Zaburzenia odżywiania - przyczyny, objawy, rodzaje, leczenie

Zaburzenia odżywiania stanowią dość rozbudowaną grupę psychiatrycznych jednostek, do których zaliczane są m.in. anoreksja oraz bulimia. Czasami problemy te bywają bagatelizowane, tymczasem większość z nich może dawać poważne, czasami nawet śmiertelne, powikłania. Jakie jednak dokładnie wyróżnia się zaburzenia odżywiania, czym charakteryzują się poszczególne z nich i jakimi metodami można je leczyć?

Spis treści

1. Zaburzenia odżywiania - co to takiego?
2. Zaburzenia odżywiania: przyczyny
3. Zaburzenia odżywiania: objawy
4. Zaburzenia odżywiania: rodzaje
5. Zaburzenia odżywiania: nowe jednostki
6. Zaburzenia odżywiania: problemy współistniejące
7. Zaburzenia odżywiania: diagnostyka
8. Zaburzenia odżywiania: powikłania
9. Zaburzenia odżywiania: leczenie
10. Zaburzenia odżywiania: rokowania

Zaburzenia odżywiania - co to takiego?

Zaburzenia odżywiania należą do grupy zaburzeń psychicznych i wymagają leczenia. Współcześnie o zaburzeniach odżywiania słyszał prawie każdy – mało kto nigdy nie zetknął się z terminem anoreksja czy bulimia. Wymienione problemy rzeczywiście, stanowią jedne z najbardziej znanych jednostek z tej grupy, z całą pewnością nie są one jednak jedynymi możliwymi zaburzeniami odżywiania – wyróżnia się ich zdecydowanie więcej.

Tak naprawdę zaburzenia odżywiania wystąpić mogą u osoby będącej w dowolnym wieku (możliwa jest nawet anoreksja u osób starszych), typowo jednak rozwijają się one u nastolatków oraz u młodych dorosłych. Zdecydowanie częściej problem dotyka kobiet. Różne są natomiast statystyki dotyczące dokładnej częstości występowania zaburzeń odżywiania, według jednych z nich w pewnym momencie życia na anoreksję choruje do nawet 4% kobiet, a na bulimię i zaburzenia z napadami objadania się zapada do 2% przedstawicielek płci żeńskiej.

Zaburzenia odżywiania: przyczyny

Do dziś nie udało się jednoznacznie stwierdzić, co dokładnie odpowiada za występowanie różnych zaburzeń odżywiania – najprawdopodobniej etiologia tych jednostek jest wieloczynnikowa. Podobnie jak w przypadku wielu różnych schorzeń, tak i w przypadku nieprawidłowości związanych z odżywianiem dużo uwagi kieruje się ku uwarunkowaniom genetycznym i najprawdopodobniej jest to dobry trop.

Okazuje się, że osoby, które mają bliskiego krewnego z jakimś zaburzeniem odżywiania, same mają od 7 do 12 nawet razy zwiększone ryzyko pojawienia się tego problemu i u nich. Teorie o wpływie genów na występowanie zaburzeń odżywiania potwierdzają badania prowadzone na bliźniętach monozygotycznych – w ich trakcie okazywało się, że gdy jeden z nich cierpiał na zaburzenia odżywiania, to ryzyko, że drugi bliźniak będzie zmagał się z tym samym problemem, sięgało nawet 50%.

Geny to jednak zdecydowanie nie wszystko – za przyczyny zaburzeń odżywiania uznaje się również rozmaitego rodzaju czynniki natury psychospołecznej. Zwraca się uwagę na to, że zwiększoną tendencję do wystąpienia któregoś z należących do tej grupy problemów mają m.in. te osoby, które w dzieciństwie były na każdym kroku kontrolowane przez swoich rodziców.

Ogólnie różne nieprawidłowe postawy rodzicielskie mogą sprzyjać zaburzeniom odżywiania. Największe znaczenie ma jednak nadmierne skupianie się opiekunów na masie ciała zarówno swojej, jak i dziecka.

Wpływ na występowanie zaburzeń odżywiania mają również media. Od lat doskonale widać propagowanie pewnego wzorca piękna – zauważyć to można chociażby na wybiegach modowych czy w różnych kampaniach reklamowych, gdzie jako ludzie sukcesu prezentowane są osoby szczupłe, czasami wręcz wychudzone. Tego rodzaju przekaz buduje u wielu młodych osób przekonanie, że tylko taki wygląd jest akceptowalny i pozwoli im w przyszłości osiągnąć sukces.

Zaburzenia odżywiania: objawy

Większość zaburzeń odżywiania ma pewne wspólne cechy – są nimi przede wszystkim nadmierna koncentracja na swoim wyglądzie, nieprawidłowe nawyki związane ze spożywaniem pokarmów oraz przekonanie o nieprawidłowym obrazie własnego ciała.

Wśród problemów, które mogą przemawiać za tym, że bliska osoba może mieć któreś z zaburzeń należących do tej grupy, wymienić można m.in.:

• zmianę zachowań związanych z jedzeniem (np. unikanie spożywania posiłków wraz z rodziną),
• utratę masy ciała (typowo pacjent z zaburzeniami odżywiania neguje, jakoby liczył kalorie czy stosował jakąkolwiek dietę),
• niezadowolenie ze swojego wyglądu,
• pogorszenie stanu zdrowia (np. gorszy wygląd skóry, pogorszenie kondycji włosów, nieuzasadnione osłabienie czy ospałość),
• nagłe rozpoczęcie uprawiania intensywnej aktywności fizycznej,
• wypowiedzi o posiadaniu zdecydowanie zbyt dużej masy ciała (szczególnie niepokojące wtedy, gdy ich autorem jest osoba ze zbyt niską wagą).

Zaburzenia odżywiania: rodzaje

Zasadniczo najbardziej znanym zaburzeniem odżywiania jest anoreksja, czyli jadłowstręt psychiczny. Problem ten ogólnie powiązany jest z ograniczaniem ilości przyjmowanych posiłków, często dochodzi do tego również intensywne uprawianie sportu.

Wszystkie działania osoby z anoreksją mają jeden cel – doprowadzenie do posiadania jak najniższej masy ciała. W przypadku jadłowstrętu nieprawidłowe przekonania chorych mogą być tak nasilone, że nawet wtedy, gdy ich waga jest skrajnie niska i widoczne stają się u nich wszystkie kości, pacjenci mogą być nadal przekonani, że ważą zbyt dużo i że są po prostu grubi.

Bulimia (żarłoczność psychiczna) to problem nieco inny niż anoreksja – w jej przypadku pacjenci mają bowiem, najczęściej, prawidłową masę ciała. Charakterystyczne dla bulimii są napady niekontrolowanego objadania się, które później wzbudzają w pacjencie poczucie winy – w celu zapobiegnięcia przyrostowi masy ciała, stosują oni różne metody, takie jak m.in. prowokowanie wymiotów czy stosowanie środków przeczyszczających.

Zaburzenie z napadami objadania się jest problemem nieco podobnym do bulimii. W jego przebiegu również dochodzi bowiem do epizodów niekontrolowanego pochłaniania dużych ilości jedzenia, różnicą jest jednak to, że pacjenci z zaburzeniami z napadami objadania się nie stosują różnych metod, które miałyby zapobiegać przybieraniu przez nich na wadze.

Pica to kolejne zaburzenie odżywiania, które u niektórych osób wywołuje wręcz obrzydzenie. Polega ono na tym, że pacjent zjada rzeczy, które zdecydowanie do spożywania się nie nadają – takowymi mogą być np. mydło, ziemia, węgiel czy… włosy. Najczęściej pica spotykana jest u dzieci, kobiet w ciąży oraz u osób niepełnosprawnych intelektualnie.

W amerykańskiej klasyfikacji DSM-V wyodrębnione zostało zaburzenie odżywiania, określone jako zaburzenia polegające na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (ang. avoidant/restrictive food intake disorder). Związane są z nim trudności z przyjmowaniem posiłków, wynikające z wyjątkowej niechęci do samego jedzenia lub niechęci do określonych smaków, zapachów czy tekstury jedzenia.

Zaburzenia odżywiania: nowe jednostki

W medycznych klasyfikacjach grupa zaburzeń odżywiania w najbliższych latach będzie najprawdopodobniej ulegać różnym zmianom – coraz częściej bowiem wspomina się o innych jeszcze niż wymienione problemach, które także można by zaliczać do tej grupy.

Do jednostek, które w tej chwili nie są uwzględniane w medycznych klasyfikacjach schorzeń i zaburzeń, a o których jednocześnie mówi się współcześnie coraz więcej, zaliczyć można takie problemy, jak:

• ortoreksja (zaburzenie polegające na spożywaniu przez pacjenta wyłącznie zdrowych, pełnowartościowych produktów),
• diabulimia (spotykana u osób zmagających się z cukrzycą, które specjalnie manipulują dawkami insuliny tak, aby uniknąć zwiększenia masy ciała),
• drunkoreksja (inaczej alkoreksja, problem związany z unikaniem spożywania pokarmów po to, aby kalorie, które potem pacjent dostarcza sobie wraz ze spożywanym alkoholem, nie doprowadziły do wzrostu jego wagi),
• zespół Gourmand (nazywany również zespołem smakosza, wystąpić może po uszkodzeniu płatów czołowych mózgowia i związany jest z tym, że pacjent zaczyna chcieć jeść jedynie wyrafinowane posiłki).

Zaburzenia odżywiania: problemy współistniejące

Zaburzenia odżywiania dość często nie są jedynym problemem z kręgu zainteresowania psychiatrii, z którym zmaga się pacjent. Nierzadko wraz z nimi, u tej samej osoby, współistnieją inne jeszcze jednostki – wśród tych, które pojawiają się z zaburzeniami odżywiania najczęściej, wymienić można przede wszystkim:

• zaburzenia depresyjne,
• zaburzenia lękowe,
• zaburzenia osobowości.

Warto tutaj nadmienić, iż pacjenci z zaburzeniami odżywiania znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka nadużywania i uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

Zaburzenia odżywiania: diagnostyka

Rozpoznawaniem zaburzeń odżywiania zajmują się specjaliści od ochrony zdrowia psychicznego – psychiatrzy oraz psychologowie. Często zanim pacjent trafi do takowych, odwiedza on zupełnie inne medyków – takie postępowanie wcale, wbrew pozorom, błędem nie jest. W rzeczywistości bowiem przed postawieniem rozpoznania zaburzeń odżywiania konieczne jest wykluczenie innych możliwych, organicznych przyczyn utraty masy ciała czy innych nieprawidłowych zachowań związanych z jedzeniem – w diagnostyce różnicowej uwzględnić należy m.in.:

• zaburzenia hormonalne (takie jak np. zaburzenia czynności tarczycy czy choroba Addisona),
• choroby przewodu pokarmowego (takie jak np. celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, choroba wrzodowa).

Czasami mija pewien czas od rozpoczęcia procesu diagnostycznego do postawienia ostatecznego rozpoznania. W sytuacji, gdy podejrzewamy, że bliski może mieć zaburzenia odżywiania, nie ma na co czekać – pomocy trzeba szukać jak najszybciej, ponieważ ich następstwa, niestety, mogą być wręcz opłakane.

Zaburzenia odżywiania: powikłania

Powikłań zaburzeń odżywiania wymienić można bardzo dużo. Prawda jest niestety taka, że w stosunkowo krótkim nawet czasie doprowadzić one mogą do niebagatelnego spustoszenia w całym organizmie pacjenta. Przykładowo w przebiegu anoreksji dochodzić może do takich problemów, jak:

• zaburzenia płodności (włącznie z niepłodnością),
• nasilone zaburzenia rytmu serca,
• utrata masy mięśniowej,
• osłabienie kośćca,
• gwałtowne zmiany nastroju.

Groźna jest także i bulimia – w jej przypadku powikłaniami mogą być m.in. takie problemy, jak:

• uszkodzenia szkliwa zębów,
• poważne zaburzenia elektrolitowe,
• zaburzenia rytmu serca,
• uszkodzenia przełyku (powstające wskutek prowokowania wymiotów).

Warto tutaj podkreślić, że pacjenci z zaburzeniami odżywiania mają zwiększone ryzyko podejmowania prób samobójczych. Biorąc pod uwagę opisane wyżej problemy oczywiste staje się to, że zaburzenia odżywiania nie tylko trzeba leczyć, ale i że trzeba to leczenie rozpoczynać jak najszybciej.

Zaburzenia odżywiania: leczenie

W leczeniu różnorakich zaburzeń odżywiania najistotniejszą rolę odgrywają oddziaływania terapeutyczne. Prawdopodobnie najwięcej wspomina się w tym przypadku o terapii poznawczo-behawioralnej, pomocne mogą być jednak również i innego rodzaju terapie, np. terapia systemowa czy terapia psychodynamiczna.

U młodych pacjentów – dzieci i nastolatków – bardzo duże znaczenie w leczeniu zaburzeń odżywiania ma terapia rodzinna. Różne techniki bywają wykorzystywane w leczeniu omawianych problemów, przykładowo u chorych na anoreksję wykorzystywane są kontrakty terapeutyczne.

Czasami w leczeniu zaburzeń odżywiania wykorzystywane jest również i leczenie farmakologiczne. Jednak nie doprowadzi do pełnego wyzdrowienia – do tego niezbędne jest podjęcie psychoterapii.

Farmakoterapię w zaburzeniach odżywiania wykorzystuje się przede wszystkim wtedy, gdy obserwowane są u pacjenta objawy dodatkowych zaburzeń psychicznych, np. zaburzeń depresyjnych.

U niektórych pojawiać się może pytanie, w jakich warunkach powinno się leczyć zaburzenia odżywiania. Wszystko zależy od stanu pacjenta – w przypadku stabilnych chorych, możliwe jest podjęcia leczenia ambulatoryjnego, wtedy jednak, gdy np. osoba z anoreksją ma skrajnie niskie BMI, konieczna może być hospitalizacja.

Warto tutaj zaznaczyć, że niekoniecznie musi ona od razu mieć miejsce w szpitalu psychiatrycznym – przy znacznym wyniszczeniu konieczne najpierw może być leczenie w oddziale pediatrycznym lub internistycznym (w zależności od wieku chorego) i dopiero po ustabilizowaniu jego stanu somatycznego możliwe może być jego przekazanie do placówki psychiatrycznej.

Niektórzy rodzice pacjentów z anoreksją oczekiwaliby, że w szpitalu masa ciała ich dziecka będzie rosła jak najszybciej. Takie podejście jest jak najbardziej zrozumiałe, ze strony medycznej zbyt szybki przyrost wagi wcale nie jest jednak korzystny. U osób z anoreksją przybieranie wagi musi odbywać się stopniowo – wtedy, gdy dochodzi do tego zbyt szybko, istnieje ryzyko wystąpienia zagrażającego życiu problemu, którym jest zespół ponownego odżywienia.

Zaburzenia odżywiania: rokowania

Ciężko jest podać konkretne rokowania osób z zaburzeniami odżywiania – problemy te przebiegają naprawdę różnie i mają bardzo zróżnicowane nasilenie objawów. Ogólnie jednak w przypadku anoreksji, bulimii i zaburzeń z napadami objadania się podaje się, że poprawę – w postaci częściowego lub całkowitego ustąpienia objawów – obserwuje się u od 50% do nawet 85% spośród wszystkich leczonych z powodu tych jednostek osób.

Z drugiej strony trzeba tutaj wyraźnie podkreślić, iż zaburzenia odżywiania uznawane są za zaburzenia psychiczne o najwyższej śmiertelności. Ta informacja, podobnie jak wspomniane wcześniej możliwe powikłania problemów z odżywianiem się dobitnie pokazuje, jak ważne jest szybkie reagowanie i poszukiwanie pomocy w sytuacji, gdy nasz bliski może cierpieć na którąś z zaliczanych do tej grupy jednostek.

Czytaj też: 

• Uszkodzenia zębów przy zaburzeniach odżywiania
• Selektywne zaburzenie odżywiania: przyczyny, objawy i leczenie