OCD - Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne - przyczyny i leczenie

OCD, czyli zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, polega na występowaniu u chorego nawracających natrętnych myśli lub czynności, którym trudno się oprzeć. Próba powstrzymania się od nich wiąże się z narastającym lękiem, niepokojem, napięciem bądź cierpieniem. Czym objawia się zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, jakie są jego przyczyny i jak wygląda leczenie?

Spis treści

1. Objawy zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych
2. Rodzaje obsesji
3. Rodzaje kompulsji
4. Inne objawy zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych
5. Przyczyny zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych
6. Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne – leczenie
7. Poznawczy model zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego
8. Poznawczy model zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego – metody pracy
9. Behawioralny model zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego
10. Behawioralny model zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego – metody pracy

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD, czyli z ang. obssessive-compulsive disorder) to obecnie nazwa oficjalna. Termin "nerwica natręctw" jest coraz rzadziej stosowany i występuje głównie w języku potocznym, gdyż w obecnie obowiązującej klasyfikacji ICD-10 pojęcie zaburzeń nerwicowych zostało zastąpione pojęciem zaburzenia lękowe.

Objawy zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne może przebiegać z przewagą myśli obsesyjnych lub czynności natrętnych (rytuałów/kompulsji).

Cechą charakterystyczną nerwicy natręctw jest to, że obsesje i/lub kompulsje są odczuwane przez chorego jako niechciane i często postrzegane jako nielogiczne.

W związku z tym osoba doświadczająca zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych się ich wstydzi.

Rodzaje obsesji

Myśli natrętne (inaczej zwane obsesjami) mają charakter nasilony, intensywny i praktycznie zawsze są przeżywane przez daną osobę jako przykre, wstydliwe, absurdalne i niechciane. Uznawane są jako własne myśli.

Obsesje można podzielić na następujące kategorie:

• natrętna niepewność - dotyczy najczęściej rzeczy prozaicznych, np. nawracająca niepewność, czy drzwi zostały zamknięte, światło wyłączone, kurki z wodą zakręcone, przedmioty ułożone właściwie i równo, ręce właściwie i skutecznie umyte itp.
• myśli o bluźnierczym czy obscenicznym lub wulgarnym charakterze - często nasilające się w miejscach czy okolicznościach, w których szczególnie są one nie na miejscu (np. kościół, modlitwa, spotkanie z bliskimi itp.). Są one natrętne, niechciane i często kontrastują ze światopoglądem chorego
• natrętne impulsy – np. nieodparte myśli o tym, aby zacząć krzyczeć lub obnażyć się w miejscu publicznym, zrobić rzecz kompromitującą lub też zachować się agresywnie wobec osób, w stosunku do których nie mamy złych zamiarów i które są nam bliskie (np. popchnąć matkę, kopnąć dziecko, wychylić się nadmiernie przez okno itp.). W nerwicy natręctw impulsy te nie są nigdy przez pacjenta realizowane, natomiast towarzyszy im nasilony lęk, że niebawem dojdzie do ich realizacji, i usilnie próbują im zapobiec
• luminacje - ciągłe, wielogodzinne, bezużyteczne, pseudofilozoficzne i trudne do przerwania "przeżuwanie" jednego tematu, kwestii lub myśli z niemożnością podjęcia decyzji i dojścia do konstruktywnych wniosków
• obsesyjny lęk przed brudem, nieczystością, bakteriami, zabrudzeniem siebie lub innych. Charakteryzuje się obsesyjną koniecznością utrzymywania perfekcyjnego, nierealnego porządku, symetrii, określonego układu przedmiotów w otoczeniu itp.

Rodzaje kompulsji

Czynności natrętne (inaczej zwane kompulsjami) podobnie jak obsesje są niechciane, nawracające. Są przeżywane jako bezsensowne i zawstydzające.

Kompulsje mogą mieć następującą postać:

• natrętne sprawdzanie wszystkiego (drzwi, kurków z wodą, przedmiotów itp.) będące odpowiedzią na natrętną niepewność
• nawracające czyszczenie, obsesyjne mycie rąk, układanie itp. związane z niepewnością, czy czynności te zostały przeprowadzone prawidłowo, zgodnie z narzuconą sobie procedurą i czy były efektywne
• nawracające poprawianie, układanie, porządkowanie związane z obsesyjnym dążeniem do porządku, symetrii, określonego układu przedmiotów
• czynności złożone, przypominające dziwaczne rytuały, które pacjent musi wykonać, aby zapobiec narastającemu napięciu lub groźbie katastrofalnych, choć wysoce nieprawdopodobnych konsekwencji (np. "muszę założyć czarne skarpetki lub białą bluzkę, muszę pięć razy klepnąć się w prawe kolano, żeby nic złego nie spotkało mojej rodziny, żeby nikt nie zachorował")
• przymusowe gromadzenie przedmiotów

Inne objawy zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych

Nerwicy natręctw mogą niekiedy towarzyszyć również inne objawy:

• zaburzenia lękowe, np. lęk napadowy lub lęk uogólniony
• depresja – oporne na leczenie lub długo nieleczone zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne może być dla danej osoby źródłem znacznego cierpienia, może poważnie upośledzić jej funkcjonowanie w domu, pracy, szkole czy na uczelni. W reakcji na te poważne zakłócenia w funkcjonowaniu społecznym/zawodowym może dojść do obniżenia nastroju, zaniżenia oceny samego siebie, rozwoju poczucia bezradności i beznadziejności, a nawet rozwoju pełnego epizodu depresji
• depersonalizacja i derealizacja - niekiedy lęk i napięcie towarzyszące natręctwom lub próbie przeciwstawienia się im są tak duże, że skutkują okresowym poczuciem odrealnienia. Wówczas dana osoba może mieć wrażenie, że nie ma pełnego kontaktu ze światem, że otaczający ją ludzie i przedmioty są nierzeczywiści, sztuczni, że są jak dekoracje (derealizacja). Może mieć też wrażenie, że własne myśli oddzielają się od niej, jakby do niej nie należały, że odczucia, emocje działania lub części ciała nie są jej
• tiki - są to mimowolne, nawracające ruchy (np. mruganie oczami, wzruszanie ramionami, grymasy twarzy itp.) lub zjawiska głosowe (chrząkanie, szczekanie, syczenie i inne). Tiki, podobnie jak natręctwa, są odczuwane jako coś, czemu bardzo trudno jest się oprzeć lub nie można tego zrobić wcale
• ajchmofobia - jest to nasilony lęk przed ostrymi przedmiotami połączony z unikaniem kontaktu z nimi i chowaniem ich
• myzofobia - nadmierny lęk przed brudem połączony z usilną potrzebą unikania kontaktu z nim i usuwania go
• bakcylofobia - analogiczny do myzofobii lęk przed zarazkami

Czytaj też: 9 najdziwniejszych fobii. Poznaj nietypowe powody lęków

Przyczyny zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych

Przyczyny nerwicy natręctw są złożone i obejmują:

• wcześnie powstałe i szeroko zakrojone poczucie odpowiedzialności za zapobieganie zagrożeniu (wzmacniane i upewniane w dzieciństwie)
• dziecięce doświadczenie, w którym wrażliwość na kwestie odpowiedzialności powstało wskutek ciągłej ochrony przed nią;
• sztywne i radykalne zrozumienie obowiązku
• specyficzne przeżycie lub przeżycia, w ramach których działanie lub jego zaniechanie rzeczywiście wywarło wyraźny wpływ na poważne nieszczęście osobiste lub innych
• przeżycie, w przypadku którego błędnie przypisano związek myśli czy działań (lub ich zaniechania) z następującym nieszczęściem
• nieprawidłowości w budowie anatomicznej i/lub funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego
• obciążenie okołoporodowe
• czynniki genetyczne i środowiskowe

Czytaj też: Fobie: metody leczenia, rodzaje terapii i sposoby oswajania lęków

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne – leczenie

Osoby cierpiące na zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (OCD) doświadczają głębokiego dyskomfortu spowodowanego przebiegiem objawów i nierzadko dodatkowo odczuwają spore zawstydzenie z powodu swojej nerwicy.

Przez lata znoszone w samotności objawy stają się coraz bardziej nasilone i oporne na zmianę, dlatego tak ważne jest podjęcie odpowiedniej psychoterapii.

W przypadku zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych najczęściej stosowana jest psychoterapia poznawczo-behawioralna (cognitive-behavioural therapy – CBT), która ma na celu przerwać błędne koło i mechanizm narastania objawów lękowych.

Poznawczy model zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego

Akcentuje on rolę interpretacji (nadawania znaczenia), które towarzyszy doświadczanym obsesjom. U cierpiącej na nerwicę natręctw osoby może występować:

• fuzja myśl-działanie ("magiczne myślenie"), czyli przekonanie, że "złe" myśli mogą sprowokować złe konsekwencje, np. kradzież, wypadek samochodowy, chorobę, śmierć; przekonanie o tym, że samo posiadanie myśli jest już przejawem ukrytego pragnienia i nieuchronnie prowadzi do złych konsekwencji
• wyolbrzymiona odpowiedzialność, czyli przesadne przekonanie, że ktoś ma moc wywoływania negatywnych wydarzeń/konsekwencji lub zapobiegania im
• przekonanie o możliwości kontrolowania myśli, czyli o tym, że kontrola jest pożądana i konieczna, aby nie działy się złe rzeczy
• perfekcjonizm, czyli przekonanie, że istnieje jeden właściwy sposób postępowania i nie wolno popełniać błędów oraz że bezbłędne i perfekcyjne zachowanie jest możliwe do osiągnięcia
• przecenianie zagrożenia, czyli przekonanie o tym, że złe rzeczy będą łatwo się wydarzać, i jednoczesne niedocenianie możliwości radzenia sobie z nimi
• nietolerancja niepewności, czyli absolutne przekonanie, że należy być czegoś całkowicie pewnym, aby uniknąć zagrożenia

Przykład mechanizmów podtrzymujących lęki ilustruje rycina nr 1.

Poznawczy model zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego – metody pracy

1. Zidentyfikowanie przekonań podtrzymujących nerwicę natręctw.
2. Zapisanie przekonań.
3. Skonstruowanie eksperymentów mających na celu obalenie przekonań, czyli opracowanie sposobów weryfikowania rzeczywistości w realnym życiu.
4. Skonstruowanie eksperymentów mających na celu "potwierdzenie" przekonań.
5. Przeprowadzenie eksperymentów.
6. Sprawdzenie rezultatów.
7. Zapisanie wniosków.

Zdaniem Barbary Kosmali, psychoterapeutki, w pracy z pacjentami cierpiącymi na nerwicę natręctw warto łączyć różne strategie pomocy.

Negatywne interpretacje oraz założenia wyjściowo mogą powodować podwyższony poziom lęku, więc warto pracować nad przekonaniami, a nie tylko zewnętrznymi kompulsjami.

Wyjściowo mniejszy lęk wywoła także mniej przymusowych rytuałów.

Behawioralny model zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego

Osoba cierpiąca na zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, chcąc poradzić sobie z przykrymi doznaniami, podejmuje działania przynoszące jej chwilową ulgę, a które na dłuższą metę podtrzymują i nasilają jej nerwicę. Inaczej mówiąc, mechanizm radzenia sobie z przykrymi objawami polega na tym, że poddawanie się rytuałom na chwilę redukuje lęk i powoduje ulgę (patrz rysunek nr 2).

Potem jednak umacnia i pogłębia wyjściowy poziom lęku, co nieuchronnie prowadzi do coraz częstszych i bardziej przymusowych kompulsji. Pojawia się mechanizm błędnego, samonapędzającego się koła.

Takie działania, które przynoszą ulgę, są nazywane neutralizacjami, np. unikanie pewnych sytuacji lub angażowanie się w rytuały i czynności służące obniżeniu napięcia psychicznego.

---

Przykład: pani Kasia wróciła z pracy i umyła ręce. Po chwili odczuła przeogromną chęć ponownego umycia rąk. Uznała, że jest to absurdalne, ale powstrzymywanie się od ponownego mycia powodowało narastanie w niej napięcia.

W pewnym momencie jej lęk stał się tak intensywny, że był trudny do zniesienia, więc postanowiła umyć ręce jeszcze raz. Na chwilę odczuła ulgę.

Jednak napięcie wzrosło ponownie i było trudne do wytrzymania. Z biegiem lat pani Kasia myła ręce osiem razy, wielokrotnie w ciągu dnia, zaniedbując przy tym inne czynności.

Miała bardzo wysuszoną, pergaminową skórę narażoną na otarcia mechaniczne, co potęgowało jej lęk i przymus coraz częstszego mycia rąk.

---

Podjęcie leczenia pozwala właśnie na przerwanie takiego błędnego koła, a ponadto minimalizuje ryzyko rozwinięcia się powikłań, takich jak np. depresja. Omówione mechanizmy podtrzymujące lęki o zdrowie ilustruje rys. nr 2.

Behawioralny model zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego – metody pracy

Podstawową strategią w leczeniu zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych w behawioralnej metodzie leczenia jest ekspozycja (exposure) i hamowanie odpowiedzi (response prevention). Według Barbary Kosmali, psychoterapeutki, w trakcie sesji terapeuta powinien stosować trzy kroki:

1. Uzasadnić tę strategię pomocy w następujący sposób:

"Jednym z Pani/Pana problemów jest to, że wierzy P., iż niewykonanie danej czynności, np. niesprawdzenie czegoś, może doprowadzić do złych wydarzeń. Jest zrozumiałe, że próbuje P. temu zapobiegać. Z tego powodu rozwinął/a P. całą gamę strategii radzenia sobie (tzw. neutralizacji), żeby sytuacja była możliwie bezpieczna.

Jest bardzo ważne dla P., żeby zrozumieć, że myśli intruzywne (natrętne) są normalne. Przy czym z powodu powyższych strategii radzenia sobie nie jest P. w stanie doświadczyć i odkryć, że te myśli są bez większego znaczenia.

Dzieje się tak, gdyż P. zapobiega nieszczęściu i nie jest przez to w stanie dowiedzieć się, że to nieszczęście nie nastąpi.

Tak więc jak długo będzie P. stosować swoje strategie radzenia sobie, tak długo lęk będzie pozostawał (zredukuje się na krótko, a w dłuższej perspektywie wzrośnie).

Jest ważne dla P., by odkryć, że P. myśli nie są zagrażające i w związku z tym należy porzucić zachowania neutralizujące. Poprzez pozwolenie na przychodzenie myśli i niestosowanie zachowań zabezpieczających odkryje P., że myśli te są bez znaczenia, i nie będzie P. odczuwać takiego przymusu i lęku".

2. Określić z pacjentem spis wszystkich kompulsji oraz ich neutralizacji.

3. Przeprowadzić razem z nim ekspozycje bez neutralizacji, czyli tzw. ekspozycję (exposure) i hamowanie odpowiedzi (response prevention).

Czytaj też:

• Nerwica - objawy. Czy to, co czujesz i robisz, jest objawem nerwicy?
• Natręctwa - jak sobie radzić z natrętnymi myślami
• Nerwica serca - objawy, przyczyny, leczenie
• Załamanie nerwowe – objawy, przyczyny, leczenie

Zobacz galerię 10 zdjęć