Pokswirusy - charakterystyka, choroby, leczenie

Pokswirusy to złożona grupa wirusów wywołujących przede wszystkim zmiany pęcherzykowe. Są to największe wirusy chorobotwórcze atakujące ludzi, jako jedyne dostrzegalne pod mikroskopem świetlnym. Wywołują m.in. takie choroby jak ospa prawdziwa, ospa krowia czy mięczaka zakaźnego.

Spis treści

1. Pokswirusy - cechy wspólne
2. Choroby wywoływane przez ortopokswirusy - ospa prawdziwa
3. Choroby wywołane przez pokswirusy - ospa krowia
4. Choroby wywołane przez pokswirusy - mięczak zakaźny
5. Inne choroby wywoływane przez pokswirusy

Pokswirusy (Poxviridae, z ang. pokkes - kieszonka) należą do podrodziny Chordopoxvirinae, rodzajów Orthopoxvirus i Molluscipoxvirus. Za wyjątkiem trzech najważniejszych wirusów: ospy prawdziwej, krowianki i mięczaka zakaźnego sporadyczne zakażenia u ludzi mogą wywoływać liczne odzwierzęce ortopokswirusy.

Pokswirusy - cechy wspólne

Cechy wspólne pokswirusów to m.in.:

• złożona budowa wirionu i brak symetrii spiralnej lub iksosaedralnej
• wymiary 230-450 / 140-250
• replikacja pokswirusów zachodzi w cytoplazmie, co jest niezwykłe u wirusów DNA
• genom pokswirusów jest liniowym dwuniciowym DNA i ma długość 120-375 tysięcy par zasad

Dzięki wielowarstwowemu płaszczowi o dużej zawartości białek są dość oporne na środki dezynfekcyjne i antyseptyczne.

Choroby wywoływane przez ortopokswirusy - ospa prawdziwa

Ospa prawdziwa to zakaźna choroba wysypkowa, posiadająca wysoki wskaźnik śmiertelności. Wyróżniono dwie postacie ospy: najcięższa - ze śmiertelnością 50% oraz łagodniejszą, w której śmiertelność wynosiła ok. 1%.

Wirus ospy prawdziwej (Variola virus) należy do rodzaju Orthopoxvirus. Przenosił się głównie drogą kroplekową, ale dużą rolę odgrywała też droga bezpośredniego kontaktu w postaci materiału zakaźnego z krost. Chory był zakaźny od czasu wystąpienia gorączki aż do chwili odpadnięcia ostatniego strupa.

• Obraz kliniczny ospy prawdziwej 

W pierwszej fazie zakażenia wirus namnażał się w górnych drogach oddechowych i węzłach chłonnych, a następnie doprowadzał do wiremii pierwotnej, po czym następował okres bezobjawowy trwający ok 4-14 dni. Po okresie inkubacji, trwającym średnio 12 dni u chorego pojawiały się objawy prodromalne:

• gorączka (z reguły >40 stopni C)
• bóle mięśni
• złe samopoczucie

Po kilku dniach od wystąpienia gorączki tworzyły się krosty wewnątrz jamy ustnej i gardła. Wskutek rozsiewu wirusa drogą krwi podczas wtórnej wiremii pojawia się wysypka, która była wynikiem replikacji wirusa w środbłonku naczyń krwionośnych i w skórze właściwej. Pojedyncza zmiana skórna przechodziła zmiany typu:

grudka → pęcherzyk → krosta → strup

przy czym każde stadium trwało 1-2 dni.

Wysypka występowała najpierw na twarzy, następnie na dłoniach i stopach. Przechodziła na ramiona i tułów, jednak cały czas dominowała na środku ciała. Po odpadnięciu strupów pozostawały blizny. U pacjentów z postacią ciężką dochodziło do rozwijania się groźnych powikłań, np. zapalenia mózgu oraz krwotocznej postaci choroby związanej z DIC i ogólną toksemią.

• Rozpoznanie ospy prawdziwej

Rozpoznanie ułatwiały ciałka wtrętowe, inaczej ciałka Guarnieriego występujące w zakażonych komórkach nabłonkowych. Wirus zdolny jest do namnażania się w zarodkach kurzych oraz w hodowlach tkankowych.

• Diagnostyka ospy prawdziwej

Każdy przypadek, w którym podejrzewa się zakażenie wirusem ospy prawdziwej musi zostać zgłoszony i poddany postępowaniu zgodnemu z planem działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

Laboratoryjna diagnostyka wirusologiczna obejmuje mikroskopię elektronową materiału ze zmian skórnych. Hodowlę wirusa w liniach komórkowych, ocenę efektu cytopatycznego oraz identyfikację wirusa. Standardowe metody stanowią PCR, PCR w czasie rzeczywistym. Do typowania szczepów lub izolowania wykorzystuje się technikę RFLP lub sekwencjonowanie wybranych regionów wirusowego genomu.

Metody wykorzystywane w badaniach serologicznych to odczyn neutralizacji wirusa z użyciem surowicy krwi pacjenta oraz odczyn zahamowania hemaglutynacji. Nie odróżniają one jednak odpowiedzi humoralnej wynikającej z zakażenia od poszczepiennej. Do serologicznej oceny ostrego zakażenia przydatny jest odczyn ELISA wykrywający swoiste przeciwciała IgM.

• Leczenie i profilaktyka ospy prawdziwej

Tiosemikarbazony, leki przeciwwirusowe stosowane rutynowo w leczeniu ospy prawdziwej przed jej eradykacją wykazywały ograniczoną skuteczność.

Schemat leczenia w przypadku rozpoznania ospy prawdziwej obejmuje dożylne stosowanie cydofowiru i równoczesne poekspozycyjne podanie szczepionki. Skuteczny lek stanowi też ludzka immunoglobulina zawierająca wysokie miano przeciwciał przeciwko wirusowi ospy prawdziwej lecz jej stosowanie jest obecnie ograniczone wyłącznie do wyjątkowych sytuacji.

Przypuszcza się, że osoby szczepione (w Polsce przed 1980 r.) posiadają przynajmniej częściową odporność na zachorowanie.

Choroby wywołane przez pokswirusy - ospa krowia

Ospa krowia to zoonoza - oznacza to, że chorują przede wszystkim zwierzęta, ale wirus może zaatakować również człowieka. W przypadku ospy krowiej okres inkubacji u krów wynosi od 4 do 8 dni, natomiast u świń 2 dni.

• Objawy ospy krowiej u zwierząt

Bydło domowe - objawy są podobne do objawów ospy krów. Dotyczą one głównie wymienia i mają postać zmian skórnych. Choroba trwa od 4 do 6 tygodni. Kończy się wyzdrowieniem.

Świnie - u świń, zwłaszcza u prosiąt występują zmiany na skórze.

• Objawy ospy krowiej u człowieka

Człowiek choruje rzadko, opisano dotychczas ponad 100 zachorowań na krowiankę. Główne objawy to:

• wysypka pęcherzykowo-grudkowa
• złe samopoczucie
• gorączka
• powiększenie węzłów chłonnych
• zapalenie migdałków

Rokowanie chorych zainfekowanych wirusem krowianki jest dobre. Stosuje się tylko leczenie objawowe.

Choroby wywołane przez pokswirusy - mięczak zakaźny

• Obraz kliniczny i przebieg mięczaka zakaźnego

Wirus namnaża się wyłącznie w komórkach nabłonka płaskiego. Przenosi się poprzez kontakt bezpośredni, przez kontakty seksualne oraz przedmioty codziennego użytku. Objawia się twardą grudką, niekiedy otoczoną obwódką, u młodzieży i dorosłych najczęściej na narządach płciowych i wewnętrznych powierzchniach ud, u dzieci w okolicach twarzy, a u osób z obniżoną odpornością zmiany mają charakter rozsiany. Po zagojeniu mogą pozostać zagłębienia, które zanikają lub pozostawiają blizny.

• Rozpoznanie mięczaka zakaźnego

Rozpoznanie stawia się na podstawie objawów klinicznych, w przypadku wątpliwości można poszerzyć diagnostykę o badanie mikroskopowe.

• Leczenie mięczaka zakaźnego

Leczenie inwazyjne

• laseroterapia
• ekstrakcja w znieczuleniu miejscowym lub łyżeczkowanie
• krioterapia ciekłym azotem

Leczenie farmakologiczne

Rozsiane zmiany należy leczyć preparatami przeciwhistaminowymi, immunomodulującymi, przeciwwirusowymi.

Na zmiany punktowe można stosować preparaty z kwasem salicylowym lub glikolowym, podofilotoksynę, tretynoinę, wodorotlenek potasu.

Inne choroby wywoływane przez pokswirusy

• wirus ospy małpiej - występuje w Afryce, wywołuje chorobę bardzo podobną do ospy prawdziwej, z wysoką śmiertelnością
• wirus ospy owczej (ORFV) - zoonoza, jeśli wystąpi u ludzi, nie wymaga leczenia
• wirus rzekomej ospy krowiej (PCPV) - zoonoza, jeśli wystąpi u ludzi, nie wymaga leczenia, w przebiegu powstają charakterystyczne guzki, tzw. guzki dojarki
• Tanapox virus (TANV) - występuje w Afryce, roznosi się przez ukąszenia, wywołuje niegroźną chorobę gorączkową

O autorze

Natalia Młyńska

Studentka kierunku lekarskiego na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi. Jej największą pasją jest medycyna. Uwielbia też sport, głównie bieganie i taniec. Chciałaby swoich przyszłych pacjentów leczyć tak, aby widzieć w nich człowieka, nie tylko chorobę.

Natalia Młyńska