Rakotwórcze czynniki środowiskowe - jak zminimalizować ich wpływ na zdrowie?

Czynniki środowiskowe mogą mieć większy wpływ na rozwój nowotworów niż czynniki genetyczne. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) czynniki związane ze środowiskiem oraz prowadzonym przez nas stylem życia mogą warunkować ryzyko zapadania na choroby nowotworowe nawet w 70%! Jakie zachowania szkodzą nam najbardziej? Co możemy zrobić, aby skutecznie zminimalizować ryzyko zdiagnozowania nowotworu w przyszłości?

Nowotwory są jedną z głównych przyczyn zgonów na świecie - zabijają około 10 milionów osób rocznie. W Polsce co roku odnotowuje się około 165 000 przypadków zachorowania na nowotwór, z czego blisko 60% pacjentów…umrze. To straszna statystyka na tle innych krajów Europy, zwłaszcza biorąc pod uwagę wyraźną tendencję wzrostową.

Powstawanie nowotworu (inaczej kancerogeneza) to złożony, wieloetapowy i często wieloletni proces. Szacuje się, że przeciętny guz o wielkości 1 cm rozwija się średnio około 5 lat. Oczywiście, w zależności od typu i stopnia inwazyjności, czas ten może się znacznie różnić. Agresywne nowotwory (np. guzy trzustki) mogą rozwinąć się w zaledwie kilka miesięcy, natomiast inne (np. raki prostaty lub raki tarczycy) – nawet kilka lub kilkanaście lat.

Spis treści

1. Jakie są czynniki rakotwórcze?
2. Dym tytoniowy
3. Promieniowanie ultrafioletowe (UV)
4. Alkohol
5. Czynniki wirusowe
6. Zakażenia bakteryjne
7. Niewłaściwa, wysokoprzetworzona dieta
8. Substancje kancerogenne związane z ryzykiem zawodowym

Jakie są czynniki rakotwórcze?

Obecnie, na podstawie licznych badań, uważa się, że na powstawanie prawie wszystkich nowotworów mają wpływ nie tylko indywidualne predyspozycje i czynniki genetyczne, ale przede wszystkim zewnętrzne czynniki występujące w powietrzu lub diecie oraz konkretne zachowania.

Procentowy rozkład poszczególnych grup czynników, decydujących o zdrowiu jednostki (wg. WHO) przedstawia się następująco:

• styl życia (dieta, aktywność fizyczna, czynniki stresowe) – 50%
• środowisko (zanieczyszczenia, promieniowanie UV) – 20%
• czynniki genetyczne – 20%
• opieka zdrowotna – 10%

Oczywiście, ważnym czynnikiem ryzyka zdiagnozowania nowotworu będzie również naturalne starzenie się organizmu oraz związana z tym mniejsza sprawność systemu immunologicznego.

Mimo to, jak widać z powyższych danych, w wielu przypadkach można uniknąć zachorowania na raka poprzez zmianę trybu życia. Nie wolno zapominać, że zewnętrzne czynniki rakotwórcze współdziałają z czynnikami genetycznymi, w różnym stopniu przyspieszając mechanizmy kancerogenezy.

To, jaki wpływ będzie miał dany czynnik na konkretnego człowieka zależy również od czasu ekspozycji, działania kumulacyjnego lub synergistycznego kilku czynników, a także chorób współistniejących. Eliminowanie czynników rakotwórczych to więc tak naprawdę obniżanie ryzyka wystąpienia choroby.

Za najgroźniejsze czynniki rakotwórcze, występujące w środowisku, uważa się:

• dym tytoniowy,
• promieniowanie słoneczne (UV),
• alkohol,
• czynniki wirusowe i bakteryjne,
• niewłaściwą, wysokoprzetworzoną dietę (konserwanty, barwniki, węglowodory aromatyczne, pośrednio cukier),
• substancje związane z ryzykiem zawodowym (azbest, PCV).

Dym tytoniowy

Palenie papierosów to jeden z najbardziej szkodliwych dla zdrowia nałogów. W Polsce jest przyczyną aż 93% przypadków raka płuca u mężczyzn oraz 77% u kobiet powyżej 35 roku życia.

W dymie tytoniowym zidentyfikowano ponad 4000 związków chemicznych, z czego około 40 wykazuje silne działanie rakotwórcze (m.in. benzopiren, nitrozaminy, katechole pochodne fenolu i metale ciężkie).

Zwiększone ryzyko wystąpienia raka płuca występuje przede wszystkim u długoletnich palaczy, zależy także od liczby wypalanych papierosów. Wykazano, że już 1 do 4 papierosów dziennie zwiększa występowanie raka płuca 3-krotnie u mężczyzn i 5-krotnie u kobiet.

Groźne jest również tzw. „bierne palenie”, czyli wdychanie dymu tytoniowego wydychanego przez czynnego palacza. U osób regularnie narażonych na bierne palenie ryzyko raka płuca jest wyższe o około 20% w porównaniu do osób unikających papierosów.

Co ciekawe, popularne ostatnio e-papierosy wcale nie są dobrą alternatywą. Używki te również zawierają szkodliwe metale ciężkie, nitrozaminy, formaldehyd, diacetyl, a dodatkowo często szereg substancji zanieczyszczających niewiadomego pochodzenia.

Co zrobić, aby minimalizować wpływ dymu tytoniowego na nasze zdrowie?

Należy przede wszystkim:

• Rzucić palenie

Ograniczanie liczby wypalanych papierosów lub wybieranie produktów typu light wbrew pozorom nie chroni „proporcjonalnie bardziej” przed rakotwórczymi substancjami.

Nigdy nie jest za późno na zmianę złych nawyków, a niewątpliwe korzyści zdrowotne można zaobserwować już po 3-5 latach od zerwania z nałogiem.

• Unikać e-papierosów

Zawierają takie same dawki uzależniającej nikotyny, a dodatkowo szereg nieprzebadanych i potencjalnie rakotwórczych związków.

• Unikać zadymionych miejsc

Szczególnie dyskotek, pubów, przystanków. Zwracajmy uwagę zaprzyjaźnionym palaczom, jak szkodliwy jest ich nałóg również dla innych, „biernych palaczy”.

Promieniowanie ultrafioletowe (UV)

Promieniowanie UVA i UVB należy do tzw. fizycznych czynników kancerogennych. Jego szkodliwe działanie polega na uszkadzaniu DNA komórek oraz generowania wolnych rodników. Powstałe mutacje mogą prowadzić do transformacji nowotworowej. Promieniowanie UV przyspiesza również starzenie i upośledza zdolności regeneracji skóry.

Jednym z najczęstszych nowotworów złośliwych skóry jest czerniak, manifestujący się w postaci zmian barwnikowych. Wysoka częstotliwość zachorowań jest szczególnie duża w populacji rasy białej zamieszkującej gorący klimat (np. w rejonie Australii).

Rak ten (szczególnie typ czerniaka guzkowego) może rozwijać się szybko, rosnąc w głąb warstw skóry i dając rozległe przerzuty.

Promieniowanie UV generowane jest też przez lampy wykorzystywane w solariach. Podczas jednorazowej sesji takiego „sztucznego” opalania przyjęta dawka szkodliwych promieni UVA i UVB może być nawet kilkukrotnie wyższa niż podczas przebywania na słońcu.

Należy pamiętać, że powstająca opalenizna to nic innego niż reakcja obronna naszej skóry (wytwarzanie barwnika melaniny), a nie objaw zdrowia i witalności.

Co zrobić, aby zmniejszyć wpływ promieniowania UV na organizm?

Aby skutecznie chronić się przed szkodliwym działaniem promieniowania UV, powinniśmy:

• Unikać przebywania na słońcu, szczególnie latem w godzinach od 11:00 do 15:00, podczas największego narażenia na promieniowanie UV,
• Stosować kremy z filtrem UVA/UVB (co najmniej SPF 20-30), nakrycia głowy, osłaniającą odzież,
• Zrezygnować z wizyt w solarium.

Alkohol

Opublikowane w 2019 r. wyniki badań brytyjskich naukowców rozwiewają wątpliwości co do ewentualnych prozdrowotnych efektów działania małych dawek alkoholu na nasze zdrowie.

Powstający podczas metabolizmu etanolu aldehyd octowy uszkadza strukturę DNA i ma właściwości silnie rakotwórcze. Osoby regularnie spożywające alkohol (zarówno pod postacią mocnych, wysokoprocentowych drinków jak i „niewinnego” piwa) mogą znacznie częściej zapadać na aż 7 typów nowotworów złośliwych:

• raka żołądka,
• raka jelita,
• raka krtani,
• raka przełyku,
• raka piersi,
• raka wątroby
• oraz raka trzustki.

Szczególnie zaskakujące są najnowsze doniesienia dotyczące wpływu „promili” na organizmy kobiet. Okazuje się, że już 0,2 l piwa lub zaledwie kieliszek wina dziennie istotnie zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi. Zależność ta wydaje się być związana z zaburzaniem gospodarki hormonalnej przez alkohol.

Badania dowodzą także, że nie istnieją bezpieczne schematy picia alkoholu, niezależnie, czy będzie on spożywany regularnie w małych dawkach, czy w większych ale raz w tygodniu. Zawsze oddziałuje on na nasz organizm rakotwórczo. Kancerogenne działanie alkoholu potęguje również często wypalany do drinków papieros.

Co zrobić, aby uniknąć negatywnego wpływu alkoholu na organizm?

Aby ograniczyć negatywny wpływ alkoholu na zdrowie, powinniśmy przede wszystkim unikać regularnego picia dla „rozładowania stresu” lub dodania sobie odwagi.

Najbezpieczniejszym rozwiązaniem jest całkowita abstynencja.

Czynniki wirusowe

Niektóre wirusy (tzw. wirusy onkogenne) zalicza się do biologicznych czynników związanych z ryzykiem wystąpienia choroby nowotworowej. Infekcja nimi może powodować aktywację specyficznych genów (onkogenów), związanych bezpośrednio z inicjacją nowotworzenia lub hamowanie genów supresorowych, działających jak hamulec procesu transformacji nowotworowej.

Ludzkie wirusy onkogenne to:

• HPV (ang. Human Papilloma Virus) – wirus brodawczaka ludzkiego - typy 16 i 18 to tzw. typy wysokiego ryzyka, związane z rozwojem raka szyjki macicy, raka jamy ustnej, raka prącia, raka sromu,
• EBV (ang. Epstein-Barr Virus) – odpowiada za występowanie raka jamy nosowo-gardłowej i chłoniaka Burkitta,
• HBV (ang. Hepatitis B Virus) i HCV (ang. Hepatitis C Virus) – wirusy zapalenia wątroby typu B i zapalenia wątroby typu C – wywołana przez nie infekcja może w konsekwencji prowadzić do marskości wątroby i raka wątroby,
• KSHV/HHV-8 (ang. Kaposi's Sarcoma-associated Herpesvirus / Human gammaherpesvirus 8) – wirus mięsaka Kaposiego – związany z powstawaniem zmian skórnych i rozwoju mięsaka Kaposiego oraz pierwotnego chłoniaka wysiękowego,
• HTLV-I, HTLV-II (ang. Human T-cell Leukemia/Lymphoma Virus) – wirusy ludzkiej białaczki z limfocytów T – zwiększają ryzyko ostrej białaczki i chłoniaka z komórek T u dorosłych.

Dowiedz się więcej: HPV, EBV, HBV i HCV - wirusy, które mogą prowadzić do raka

Co zrobić, aby zminimalizować ryzyko zakażenia wirusami onkogennymi?

Działania prewencyjne, które chronią przed zakażeniem ww. wirusami to między innymi:

• ograniczanie partnerów seksualnych,
• prawidłowe i stałe stosowanie prezerwatyw,
• opóźnienie rozpoczęcia współżycia przez młodzież,
• wystrzeganie się skażonych igieł, transfuzji krwi, kontaktu z zakażoną krwią.

Zakażenia bakteryjne

Poza czynnikami wirusowymi, również niektóre zakażenia bakteryjne mogą wyraźnie podwyższać ryzyko zapadalności na niektóre nowotwory.

Bakteria Helicobacter pylori – powodująca przewlekłe infekcje żołądka – przyczynia się do zachorowania na raka tego narządu.

Nie wiadomo dokładnie, jaki jest mechanizm kancerogennego działania tego drobnoustroju, jednak najprawdopodobniej kluczowe są tu długotrwałe stany zapalne nabłonka i produkcja szkodliwych wolnych rodników, działających mutagennie.

Co ciekawe, pomimo, że aż około 50% ludzkiej populacji jest nosicielami Helicobacter pylori, tylko u 5% z nich rozwinie się rak żołądka.

Naukowcy przewidują, że najistotniejszą rolę w rozwoju choroby będą odgrywać działające synergistycznie czynniki dodatkowe – przede wszystkim palenie tytoniu, niewłaściwa dieta i otyłość.

Niewłaściwa, wysokoprzetworzona dieta

Zła dieta jest konsekwencją m.in. przybierania na masie. Nadwaga i otyłość są obecnie określane jako jeden z najpowszechniejszych czynników rakotwórczych.

Przetworzone mięso

Jednym z najgroźniejszych składników pokarmu jest na pewno przetworzone mięso – czyli produkty typu kiełbasy, parówki, burgery konserwowane związkami azotowymi. Obróbka cieplna powoduje przekształcanie związków azotowych w kancerogenne nitrozaminy i nitrozamidy, zwiększające ryzyko zachorowania na raka jelita grubego lub raka odbytnicy.

Nadmiar czerwonego mięsa

Podobnie nadmierne spożywanie czerwonego mięsa jest powiązane z powstawaniem nowotworów. Szczególnie jego grillowanie, smażenie i wędzenie sprzyja generowaniu niebezpiecznych i rakotwórczych produktów niecałkowitego spalania związków organicznych, m.in. heterocyklicznych amin lub wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) uważanych za mutageny.

Sztuczne barwniki

Za potencjalnie rakotwórcze uważa się także szereg sztucznych barwników i polepszaczy smaku i zapachu, kryjących się pod tajemniczymi kodami „E” w listach składników, np.:

• E-202 - sorbinian potasu,
• E-211 - benzoesan sodu,
• E-151 - czerń brylantowa.

Cukry proste

Nadmiar cukrów prostych ( np. glukozy czy syropu glukozowo-fruktozowego), obecnych w coraz większej ilości spożywanych przez nas produktów, jest jedną z głównych przyczyn otyłości (BMI>30).

Coraz większa ilość badań wskazuje, że to właśnie nadmierna ilość tkanki tłuszczowej istotnie podwyższa ryzyko zapadania na choroby nowotworowe.

Wiąże się to prawdopodobnie z występującym w organizmie osoby otyłej:

• przewlekłym stanem zapalnym,
• podwyższonym stężeniem czynników wzrostu (np. leptyny i IGF-1),
• zaburzeniami gospodarki hormonalnej,
• insulinoopornością
• i powstawaniem nadmiernej ilości wolnych rodników.

Takie ogólnoustrojowe zaburzenia sprzyjają rozwojowi:

• raka jelita grubego,
• raka przełyku,
• raka trzustki,
• raka nerek,
• raka trzonu macicy,
• raka jajnika
• oraz raka piersi.

Jak zmodyfikować dietę, aby minimalizować ryzyko chorób nowotworowych?

• Unikaj spożywania mocno wysmażonego czerwonego mięsa, a także wysokoprzetworzonych produktów mięsnych,
• Wybieraj produkty bez sztucznych barwników i konserwantów,
• Dbaj o różnorodność owoców i warzyw, bogatych w antyoksydanty i flawonoidy,
• Wg. zaleceń WHO, cukry proste nie powinny przekraczać 10% naszego dziennego zapotrzebowania energetycznego,
• Staraj się dopasować to, co jemy do naszej aktywności i zapotrzebowania kalorycznego.

Substancje kancerogenne związane z ryzykiem zawodowym

Kontakt ze szkodliwymi substancjami chemicznymi w miejscu pracy i brak odpowiedniej ochrony może również przyczyniać się do wzrastającego ryzyka powstawania wielu rodzajów nowotworów.

Szczególnie zagrożeni są:

• pracownicy budowlani,
• osoby pracujące z produktami ropopochodnymi
• oraz strażacy – narażeni na toksyczne produkty spalania.

Udowodniono, że nadmierna ekspozycja na takie pierwiastki jak arsen, chrom lub nikiel zwiększa ryzyko raka płuc.

Polichlorek winylu

Z kolei polichlorek winylu (tzw. PCV) – kojarzony chociażby z zielonymi płytkami podłogowymi z czasów PRL – to jedno z najbardziej niebezpiecznych tworzyw sztucznych.

PCV stanowi mieszaninę wielu toksycznych związków. Ciekawostką jest fakt, że w powietrzu badanym nad wykładziną z PCV zidentyfikowano aż 60 substancji chemicznych, w tym rakotwórczych. Podczas pożaru materiał ten uwalnia wyjątkowo toksyczne gazy - chlorowodór i dioksyny.

Azbest

Szczególną trucizną jest azbest, ciągle obecny w postaci płyt i pokryć dachowych w Polsce. Powoduje on groźne schorzenia układu oddechowego:

• tzw. pylicę azbestową
• oraz nowotwory płuc,
• nowotwory otrzewnej
• czy nowotwory krtani.

Przy dłuższym kontakcie kancerogen ten może wywoływać również:

• raka trzustki,
• raka żołądka,
• raka jajników
• czy raka jelita.

Jak chronić się przed działaniem substancji rakotwórczych?

Aby chronić się przed działaniem rakotwórczych substancji należy bezwzględnie przestrzegać przepisów BHP i zasad opracowanych dla danego stanowiska pracy. Istniejące normy (zarówno na poziomie krajowym jak i europejskim) służą przede wszystkim ochronie zdrowia pracowników, ale też informowaniu ich o występującym ryzyku i minimalizowaniu występujących zagrożeń.

Opisane czynniki środowiskowe mogą w dużym stopniu przyczyniać się do powstawania chorób nowotworowych. Choć często nie mamy wpływu na ich występowanie, to nasze zachowania i świadome wybory pozwalają zmniejszyć indywidualne ryzyko na jakie narazimy nasz organizm.

Biorąc pod uwagę efekty kumulatywne ich działania oraz rolę indywidualnych predyspozycji genetycznych – warto świadomie zadbać o własne zdrowie w takim zakresie, w jakim jest to możliwe.

Czytaj też: 

• Klasyfikacja nowotworów
• Czym jest mutacja nowotworowa?
• Komórka nowotworowa - czym różni się od zdrowej?