Otyłość sarkopeniczna – przyczyny i leczenie otyłości u seniorów

Otyłość sarkopeniczna to rodzaj otyłości, która występuje u osób starszych. Charakteryzuje się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej przy jednoczesnej utracie masy mięśniowej. Jakie są przyczyny otyłości sarkopenicznej i jak się ją leczy?

Spis treści

1. Otyłość sarkopeniczna - co to jest?
2. Otyłość sarkopeniczna - przyczyny
3. Otyłość sarkopeniczna - konsekwencje
4. Otyłość sarkopeniczna - leczenie
5. Otyłość sarkopeniczna - dieta
6. Otyłość sarkopeniczna - ćwiczenia
7. Otyłość sarkopeniczna - leki

Spis treści:

1. Otyłość sarkopeniczna - co to jest?
2. Otyłość sarkopeniczna - przyczyny
3. Otyłość sarkopeniczna - konsekwencje
4. Otyłość sarkopeniczna - leczenie
5. Otyłość sarkopeniczna - dieta
6. Otyłość sarkopeniczna - ćwiczenia
7. Otyłość sarkopeniczna - leki

Otyłość sarkopeniczna - co to jest?

Otyłość sarkopeniczna związana jest najczęściej ze zmianami w składzie ciała zależnymi od wieku. Gdy organizm starzeje się, stopniowo zmniejsza się w nim masa mięśniowa. Taka reakcja zachodzi nawet u osób bardzo aktywnych fizycznie. Ale u niektórych seniorów może jednocześnie dojść do przyrostu masy tłuszczowej. Ścisły związek między starszym wiekiem, otyłością i utratą masy mięśniowej potwierdzają badania. Rozwój jednego z tych czynników prowadzi do pojawienia się lub nasilenia drugiego, wywołując zjawisko „zamkniętego koła”.

Otyłość sarkopeniczną diagnozuje się u tych osób, u których stwierdza się jednoczesne występowanie:

• sarkopenii, czyli niskiej masy mięśni szkieletowych, ustalanej za pomocą za pomocą badań i testów oraz związanej z tym utratą sił i wytrzymałości mięśni,
• zwiększonej ilość tkanki tłuszczowej - 28% i więcej dla mężczyzn oraz 40% i więcej dla kobiet.

Otyłość sarkopeniczna - przyczyny

1. Zmiany w składzie ciała związane ze starzeniem się Wraz z wiekiem, w organizmie dochodzi do zmian w proporcjach tkanki mięśniowej i tłuszczowej. Od ok. 40 roku życia zaczyna się stale postępujący proces utraty masy mięśniowej i siły, a ok. 60-75 roku życia zaczyna wzrastać ilość tłuszczu. U osób starszych tkanka tłuszczowa zwykle gromadzi się wokół narządów wewnętrznych oraz wnika w mięśnie. Zmiany w składzie ciała mogą jednak pozostać niezauważone przez dłuższy czas u osób, które utrzymują względnie stałą masę ciała. 2. Niska aktywność fizyczna lub jej brak. Pod pojęciem „niska aktywność ruchowa” kryją się takie czynności, które nie zwiększają wydatków energetycznych organizmu, czyli np. spanie, siedzenie, leżenie. Przy niewielkiej aktywności lub jej braku zmniejsza się masa mięśniowa i zwiększa się ryzyko magazynowania niezużytej energii w postaci tkanki tłuszczowej. Pojawia się kolejne „błędne koło”. Osoby z otyłością, z powodu znacznej nadwagi są mniej aktywne w życiu codziennym i trudniej jest im wykonywać ćwiczenia fizyczne, co przyczynia się do zmniejszenia siły i do atrofii, czyli zaniku mięśni. Z drugiej strony, kiedy tracą siły zaczynają unikać wysiłku, co z kolei sprzyja rozwojowi otyłości. 3. Zbyt duża ilość tkanki tłuszczowej. Im więcej tkanki tłuszczowej (a zwłaszcza tłuszczu trzewnego, wewnętrznego) gromadzi się w organizmie, tym więcej wydziela ona tzw. cytokin – substancji wywołujących reakcje zapalne. Mają one bezpośredni wpływ na działanie wielu układów, m.in. przyspieszają zmiany w składzie ciała typowe dla procesu starzenia i powodują przewlekłe stany zapalne. Niektóre z nich (np. interleukina-6 - IL-6) przyspieszają tempo rozpadu mięśni prowadząc w ten sposób do zmniejszenia ich siły i do rozwoju sarkopenii. 4. Insulinooporność. Wtórnym efektem insulinoporności jest zwiększone stężenie insuliny, które powoduje przyspieszenie rozpadu tkanek mięśni szkieletowych. Z kolei zanik mięśni szkieletowych prowadzi do zwiększenia insulinooporności, co w konsekwencji sprzyja rozwojowi otyłości.

Przeczytaj także: Insulinooporność (wrażliwość na insulinę) - przyczyny, objawy i leczenie 5. Zmiany hormonalne. Im więcej tkanki tłuszczowej, tym więcej pojawia się w krwioobiegu wolnych kwasów tłuszczowych, które hamują wytwarzanie hormonu wzrostu (GH) oraz testosteronu. A im mniej jest tych hormonów tym mniejsza jest siła mięśni i słabiej działają mięśnie osób z otyłością. Przeczytaj także: Hormon wzrostu. Preparaty zawierające hormon wzrostu 6. Nieprawidłowe odżywianie. Osoby starsze nie wiedzą lub zapominają, że wraz z wiekiem zmniejsza się zapotrzebowanie ich organizmu na kalorie. Przywykłe przez wiele lat do określonych produktów, wielkości i ilości posiłków, mają trudności z wprowadzeniem ograniczeń żywieniowych. Wartość kaloryczna produktów, które codziennie spożywają przekracza potrzeby ich organizmu, co prowadzi do rozwoju nadwagi i otyłości. Zdarza się też często, że osoby starsze, zwłaszcza kobiety, ograniczają ilość spożywanego białka. A gdy białka w diecie jest za mało, utrata masy mięśniowej postępuje szybciej.

Otyłość sarkopeniczna - konsekwencje

W jaki sposób słabe mięśnie i nadmiar tkanki tłuszczowej wpływają na zdrowie i życie osoby starszej?

• ograniczają funkcje motoryczne - sprawiają, że chory wycofuje się z wielu codziennych aktywności, staje się coraz mniej sprawny i samodzielny,
• zwiększają ryzyko upadków i złamań, które dodatkowo zmniejszają mobilność chorego,
• zmniejszają prędkość chodu i zmieniają jego styl – chory ma także trudności we wchodzeniu i schodzeniu ze schodów,
• zmniejszają wydolność płuc,
• prowadzą do zespołu metabolicznego – w tym nietolerancji glukozy, cukrzycy, dyslipidemii i nadciśnienia, a także do udaru, który powoduje niedokrwienne uszkodzenie mózgu i upośledzenie funkcji poznawczych,
• stwarzają większe ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych.

Otyłość sarkopeniczna - leczenie

Głównym celem leczenia otyłości sarkopenicznej jest utrata masy ciała i zwiększenie siły mięśniowej, a w efekcie poprawa codziennej funkcjonalności chorego oraz otrzymanie jego organizmu w dobrej kondycji przez możliwie najdłuższy czas. Terapia otyłości sarkopenicznej skupia się na tzw. leczeniu zachowawczym, czyli zmianie zasad odżywiania i poprawie aktywności ruchowej. U niektórych pacjentów z otyłością sarkopeniczną wprowadza się także farmakoterapię.

Otyłość sarkopeniczna - dieta

Do redukcji wagi u osób starszych nie należy dążyć „za wszelką cenę”. Pierwszym koniecznym krokiem do modyfikacji sposobu żywienia jest ocena stanu odżywienia chorego. Można jej dokonać przy pomocy praktycznego, ogólnie dostępnego Testu Oceny Stanu Odżywienia Mini Nutritional Assessment – MNA. Jeśli u osoby starszej stwierdza się niedożywienie lub zagrożenie niedożywieniem, głównym celem nowej diety jest poprawa stanu odżywienia organizmu, a nie zaś utrata wagi.

U osób starszych z otyłością sarkopeniczną stosuje się terapię odchudzającą minimalizującą utratę masy mięśniowej. Ponieważ osoby starsze często cierpią na wiele innych schorzeń i przyjmują wiele leków, wprowadzanie nowego sposobu odżywiania musi być monitorowane przez lekarza i dietetyka.

Jeśli osoba starsza z otyłością sarkopeniczną przyjmuje leki, które powodują przyrost masy ciała (np. insulinę, antydepresanty, hormony steroidowe), albo leki, których działanie może ulec zmianie przy utracie wagi (np. moczopędne, przeciwbólowe) lekarz prowadzący leczenie powinien rozważyć wprowadzenie innych rozwiązań farmakologicznych.

Dieta przy otyłości sarkopenicznej ustalana jest indywidualnie dla każdego chorego, a przy jej planowaniu uwzględnia się takie parametry jak m.in. dostarczenie odpowiedniej dla wieku i stanu chorego ilości witamin i składników mineralnych, zapotrzebowanie kaloryczne, upodobania i zwyczaje żywieniowe, stopień mobilności chorego i formy aktywności ruchowej, które podejmuje, a także schorzenia i farmakoterapie towarzyszące. Celem diety jest utrata w ciągu 6 miesięcy od 5%-10% wyjściowej masy ciała chorego, ale przede wszystkim w obszarze tkanki tłuszczowej, przy maksymalnym zachowaniu tkanki mięśniowej. Taki efekt można uzyskać zmniejszając dzienne spożycie kaloryczne chorego o 500-700 kcal.

Składniki odżywcze konieczne w diecie osoby z otyłością sarkopeniczną:

• węglowodany – podstawowe źródło energii dla organizmu; najlepszym źródłem węglowodanów w diecie osób starszych powinny być produkty pełnoziarniste, warzywa strączkowe oraz owoce i warzywa; nadmiar cukrów prostych (m.in. cukier, słodycze, ciastka) wpływa negatywnie na powstawanie białek mięśniowych,
• błonnik - reguluje pracę jelit i oczyszcza je z resztek pokarmu, zapobiega zaparciom; źródła: warzywa i owoce; osoby starsze mogą je spożywać w formie rozdrobnionej, w postaci surówek i sałatek, jako przeciery i soki; szczególnie polecane są: dynia, cukinia, kabaczki, pomidory, a także warzywa korzeniowe, np. marchew, seler, pietruszka, buraki,
• wapń – pomaga w redukcji tkanki tłuszczowej, usprawnia pracę mięśni; źródło: mleczne produkty fermentowane, np. kefir, jogurt oraz chude sery twarogowe,
• białko – w większej ilości, niż w diecie redukcyjnej osób młodszych; dla osób starszych zaleca się 1,0-1,2 g na kg masy ciała dziennie w ilości 20-25g w każdym posiłku; źródło: produkty mięsne o niskiej zawartości tłuszczu, chude mięso drobiu (kurczak, indyk bez skóry), chude ryby, niskotłuszczowe produkty mleczne, białko jaj,
• przeciwutleniacze i związki przeciwzapalne - zapobiegają procesom utleniania i łagodzą stany zapalne w organizmie; źródło: kolorowe owoce i warzywa, szczególnie o pomarańczowym, czerwonym i fioletowym zabarwieniu, np. jagody, borówki, maliny, wiśnie, morele, dynia, buraki,
• witamina D3 - źródło: olej z ryb (tran), tłuste ryby morskie (łosoś, śledź, makrela),
• płyny - woda, herbaty owocowe, napary z ziół, soki warzywne; zalecana dzienna ilość dla osób starszych to min. 2 litry.

Otyłość sarkopeniczna - ćwiczenia

W leczeniu otyłości sarkopenicznej wykorzystuje się takie formy aktywności ruchowej, które wzmacniają mięśnie, poprawiają ich siłę i elastyczność, a także usprawniają równowagę. Warto jednak zachęcać chorego do każdej aktywności, która zwiększa wydatkowanie energii, a tym samym przyczynia się do utraty tkanki tłuszczowej i tłuszczu śródmięśniowego. Najskuteczniejszą metodą wzmacniania siły mięśni są ćwiczenia tzw. oporowe. Wykonywać je mogą osoby starsze w różnym wieku i o różnej kondycji, nawet te najsłabsze i najbardziej wątłe. Do ćwiczeń można wykorzystać urządzenia do treningu siłowego i gumy rehabilitacyjne, ale także przedmioty domowego użytku. Umiarkowanie intensywny trening dostosowany do stanu zdrowia i możliwości osoby starszej, przeprowadzany 1-2 razy w tygodniu pozwoli na stopniową poprawę sił i samopoczucia. W przypadku osób starszych, które w ogóle nie są aktywne, ćwiczenia należy wprowadzać powoli, stopniując ich trudność, natężenie i czas trwania.

Otyłość sarkopeniczna - leki

Zmiana stylu życia ma w leczeniu otyłości sarkopenicznej ogromne znaczenie, ale nie zawsze jest możliwa do przeprowadzenia. Skuteczność terapii mogą osłabić ograniczenia wynikające ze złego stanu zdrowia chorego, brak motywacji czy po prostu nieprzestrzeganie nowych zasad. W takich sytuacjach rozważa się wzmocnienie leczenia zachowawczego lekami, które wspierają redukcję masy ciała. Farmakoterapię i dodatkową suplementację w leczeniu otyłości sarkopenicznej wprowadza się jednak bardzo ostrożnie, ponieważ osoby starsze zwykle już przyjmują wiele leków na inne schorzenia.

Bibliografia: - Buamgartner Richard N., et al. Sarcopenic obesity predicts instrumental activities of daily living disability in the elderly. Obesity, 2004, 12.12: 1995-2004. - Gębka Dominika, Kędziora-Kornatowska Kornelia. Korzyści z treningu zdrowotnego u osób w starszym wieku. Problemy Higieny i Epidemiologii, 2012, 93.2: 256-259. - Han T. S.; Tajar Abdelouahid; Lean M. E. J. Obesity and weight management in the elderly. British medical bulletin, 2011, 97.1: 169-196. - Jarosz Patricia A.; Bellar Ann. Sarcopenic obesity: an emerging cause of frailty in older adults. Geriatric Nursing, 2009, 30.1: 64-70. - Kotwas Marzena, et al. Patogeneza i leczenie otyłości u osób w podeszłym wieku. In: Forum Medycyny Rodzinnej. 2008. p. 435-444. - Leal Ana Rita São João Oliveira. Obesidade sarcopénica no idoso. 2015. Master's Thesis. - Stenholm Sari, et al. Sarcopenic obesity-definition, etiology and consequences. Current opinion in clinical nutrition and metabolic care, 2008, 11.6: 693. - Strzelecki Adrian; Ciechanowicz Robert; Zdrojewski Zbigniew. Sarkopenia wieku podeszłego. Gerontologia Polska, 2011, 19.3-4. - Węgielska Iwona; Słaba Weronika; Suliborska Joanna. Terapia dietą i leczenie farmakologiczne otyłości w aspekcie problemu niedożywienia osób otyłych. In: Forum Zaburzeń Metabolicznych. 2011. p. 239-244. - Inne źródła dostępne u autora.