda, psycholog, psychiatra dziecięcy i neurolog. Dopiero po zebraniu opinii od tych specjalistów można orzec, czy dziecko ma zespół Aspergera. W przypadku osoby dorosłej ścieżka jest dorosła, ale obejmuje głównie psychologa, psychiatrę i neurologa.

Zespół Aspergera - terapia

Określenie "nieleczony zespół Aspergera" to błąd - ponieważ zespół Aspergera nie jest chorobą, nie mówimy w jego przypadku o leczeniu, a o terapii, która ma na celu pomóc osobie z zespołem Aspergera lepiej funkcjonować w społeczeństwie.

Metody terapeutyczne w zespole Aspergera

Wybór metody terapeutycznej jest zależny od indywidualnych cech pacjenta. Zawsze należy konsultować go z terapeutą.

W terapii zespołu Aspergera stosuje się następujące metody:

• terapia metodą kognitywną - proponowana przez Fundację Prodeste. Opiera się na założeniu, że rozwój człowieka postępuje według określonych i powtarzalnych etapów, a rozwój człowieka ze spektrum autyzmu charakteryzuje się poważną dysharmonią. W postępowaniu terapeutycznym należy wspierać osobę z syndromem w odbudowywaniu najwcześniej utraconych funkcji tak, by stwarzać możliwość naturalnego odbudowania się kolejnych, wyższych rozwojowo. W terapii kognitywnej szczególny nacisk kładziony jest na rolę terapeuty-przewodnika, czyli osoby akceptującej, a nie zmuszającej do zachowań "pożądanych" społecznie, ale nieuwzględniających potrzeb indywidualnych danego człowieka.
• terapia behawioralna - służy zmianie zachowań na społecznie pożądane poprzez naukę schematów zachowań. Nauka prowadzona jest w systemie nagród i kar (częściej nagród, jako że lepiej motywują). Stosuje się różne techniki behawioralne mające pomóc osobom z zespołem Aspergera lepiej funkcjonować w społeczeństwie oraz wykonywać codzienne czynności (np. tworzenie harmonogramów zajęć tak, aby pamiętać o tym, co ma się do zrobienia). Wadą tej terapii jest jednak schematyzm – nie wszystkie wzorce postępowania można zastosować do wszystkich sytuacji. Poza tym metoda ta uczy tylko mechanicznych zachowań, ale nie uświadamia osobom z zespołem Aspergera, jak rozumieć potrzeby i intencje drugiego człowieka.
• trening umiejętności społecznych (TUS) – zajęcia w ramach terapii behawioralnej, dedykowane przede wszystkim dzieciom i młodzieży. Uczą, jak zachowywać się w ściśle określonych sytuacjach takich jak zawieranie znajomości, dyskutowanie, wyrażanie krytyki (najczęściej metodą odgrywania scenek).
• zajęcia z integracji sensorycznej (IS) – przeznaczone dla dzieci, mają wspierać analizę i syntezę bodźców oraz przeciwdziałać nieprawidłowościom sensorycznym. Do ich przeprowadzenia wykorzystuje się rozmaite sprzęty i przedmioty – huśtawki, hamaki, podwieszane platformy, trampoliny, piłki, tunele itp., a także materiały różnej faktury i w różnych kolorach używane do stymulacji zmysłów. Efektem terapii jest poprawa motoryki i koordynacji ruchowej dziecka.
• psychoterapia metodą behawioralno-poznawczą – opiera się na przekonaniu, że zachowanie człowieka zależy od tego, co myśli i jakie czuje emocje, dlatego terapia ma na celu zmianę sposobu myślenia o sobie, świecie i innych ludziach. Dzięki niej można oduczyć się schematów myślowych, które utrudniają osiągnięcie celu i nauczyć się takich, które motywują, zmieniają spojrzenie na świat.

Leczenie farmakologiczne zespołu Aspergera

Nie istnieją żadne leki, które mogłyby zlikwidować objawy zespołu Aspergera, ponieważ jak zostało już wspomniane - zaburzenie to nie wymaga leczenia, lecz terapii nastawionej na zrozumienie swojej odmienności i pomoc w radzeniu sobie z nią na co dzień. U osób z zespołem Aspergera leki stosuje się tylko w celu leczenia chorób będących następstwem ich zaburzeń, np. depresji, lęków, bezsenności wywołanych trudnościami w radzeniu sobie w codziennym życiu, wyalienowaniem. Wówczas podawanie antydepresantów czy leków przeciwpsychotycznych może przywrócić komfort psychiczny i ułatwić terapię.

Czytaj również: Autyzm - każde dziecko autystyczne choruje inaczej

Zespół Aspergera - znani ludzie z tym zaburzeniem

• Elfriede Jelinek - pisarka, laureatka literackiej Nagrody Nobla
• Deryl Hannah - aktorka
• Robin Williams - aktor
• Dan Aykroyd - aktor
• Tim Burton - reżyser
• Al Gore - polityk
• Leo Messi - piłkarz

Osoby, które prawdopodobnie miały zespół Aspergera, ale żyły w czasach przed jego zdiagnozowaniem lub nie zostały poddane diagnozie:

• Albert Einstein - fizyk, twórca teorii względności
• Andy Warhol - artysta
• Bobby Fischer - szachista
• Mark Twain - pisarz
• Howard Hughes - pilot

Zespół Aspergera a autyzm

Zespół Aspergera jest łagodnym zaburzeniem rozwoju, które mieści się w spektrum autyzmu. Oba rodzaje zaburzeń łączy występowanie trzech podstawowych objawów:

1. Problemy w nawiązywaniu relacji międzyludzkich.
2. Trudności z komunikowaniem się.
3. Niezwykłe zainteresowania oraz nadmiernie usztywnione, stereotypowe wzorce działań.

Zespół Aspergera i autyzm dzieli jednak zasadnicza różnica: osoby z Aspergerem ZAWSZE prawidłowo rozwijają mowę i nie mają problemów z procesami myślowymi; są całkowicie sprawne intelektualnie i rozumują prawidłowo. Natomiast osoby z autyzmem mogą mieć opóźniony rozwój mowy i niepełnosprawność intelektualną, która najczęściej ujawnia się jeszcze przed 3. rokiem życia.

Czytaj także:

• Autyzm poszczepienny to mit - teoria wiążąca szczepienia z autyzmem była oszustwem
• Autyzm wysokofunkcjonujący
• Zespół sawanta, czyli upośledzeni geniusze. Przyczyny i objawy zespołu sawanta

"Nie jestem kosmitą, mam zespół Aspergera"

Joanna Ławicka, która została zdiagnozowana jako osoba z zespołem Aspergera w wieku 28 lat, napisała książkę z perspektywy osoby ze spektrum autyzmu, a jednocześnie naukowczyni specjalizującej się w pedagogice specjalnej.

To cenna publikacja, adresowana do osób z zespołem Aspergera i ich bliskich. Może stanowić praktyczny zeszyt ćwiczeń dla autorefleksji, z czym wiele osób w spektrum autyzmu miewa problemy. Jest to punkt odniesienia i szansa na praktykę w obszarze relacji społecznych, z którymi osoby z zespołem Aspergera miewają trudności. Znajdziemy tam tabele, zadania praktyczne, treści ujęte w sposób przystępny dla osób w spektrum autyzmu. To książka, która uczy też akceptacji dla własnej odmienności - i dla inności osób w naszym otoczeniu.

Odkrycie zespołu AspergeraW 1944 roku Hans Asperger, austriacki lekarz pracujący w dziecięcej klinice psychiatrycznej w Wiedniu, zauważył, że kilkoro jego pacjentów odbiega zachowaniem od reszty grupy. Cechowały ich:

wysoki poziom inteligencjiciekawe zainteresowaniaposługiwanie się bogatym słownictwemtrudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikamiproblemy z komunikacją pozawerbalnąniezdarne ruchyNa określenie zespołu wymienionych objawów Asperger użył terminu "psychopatia autystyczna".

Prace austriackiego lekarza nie były znane w środowisku psychiatrycznym aż do lat 80., kiedy to Lorna Wing, angielska lekarka, na nowo je odkryła i spopularyzowała. Wing zaliczyła przypadki opisywane przez Hansa Aspergera do zaburzeń ze spektrum autyzmu i opatrzyła terminem "Asperger syndrome", czyli "syndrom Aspergera", "zespół Aspergera".

Anna Sierant

Katarzyna Stańczyk

Aleksandra Urbaniak | Konsultacja: dr Joanna Ławicka