Urojenia i zespoły urojeniowe – rodzaje, diagnoza, leczenie

Weryfikacja

Autor: Krzysztofa Białożyt

Urojenia to błędne, niezgodne z rzeczywistością lub przekonania. Urojenia, należące do zaburzeń treści myślenia, mogą występować w przebiegu różnych chorób psychicznych. Dowiedz się, jak rozpoznać urojenia, jakie są rodzaje urojeń, w których chorobach psychicznych występują urojenia oraz na czym polega leczenie zaburzeń urojeniowych.

Spis treści

1. Czym są urojenia?
2. Urojenia a zaburzenia psychiczne
3. Rodzaje urojeń
4. Szczególne zespoły urojeniowe
5. Leczenie urojeń

Urojenia są przykładem zaburzeń treści myślenia. Silnie rozbudowane systemy urojeniowe są typowym objawem schizofrenii. Charakterystyczną cechą urojeń jest zupełny brak podatności na perswazję. Przekonania pacjenta nie zmieniają się mimo istnienia dowodów na błędną interpretację rzeczywistości.

Czym są urojenia?

Urojenia to błędne sądy i przekonania, które mogą dotyczyć wielu obszarów życia. Urojenia mogą odnosić się do aktualnych wydarzeń, postrzegania siebie oraz innych osób, interpretacji rzeczywistości i najbliższego otoczenia.

Cechą wyróżniającą urojenia jest ich sztywność i brak podatności na argumentację. Pacjent postrzega swoje urojenia bezkrytycznie - odrzuca wszelkie dowody na to, że jego przekonania są nieprawdziwe. Zaburzenia urojeniowe są przyczyną znacznego cierpienia emocjonalnego – chory czuje się niezrozumiany, postrzega świat jako groźny i niebezpieczny.

Obecność urojeń może zdominować pozostałe obszary życia. Pacjenci często interpretują rzeczywistość wyłącznie przez pryzmat swoich fałszywych przekonań.

Urojenia a zaburzenia psychiczne

Urojenia mogą być objawem różnorodnych zaburzeń psychicznych. Zespoły urojeniowe mogą być różnie rozbudowane. Najbardziej podstawową postacią są urojenia proste, czyli pojedyncze fałszywe sądy i przekonania.

W przypadku istnienia licznych urojeń dotyczących różnych obszarów życia, mówimy o zespole urojeniowym. Przykładem takiego zespołu są urojenia paranoiczne, czyli system spójnych, logicznych przekonań.

Charakterystyczną cechą urojeń paranoicznych jest teoretyczna możliwość ich zaistnienia. Należą do nich między innymi urojenia zdrady, trucia lub bycia prześladowanym.

Jeżeli system urojeń jest niespójny i dotyczy wydarzeń niemożliwych do zaistnienia, mówimy o zespole paranoidalnym. Ten typ urojeń jest typowym objawem schizofrenii paranoidalnej. Przykłady urojeń paranoidalnych to urojenia odsłonięcia myśli czy urojenia owładnięcia przez „obce siły”. Zespół paranoidalny powoduje znaczne pogorszenie funkcjonowania pacjenta we wszystkich obszarach życia.

Chociaż występowanie urojeń najczęściej kojarzy się z diagnozą schizofrenii, warto pamiętać, że urojenia mogą występować w wielu innych zaburzeniach psychicznych.

Urojenia wielkościowe mogą pojawić się w manii, natomiast urojenia nihilistyczne – w ciężkich zespołach depresyjnych.

Usystematyzowane, spójne urojenia bez towarzyszącego rozpadu struktury osobowości to tak zwane uporczywe zaburzenia urojeniowe (dawniej nazywane „paranoją”).

Samo istnienie urojeń nie stanowi podstawy rozpoznania żadnego zaburzenia psychicznego. Dla postawienia diagnozy konieczne jest pełne badanie psychiatryczne.

Rodzaje urojeń

Urojenia mogą dotyczyć wielu obszarów życia pacjenta. Ich treść jest często związana z kontekstem społeczno-kulturowym i środowiskiem życia pacjenta. Wspólną cechą wszystkich urojeń jest brak ich podatności na perswazję. Oto najczęściej występujące treści urojeń:

• ksobne – pacjent odnosi codzienne sytuacje i zwykłe wydarzenia do własnej osoby, uważa się za „centrum wydarzeń” i obiekt zainteresowania innych osób. Uważa, że jest przedmiotem rozmów, a komunikaty z mediów (radio, telewizja, gazety) odnoszą się do jego osoby.
• prześladowcze – pacjent uważa, że jest obiektem prześladowań osoby lub grupy osób, które chcą mu zaszkodzić. Pacjent czuje się obserwowany, śledzony. Urojeniom prześladowczym może towarzyszyć wrogość w stosunku do członków rodziny lub innych osób z najbliższego otoczenia, która wynika ze stałego poczucia zagrożenia.
• trucia – chory uważa, że inne osoby (rodzina, sąsiedzi) chcą go otruć. Pacjent może być przekonany o dodawaniu trucizny do jedzenia lub wpuszczaniu gazu do mieszkania.
• wielkościowe – pacjent jest przekonany o swojej wielkości i wyjątkowości, może uważać, że zstąpił z nieba lub jest posłańcem mającym do spełnienia ważną misję. Chory nieadekwatnie postrzega swój status materialny, pozycję społeczną, wiedzę i umiejętności. Chory może przedstawiać się jako osoba znana i szanowana (popularny polityk, zasłużona postać historyczna).
• hipochondryczne – chory jest przekonany, że cierpi na poważną chorobę, która niszczy jego organizm. Urojenia hipochondryczne są pozbawione logiki i realności (przekonanie o rozpadzie narządów wewnętrznych, inwazji pasożytów).
• zazdrości – najczęściej dotyczą osoby, z którą pacjent pozostaje w relacji partnerskiej. Chory jest przekonany o byciu zdradzanym. Zwykłe wydarzenia i codzienne sytuacje interpretuje jako dowody niewierności. Pacjent może szpiegować drugą osobę, stale poszukując dowodów zdrady.
• erotyczne – pacjent jest przekonany, że jakaś osoba jest w nim zakochana, uważa się za obiekt pożądania seksualnego
• dysmorfofobiczne – chory nieadekwatnie postrzega części swojego ciała, uważa jego wygląd za niekorzystny
• depresyjne – typowe dla zespołu depresyjnego są urojenia podważające wartość pacjenta jako osoby. Chory czuje się poniżony, grzeszny, winny, niezasługujący na szczęście. Urojenia nihilistyczne polegają na przekonaniu o nieistnieniu własnej osoby oraz otaczającego świata.
• oddziaływania – pacjent uważa, że zewnętrzne siły lub inne osoby kontrolują jego myśli i postępowanie. Często towarzyszy im przekonanie o posiadaniu wszczepionego urządzenia (chipa), sterującego jego osobą.

Szczególne zespoły urojeniowe

Urojenia mogą występować w przebiegu wielu różnych zaburzeń psychicznych. Niekiedy treść urojeń i towarzyszące im objawy są na tyle specyficzne, że tworzą odrębne jednostki chorobowe. Do szczególnych zespołów związanych z obecnością urojeń należą:

Zespół Otella 

Jest to inaczej paranoja alkoholowa. Zespół Otella występuje u osób nadużywających alkoholu (najczęściej u wieloletnich alkoholików). Jego dominującą cechą jest obecność urojeń niewierności. Pacjent jest przekonany o byciu zdradzanym i stale poszukuje dowodów na potwierdzenie swoich przypuszczeń.

Myśli i zachowania chorego stale krążą wokół tematu niewierności partnerskiej. Stale poszerza się krąg osób „podejrzanych” – od sąsiadów, przez członków rodziny, po zupełnie obcych ludzi. Nastawienie urojeniowe niejednokrotnie powoduje prowadzenie śledztw, kontrolowanie każdego kroku partnera, może również być czynnikiem wywołującym przemoc.

Zespół Otella ma charakter przewlekły, a jego leczenie jest długotrwałe i nie zawsze skuteczne. Pierwszym etapem terapii tego zaburzenia jest leczenie uzależnienia od alkoholu.

Zespół de Clérambaulta

Jest to zespół urojeń o treści erotycznej. Pacjent jest przekonany, że inna osoba, najczęściej znana i zajmująca wysoką pozycję społeczną, jest w nim zakochana. Obiektem urojeń mogą być politycy, osoby znane z mediów, lub inni ludzie o znacząco wyższym od pacjenta statusie.

Zespół de Clérambaulta bywa przyczyną nagabywania i prześladowania obiektu urojeń pacjenta. Chory bacznie obserwuje obiekt swojego zakochania, a zwykłe słowa i gesty interpretuje jako „znaki” będące dowodami jego miłości.

W późnych fazach zespołu de Clérambaulta może dochodzić do agresji i aktów przemocy, zarówno wobec obiektu zakochania, jak i osób, które w mniemaniu chorego stoją na drodze do ich związku.

Zespół Capgrasa

To rzadki, ale bardzo ciekawy zespół urojeń. Głównym objawem zespołu Capgrasa jest przekonanie chorego, że członkowie jego rodziny zostali podmienieni przez sobowtórów. Pacjent uważa, że otaczają go zupełnie obce osoby, podszywające się pod jego bliskich.

Przyczyny zespołu Capgrasa nie zostały dotychczas dokładnie poznane. Podejrzewa się jednak, że u podłoża błędnej identyfikacji najbliższych osób leżą specyficzne zaburzenia funkcji mózgu – utrata połączeń między ośrodkiem rozpoznawania twarzy a układem limbcznym, odpowiedzialnym za regulację emocji.

Zespół Cotarda

To przykład zespołu urojeniowego typowego dla ciężkiej depresji. Urojenia w zespole Cotarda mają charakter nihilistyczny – pacjent jest przekonany, że jego ciało uległo rozpadowi, a on sam jest martwy.

Z tego powodu zespół Cotarda bywa nazywany „syndromem chodzącego trupa”. Urojenia w zespole Cotarda mogą prowadzić do zaniedbania, odmowy przyjmowania pokarmów i płynów, a także samookaleczeń i aktów samobójczych.

Obłęd udzielony (folie à deux)

To szczególny rodzaj zaburzeń urojeniowych, na które zapada osoba blisko związana z pacjentem dotkniętym paranoją. Zaburzenie to najczęściej występuje u członka rodziny chorego. U podłoża obłędu udzielonego leży długotrwałe przebywania z osobą posiadającą urojenia oraz często współistniejąca izolacja społeczna od innych ludzi.

Oprócz mechanizmu powstawania paranoi indukowanej, ciekawy jest również sposób leczenia tego zaburzenia. W znaczącej części przypadków, wystarczy odizolować od siebie osoby podzielające te same urojenia. U osoby dotkniętej obłędem udzielonym, może dojść do całkowitego wygaszenia urojeń.

Leczenie urojeń

Urojenia są objawem wywołujący duży niepokój u bliskich pacjenta. Ze względu na ich niekorygowalność, pacjent nie interpretuje swoich myśli w kategoriach chorobowych. Zwykle zgłoszenie się do lekarza następuje pod wpływem inicjatywy najbliższych osób lub w razie pojawienia się dodatkowych objawów.

Warto pamiętać, że same urojenia nie są podstawą rozpoznania żadnej choroby psychicznej. Urojenia to objaw, który może występować w przebiegu różnych jednostek chorobowych. Aby skutecznie pomóc pacjentowi, pierwszym krokiem powinno być dokładne badanie psychiatryczne i postawienie właściwej diagnozy.

Proces diagnostyczny ma na celu odpowiedź na pytanie, skąd urojenia pojawiły się w głowie pacjenta. W wielu przypadkach u ich podłoża leży choroba psychiczna, taka jak schizofrenia czy choroba afektywna dwubiegunowa.

U części pacjentów występowanie urojeń może wiązać się z nadużywaniem substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki). Niekiedy urojenia bywają wywołane stanem somatycznym chorego lub współistniejącą chorobą neurologiczną.

Należy zawsze dążyć do ustalenia, czy urojenia są jedyną nieprawidłowością występującą u chorego, czy towarzyszą im inne objawy zaburzeń psychicznych. Cenną wskazówkę diagnostyczną stanowią informacje uzyskane od bliskich pacjenta.

Większość urojeń ma charakter utrwalony, dlatego ich terapia powinna być kompleksowa i długotrwała. Podstawą leczenia są odpowiednio dobrane leki. W zależności od podłoża chorobowego, konieczne może być stosowanie leków przeciwpsychotycznych, stabilizujących nastrój lub przeciwdepresyjnych.

Oprócz farmakoterapii, bardzo ważne jest utrzymanie współpracy pacjenta w leczeniu. W tym celu stosuje się psychoedukację, czyli rozmaite metody przekazania pacjentowi wiedzy na temat jego choroby, jej przyczyn i objawów.

Prawidłowo prowadzona psychoedukacja ma na celu zapewnienie pacjentowi wglądu we własny stan psychiczny oraz stworzenie warunków do właściwej współpracy w leczeniu.

Krzysztofa Białożyt