Leki psychotropowe - działanie, rodzaje i skutki uboczne stosowania psychotropów

Zdarza się, że już sama nazwa „leki psychotropowe” budzi w pacjentach nieprzyjemne skojarzenia. Takie obawy są nie do końca uzasadnione – część środków zaliczanych do tej grupy znajduje zastosowanie nie tylko w terapii schorzeń psychiatrycznych, ale i np. w leczeniu niektórych rodzajów bólu. Niechęć pacjentów może wynikać również z przeświadczeń o nieprzyjemnych skutkach ubocznych leków psychotropowych – jednak dzięki wprowadzaniu nowszych generacji preparatów, są one coraz rzadszym problemem. Wątpliwości budzić może również stosowanie omawianych środków w czasie ciąży czy łączenie ich z alkoholem. Czy leków psychotropowych rzeczywiście trzeba się obawiać?

Spis treści

1. Rodzaje leków psychotropowych i ich stosowanie
2. Skutki uboczne stosowania leków psychotropowych
3. Interakcje leków psychotropowych z alkoholem

Lekami psychotropowymi nazywa się preparaty ze zdolnością do przekraczania tzw. bariery krew-mózg i wpływania na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. Ze względu na dużą liczbę takich środków, leki psychotropowe można stosować w wielu stanach chorobowych. Warto też wiedzieć, że stosowanie psychotropów, wbrew pozorom, nie obejmuje wyłącznie leczenia chorób i zaburzeń psychicznych.

Rodzaje leków psychotropowych i ich stosowanie

Istnieje co najmniej kilka różnych systemów klasyfikacji leków psychotropowych, jednym z częściej stosowanych jest następujący podział na leki:

• przeciwdepresyjne (tymoleptyczne),
• przeciwpsychotyczne (neuroleptyczne),
• normotymiczne,
• przeciwlękowe (anksjolityczne),
• nasenne,
• prokognitywne (nootropowe).

Leki psychotropowe – środki antydepresyjne

Najliczniejszą i zapewne najbardziej znaną grupą leków psychotropowych są środki antydepresyjne. Ich historia jest dość ciekawa, bowiem pierwsze odkrycia związane z tymi preparatami (pochodzące z lat 50. XX wieku) bazowały na obserwacjach dotyczących leczenia osób chorych na gruźlicę. Od wspomnianych czasów minęło jednak wiele lat, w których trakcie na rynku medycznym pojawił się szereg rozmaitych preparatów przeciwdepresyjnych, działających w odmienny sposób na układy neuroprzekaźnikowe w obrębie mózgowia.

Obecnie wyróżniane są m.in.:

• trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD, nieselektywnie hamujące wychwyt zwrotny noradrenaliny i serotoniny, mające też działanie antyhistaminowe i cholinolityczne),
• selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI, obecnie najpopularniejsza grupa leków przeciwdepresyjnych),
• inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI),
• inhibitory monoaminooksydazy (enzymu rozkładającego neuroprzekaźniki, m.in. serotoninę – zahamowanie jego czynności skutkuje zwiększeniem ilości neuroprzekaźników w strukturach mózgowia).

Mimo takiej a nie innej nazwy, środki przeciwdepresyjne znajdują zastosowanie nie tylko w leczeniu zaburzeń nastroju. Korzyści z ich stosowania mogą osiągać również chorzy z zaburzeniami lękowymi, pacjenci z zaburzeniami odżywiania (np. anoreksją) czy osoby cierpiące na zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne.

Niektóre z tych leków, jak trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, znajdują użyteczność również poza psychiatrią – wspomniane mogą przynosić ulgę osobom doświadczającym bólów neuropatycznych.

Leki psychotropowe – środki przeciwpsychotyczne

Historia leków przeciwpsychotycznych rozpoczęła się wtedy, gdy do użycia wprowadzona została chlorpromazyna. Lek ten nadal (choć obecnie już rzadko) jest stosowany i wraz z kilkoma innymi substancjami zaliczany jest do tzw. neuroleptyków klasycznych. Obok nich funkcjonują nowsze preparaty, określane jako atypowe leki neuroleptyczne.

Leki z tych grup, jak wskazuje sama nazwa, stosowane są głównie w leczeniu różnego rodzaju psychoz (np. tych występujących w przebiegu schizofrenii, ale także innych stanów związanych z doświadczaniem przez pacjenta urojeń czy omamów), a ich działanie warunkowane jest głównie blokowaniem receptorów dopaminowych.

Leki psychotropowe – środki normotymiczne

Preparatami normotymicznymi nazywa się te leki, które cechuje zdolność do stabilizowania nastroju pacjentów. Głównym przedstawicielem tej grupy jest węglan litu, obok niego występują leki typowo stosowane w padaczce, takie jak karbamazepina i związki kwasu walproinowego.

Do leków normotymicznych zaliczane bywają również neuroleptyki atypowe. Celem stosowania wymienionych preparatów jest przywrócenie stabilnego nastroju u pacjentów doświadczających jego podwyższenia – leki normotymiczne przeznaczone są w szczególności do leczenia oraz profilaktyki epizodów manii u pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową.

Leki psychotropowe – środki anksjolityczne

Jednymi z najczęściej stosowanych psychotropowych leków przeciwlękowych są benzodiazepiny. Ich aktywność warunkowana jest pobudzaniem receptorów GABA, których aktywność związana jest z hamującym działaniem na czynność komórek nerwowych. Efektem stosowania benzodiazepin jest redukcja nasilenia lęku, ale i działanie nasenne oraz uspokajające. Obok tych leków do anksjolityków zaliczane są także m.in. hydroksyzyna (preparat łagodniejszy, blokujący receptory histaminowe) oraz buspiron (lek o długim działaniu przeciwlękowym, który jednocześnie nie ma działania sedatywnego).

Czytaj też: Diazepam to lek psychotropowy. Jak działa diazepam?

Leki psychotropowe – środki nasenne

Jako leki nasenne stosowana bywa część leków standardowo zaliczanych do kategorii anksjolityków, ale i preparaty przeznaczone typowo do krótkotrwałego leczenia zaburzeń snu. Do drugiej grupy zaliczane są zolpidem, zopiklon, zaleplon, które działają na układy receptorowe podobnie jak benzodiazepiny, ale w znacznie węższym stopniu.

Leki psychotropowe – środki nootropowe

Lekami prokognitywnymi określa się te preparaty psychotropowe, które mają zdolność poprawiania funkcji poznawczych, w szczególności pamięci oraz koncentracji. W obrębie tej kategorii znajdują się zarówno środki poprawiające mózgowy przepływ krwi (np. winpocetyna), jak i inhibitory enzymu rozkładającego acetylocholinę (np. rywastygmina stosowana w schorzeniach otępiennych).

Skutki uboczne stosowania leków psychotropowych

Leki psychotropowe – jak w zasadzie wszystkie preparaty farmakologiczne – mają swoiste dla siebie skutki uboczne. W przypadku tych środków, dotyczyć mogą one szerokiego spektrum dolegliwości, pacjenci doświadczają np. zawrotów głowy, nudności, spadków ciśnienia tętniczego czy upośledzenia koncentracji.

Objawy tego rodzaju są jednak najbardziej nasilone w początkowych okresach terapii i raczej nie stanowią one poważniejszego zagrożenia dla zdrowia pacjentów.

Dużo istotniejsze są pewne szczególne zaburzenia, które – choć są zdecydowanie rzadsze od typowych skutków ubocznych leków psychotropowych – również mogą się pojawić i w razie ich wystąpienia konieczny jest pilny kontakt z lekarzem.

Jednym ze wspominanych powyżej zagrożeń związanych ze stosowaniem leków psychotropowych jest złośliwy zespół neuroleptyczny, występujący u około 1% pacjentów stosujących środki przeciwpsychotyczne.

Problem objawia się:

• wzmożeniem napięcia mięśniowego,
• zaburzeniami świadomości, którym zwykle towarzyszy pobudzenie psychoruchowe,
• znacznym wzrostem temperatury ciała,
• tachykardią, zaburzeniami rytmu serca,
• wzrostem ciśnienia tętniczego krwi.

Wystąpienie złośliwego zespołu neuroleptycznego wymusza natychmiastowe zaprzestanie przyjmowania przez pacjenta tych leków, które wywołały ten stan. Wymagane jest leczenie w warunkach szpitalnych, które opiera się na stabilizacji stanu chorego (kontroli nawodnienia, parametrów życiowych, obniżaniu gorączki) oraz podawaniu leków dopaminergicznych (odwracających działanie neuroleptyków) i zmniejszających napięcie mięśniowe.

Problemem, który także może wystąpić w przebiegu stosowania leków przeciwdepresyjnych, jest złośliwy zespół serotoninowy. Ryzyko jego wystąpienia wzrasta szczególnie wtedy, kiedy pacjent stosuje zbyt duże dawki leków antydepresyjnych lub gdy jednocześnie zażywa on inne środki zwiększające ilości serotoniny w mózgowiu (przykładem takiego leku może być przeciwbólowy tramadol). Złośliwy zespół serotoninowy, podobnie jak opisany powyżej zespół związany z leczeniem neuroleptykami, wymaga leczenia szpitalnego, a objawia się on:

• pobudzeniem,
• wymiotami, biegunką,
• wzrostem temperatury ciała,
• tachykardią,
• wzmożeniem potliwości,
• drżeniami.

Skutki uboczne leków psychotropowych obejmować mogą również sytuacje, które przeciętnemu pacjentowi wydać się mogą wręcz absurdalne. Przykładem może być wzrost ryzyka podejmowania zachowań samobójczych w trakcie stosowania środków przeciwdepresyjnych. Wynika to z tego, że w początkowych okresach terapii np. lekami z grupy SSRI najpierw dochodzi do zwiększenia u chorych napędu, a dopiero potem do poprawy nastroju. Przy wcześniejszym istnieniu myśli samobójczych zwiększa się to zagrożenie, dlatego też pacjent powinien zostać poinformowany o takiej ewentualności i w razie potrzeby niezwłocznie skontaktować się ze swoim lekarzem.

Przed wdrożeniem jakiegokolwiek leku psychotropowego wymagane jest przeprowadzenie dokładnej diagnostyki pacjenta, jednakże szczególną uwagę należy zwrócić na osoby z chorobą afektywną dwubiegunową. U pacjentów na pierwszy plan wysuwać się mogą epizody depresyjne, przez co występowanie stanów podwyższonego nastroju może zostać przeoczone i przez to – po postawieniu rozpoznania zaburzeń depresyjnych – rozpoczęta może zostać terapia lekami antydepresyjnymi. Zamiast pomóc, tego rodzaju postępowanie stawać się może czynnikiem zaostrzającym chorobę, ponieważ stosowanie leków tego rodzaju bywa czynnikiem wyzwalającym epizody maniakalne.

Wszelkie opisane powyżej sytuacje występują stosunkowo rzadko i nie powinny zniechęcać pacjentów do stosowania leków psychotropowych, jeżeli oczywiście istnieją u nich wskazania do leczenia.

Powyższy opis nie ma za zadanie odstraszać, a jedynie ostrzegać, bo przecież korzyści związane z terapią lekami psychotropowymi nierzadko bywają nieocenione. Znajomość powyższych zagrożeń ma jedynie uczulić pacjentów na to, co powinno wzbudzić ich niepokój i kiedy powinni oni poszukiwać pomocy medycznej.