SYNESTEZJA, czyli pomieszanie zmysłów

Synestezja to stan, w którym wrażenia zmysłowe mieszają się ze sobą. Wówczas można m.in. widzieć kolory słów lub czuć ich smak. Z kolei smaki można słyszeć jako dźwięki. Na przykład słowo poniedziałek może mieć kolor czerwony, a utwór Mozarta mieć smak truskawek z bitą śmietaną. Dzięki synestezji można nawet wyczuwać palcami dźwięk różnych przedmiotów. Sprawdź, czym dokładnie jest synestezja.

Spis treści

1. Synestezja - kiedy można o niej mówić?
2. Synestezja - rodzaje
3. Synestezja - przyczyny

Synestezja (z gr. synaísthesis – równoczesne postrzeganie; sýn – razem i aísthesis – poznanie poprzez zmysły) to stan, w którym doświadczenia jednego zmysłu wywołują również doświadczenia charakterystyczne dla innych zmysłów. Inaczej mówiąc, określony bodziec zmysłowy jest odbierany także przez zmysł inny niż ten, do którego był skierowany. Na przykład utwór Mozarta (który jest bodźcem zmysłowym) aktywuje nie tylko zmysł słuchu, lecz także równocześnie np. zmysł smaku. Wówczas można odbierać zasłyszane dźwięki jako doznanie smakowe, przekształcać wrażenie słuchowe w smakowe. W ten sposób utwór Mozarta może mieć smak np. truskawek z bitą śmietaną. O synestezji można mówić także wtedy, gdy np. odbieranie niskich dźwięków wywołuje wrażenie miękkości, a np. barwa niebieska odczuwana jest jako chłodna, a np. cyfra 6 ma kolor zielony.

Jak się szacuje, na milion osób przypada dziesięciu synestetyków. Co ciekawe, większość z nich to osoby leworęczne. Zauważono także, że synestezja występuje blisko 3 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. Do sławnych synestetyków należeli m.in.: rosyjski pisarz Vladimir Nabokov, francuski poeta Arthur Rimbaud, niemiecki kompozytor Ludwig van Beethoven i rosyjski kompozytor epoki romantyzmu Mikołaj Rimski-Korsakow. Zalicza się do nich także Johna Lennona, Marilyn Monroe i Stevie Wondera.

Synestezja - kiedy można o niej mówić?

Synestezja może przypominać m.in. stan narkotycznego upojenia (pomieszanie zmysłów może się pojawić np. po po przyjęciu LSD). Przyjęto więc pewne kryteria rozpoznania synestezji. Według Richarda E. Cytowica – naukowca, który zajmuje się badaniami nad synestezją - są nimi:

• mimowolność – powstające wrażenia zmysłowe nie są kontrolowane, pojawiają się niezależnie od naszej woli;
• projekcja – wrażenia zmysłowe powstają nie tylko wewnątrz umysłu, lecz także poza nim;
• trwałość i niepowtarzalność - konkretny bodziec u danej osoby zawsze wywołuje te same wrażenia zmysłowe (np. cyfra 5 jest zawsze niebieska);
• pamięć – wywołane wrażenie pozostaje żywe w pamięci;
• emocje – człowiek jest przekonany o realności wrażeń zmysłowych, często wrażenia to są połączone z uczuciami, np. zachwytu lub obrzydzenia;

Synestezja - rodzaje

Wyróżnia się kilka rodzajów synestezji. Najpopularniejsza jest wyżej wspomniana synestezja lingwistyczna, w której cyfry, litery czy  słowa wywołują wrażenia w zmysłach związanych ze słuchem, wzrokiem, smakiem i dotykiem. W ten sposób dane słowo może wywoływać wrażenia smakowe, np. imię Monika może mieć smak malinowy. Można również widzieć liczby i słowa w określonym kolorze, np. liczba 6 jest zielona, słowo piasek ma kolor żółty. W tym przypadku każda litera alfabetu ma swój własny kolor, np. litera "a" może być czerwona.

Poza tym wyróżnia się synestezję muzyczną. Wówczas podczas słuchania muzyki doznaje się smakowych lub kolorowych wrażeń, np. muzyka współczesna ma kwaśny smak, a utwór Mozarta może mieć smak truskawek z bitą śmietaną. Z kolei wspominany Mikołaj Rimski-Korsakow przekonywał, że dla niego każda tonacja muzyczna ma inny kolor, np. tonacja C-dur ma kolor biały, a D‑dur żółty, słoneczny.

Jednak najdziwniejsza jest synestezja audiomotoryczna, kiedy odczuwa się konieczność zajmowania konkretnej pozycji wtedy, gdy usłyszy się określony dźwięk.

Poza tym rozróżnia się tzw. synestezję mocną - taką, jak miał Mikołaj Rimski-Korsakow - i słabą, która występuje u większości ludzi. Przez większość ludzi barwa niebieska odczuwana jest jako chłodna. Większość ludzi, gdy pomyśli o jakiejś literze, widzi jej kolor. Na przykład litera "a" może mieć kolor czerwony. Z kolei u synestety nie będzie to po prostu zwykły kolor czerwony, lecz np. soczysty odcień miąższu arbuza.

Synestezja - przyczyny

Nie wiadomo, jakie są dokładne przyczyny synestezji. Pierwsza teoria głosi, że w mózgu synestetów, czyli osób, u których występuje pomieszanie zmysłów, jest więcej połączeń między neuronami przenoszącymi informacje z różnych narządów zmysłu, w wyniku czego różne wrażenia mieszają się ze sobą. Na przykład bodźce wzrokowe aktywują w głowie obszary odpowiedzialne za przetwarzanie słuchowe.

Inni przekonują, że u synestetów liczba połączeń między neuronami jest w normie, natomiast zaburzona jest równowaga pomiędzy hamowaniem i wyciszaniem impulsów, które docierają do mózgu.

Trzecia hipoteza zakłada, że wszyscy rodzą się synestetami z dodatkową liczbą połączeń między neuronami i są nimi mniej więcej do 3. miesiąca życia. Dlatego u każdego małego dziecka może dojść do poplątania się zmysłów. Udowodniono naukowo, że jedno wrażenie zmysłowe pobudza w mózgu niemowlęcia wszystkie zmysły jednocześnie, co daje mnóstwo odczuć i wrażeń. Po 3. miesiącu życia u większości osób połączenia te znikają. U niektórych proces ten nie zachodzi i właśnie oni do końca życia zostają synestetami.

Z kolei teoria wyuczonych zachowań głosi, że osoba doświadczająca danych wrażeń nauczyła się kojarzyć w dzieciństwie słowa lub dźwięki z kolorem przedmiotów z jej otoczenia.

Ustalono także, że synestezja może być dziedziczna. Na przykład Władimir Nabokov ożenił się z kobietą, która również była synestetyczką i swój dar przekazali swojemu synowi Dmitrijowi.

Bibliografia: Sidorowska I., Kognitywne implikacje synestezji, [w:] Neurokognitywistyka w Patologii i Zdrowiu 2009-2011, Pomorski Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011

Monika Majewska