Rak prostaty (rak gruczołu krokowego) – objawy, diagnostyka, leczenie

Rak prostaty to jeden z najczęstszych męskich nowotworów złośliwych w Polsce. Pod względem częstości zachorowań wśród mężczyzn, rak prostaty znajduje się na drugim miejscu – częstszy jest jedynie rak płuca. Liczba rozpoznań raka prostaty uległa zwiększeniu wraz z upowszechnieniem badania PSA – markera nowotworowego, użytecznego w diagnostyce tego nowotworu. Dzięki niemu rak prostaty jest coraz częściej wykrywany we wczesnych stadiach zaawansowania. Dowiedz się, jakie są objawy raka prostaty, jakie badania diagnostyczne są istotne dla rozpoznania raka prostaty, na czym polega ocena zaawansowania raka prostaty oraz jak przebiega leczenie raka prostaty?

Rak prostaty (rak gruczołu krokowego) to nowotwór złośliwy, powstający w wyniku przekształcenia prawidłowych komórek prostaty w komórki nowotworowe. Takie komórki ulegają ciągłemu, niekontrolowanemu namnażaniu, które prowadzi do powiększenia prostaty. Charakterystyczną cechą komórek nowotworowych jest ich rozprzestrzenianie się do innych narządów. Początkowo, naciek raka prostaty obejmuje pobliskie narządy – pęcherz moczowy, moczowody oraz odbytnicę. Komórki nowotworowe mogą również rozsiewać się do okolicznych węzłów chłonnych. Z czasem, rak prostaty może tworzyć przerzuty do narządów odległych. Typowa dla raka prostaty lokalizacja takich przerzutów to kości, a w szczególności kręgi odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Znacznie rzadziej rak prostaty daje przerzuty do płuc, wątroby lub mózgu. Warto wiedzieć, że w wielu przypadkach rak prostaty rozwija się powoli i przez długi czas nie rozprzestrzenia się poza gruczoł krokowy.

Gruczoł krokowy, nazywany powszechnie prostatą, to niewielki narząd męskiego układu moczowo-płciowego. Prostata jest położona w miednicy, poniżej pęcherza moczowego. Przez środek prostaty przebiega cewka moczowa, natomiast od strony tylnej przylega do niej odbytnica. Główną funkcją prostaty jest produkcja wydzieliny, która stanowi jeden z głównych składników spermy. Anatomia prostaty odgrywa dużą rolę w diagnostyce chorób tego gruczołu.

Powiększenie prostaty może powodować trudności z oddawaniem moczu, spowodowane uciskiem na cewkę moczową. Bliskie sąsiedztwo odbytnicy umożliwia badanie prostaty drogą przezodbytniczą (badanie per rectum oraz tzw. USG przezodbytnicze).

Najczęściej spotykanym schorzeniem prostaty jest łagodny rozrost prostaty. Łagodny rozrost prostaty polega na powiększeniu prostaty, które może skutkować zaburzeniami oddawania moczu (zwiększona częstość parcia na mocz, konieczność oddawania moczu w nocy, a w skrajnych przypadkach – całkowite zatrzymanie moczu). Łagodny rozrost prostaty to bardzo częste schorzenie niezłośliwe, które zawsze wymaga różnicowania z rakiem prostaty.

Wykrycie raka prostaty we wczesnych fazach rozwoju daje największe szanse na pełne wyleczenie nowotworu.

Spis treści

1. Rak prostaty - objawy
2. Rak prostaty - u kogo występuje?
3. Rak prostaty - diagnostyka
4. Rak prostaty - leczenie
5. Rak prostaty - rokowanie

Rak prostaty - objawy

Rak prostaty na wczesnych stopniach zaawansowania może nie powodować żadnych dolegliwości. Obecnie, rak prostaty jest często wykrywany w stadium bezobjawowym (między innymi dzięki powszechnemu wykonywaniu badania PSA). Objawy powszechnie utożsamiane z zaburzeniami funkcji prostaty to problemy z oddawaniem moczu.

Uczucie niepełnego opróżniania pęcherza, zmniejszenie siły strumienia moczu, konieczność częstszego niż dotychczas oddawania moczu rzeczywiście należą do symptomów, które mogą wynikać z chorób prostaty. Takie objawy należy zawsze skonsultować z lekarzem. Warto jednak pamiętać, że ich najczęstszą przyczyną jest łagodny przerost prostaty.

Powiększenie prostaty powodujące ucisk na cewkę moczową znacznie rzadziej wynika z obecności nowotworu, choć oczywiście w każdym przypadku należy go wykluczyć. Pierwszym objawem raka prostaty mogą również być zaburzenia erekcji, a także obecność krwi w moczu lub krwi w spermie.

Im bardziej zaawansowany staje się rak prostaty, tym więcej dolegliwości powoduje. Nowotwór szerzący się w miednicy wywołuje ucisk na sąsiednie narządy, co może skutkować zastojem moczu, zaparciami oraz nawracającym bólem podbrzusza. Późne objawy raka prostaty wynikają z obecności przerzutów do odległych narządów. Najbardziej charakterystyczne dla raka prostaty przerzuty powstają w kościach.

W rzadkich przypadkach pierwszym objawem raka prostaty mogą być bóle kostne oraz tzw. patologiczne złamania, wynikające z osłabienia wewnętrznej struktury kości. Wieloletni, zaawansowany proces nowotworowy prowadzi do stopniowego wyniszczenia organizmu. Późne objawy raka prostaty to między innymi ubytek masy ciała, brak apetytu i przewlekłe osłabienie.

Rak prostaty - u kogo występuje?

Dokładne przyczyny powstawania raka prostaty pozostają nieznane. Najistotniejsze czynniki ryzyka rozwoju raka prostaty to oczywiście płeć męska oraz wiek. Przypadki występowania raka prostaty u mężczyzn poniżej 50. roku życia są rzadkie. Ryzyko zachorowania na raka prostaty rośnie wraz z wiekiem. Zdecydowana większość zachorowań na raka prostaty dotyczy pacjentów powyżej 65. roku życia.

Co ciekawe, badania pośmiertne wykazały, że częstość raka prostaty u mężczyzn po 80. roku życia może wynosić nawet 50%. Rak prostaty jest w wielu przypadkach nowotworem o niewielkiej agresywności, nie powodującym żadnych objawów klinicznych. Ogniska tego nowotworu były często wykrywane u pacjentów w podeszłym wieku, którzy zmarli z powodu innych chorób, niezwiązanych z rakiem prostaty.

Regulacja funkcji prostaty odbywa się za pośrednictwem męskich hormonów płciowych, przede wszystkim testosteronu i jego pochodnych. Rak prostaty jest uważany za nowotwór hormonozależny – męskie hormony płciowe mogą pobudzać wzrost komórek nowotworowych.

Tę zależność wykorzystuje się m.in. w terapii zaawansowanego raka prostaty. Hormonoterapia, polegająca na zahamowaniu produkcji męskich hormonów płciowych, to jedna z podstawowych metod leczenia pacjentów, którzy nie mogą być poddani leczeniu radykalnemu.

Pewną rolę w powstawaniu raka prostaty odgrywają czynniki genetyczne. Rak prostaty związany z obciążeniem genetycznym może występować rodzinnie. Przypadki raka prostaty występujące u najbliższych krewnych (ojciec, brat) wiążą się z kilkukrotnym zwiększeniem ryzyka tego nowotworu. W takich sytuacjach wskazane jest wcześniejsze oraz częstsze prowadzenie badań profilaktycznych.

Jednym z czynników genetycznych związanych ze zwiększonym ryzykiem rozwoju raka prostaty są mutacje genów BRCA1 i BRCA2, stanowiące również istotny czynnik ryzyka rozwoju raka piersi.

Ryzyko rozwoju raka prostaty jest także związane z pochodzeniem etnicznym – częstość występowania tego nowotworu jest większa wśród mężczyzn rasy czarnej.

Rak prostaty - diagnostyka

Do postawienia rozpoznania raka prostaty konieczne jest przeprowadzenie szeregu badań diagnostycznych. Pierwszy krok to wywiad lekarski, którego celem jest zebranie informacji na temat dolegliwości pacjenta, jego chorób współistniejących oraz obecności przypadków raka prostaty w rodzinie.

Wstępne badanie fizykalne prostaty wykonuje się poprzez wprowadzenie palca do odbytnicy (badanie per rectum). Ze względy na bliskie sąsiedztwo prostaty z odbytnicą, takie badanie umożliwia ocenę wielkości prostaty, jej bolesności oraz ewentualnych zmian struktury. Badanie per rectum dostarcza cennych informacji, które mogą być wskazaniem do pogłębienia diagnostyki.

Warto jednak wiedzieć, że takie badanie ma charakter informacyjny i nie pozwala na odróżnienie raka prostaty od zmian niezłośliwych. Jeśli w badaniu per rectum zostaną stwierdzone nieprawidłowości, konieczne są dodatkowe badania.

• Rak prostaty - markery nowotworowe

Najbardziej znany marker stosowany w diagnostyce chorób gruczołu krokowego to PSA - specyficzny antygen prostaty. PSA jest białkiem, produkowanym przez komórki prostaty, a następnie uwalnianym do krwiobiegu. Oznaczenie poziomu PSA we krwi jest powszechnie nazywane badaniem przesiewowym w kierunku raka prostaty.

Warto jednak wiedzieć, że badanie PSA wiąże się z pewnymi ograniczeniami, a jego interpretacja powinna być wykonywana przez doświadczonego specjalistę. Najprościej mówiąc, podwyższone stężenie PSA nie zawsze oznacza nowotwór prostaty, a prawidłowe stężenie PSA nie zawsze go wyklucza.

Za normę stężenia PSA uznaje się wynik poniżej 4 ng/ml. Zwiększenie poziomu PSA może być objawem raka prostaty, jednakże jego wzrost może mieć również wiele innych przyczyn (zapalenie prostaty, łagodny przerost prostaty, zabiegi w obrębie miednicy, cewnikowanie pęcherza moczowego, niedawna ejakulacja).

Z drugiej strony, zdarzają się przypadki raka prostaty, w których stężenie PSA pozostaje prawidłowe. PSA należy więc uznać za przydatny marker, jednakże nie umożliwiający pewnego wykluczenia ani potwierdzenia raka prostaty.

Podwyższone stężenie PSA, a także dane kliniczne budzące podejrzenie raka prostaty są wskazaniem do wykonania badania histopatologicznego, które pozwala uzyskać pewne rozpoznanie.

• Rak prostaty - badania obrazowe

Badanie per rectum nie pozwala na dokładną ocenę objętości i struktury prostaty. W tym celu stosowane są badania obrazowe, z których najpowszechniejszym jest badanie ultrasonograficzne (USG).

Prostatę można uwidocznić w tradycyjnym USG przezbrzusznym, choć techniką „dedykowaną” dla tego narządu jest ultrasonografia przezodbytnicza (tzw. TRUS). Badanie to polega na wprowadzeniu niewielkiej sondy ultrasonograficznej do odbytnicy, dzięki czemu możliwe jest uzyskanie dokładnego obrazu prostaty. Zalety ultrasonografii to niski koszt, duża dostępność i mała inwazyjność badania.

Niestety, nie wszystkie nowotwory prostaty są widoczne w ultrasonografii. Do dokładniejszego zobrazowania prostaty i okolicznych narządów służy rezonans magnetyczny. Badanie to pozwala uwidocznić wszystkie struktury jamy brzusznej i miednicy, dzięki czemu jest przydatne zarówno w wykrywaniu raka prostaty, jak i ocenie rozległości procesu nowotworowego.

W bardziej zaawansowanych przypadkach raka prostaty, przeprowadzane są dodatkowe badania w celu zlokalizowania ewentualnych przerzutów nowotworu. W zależności od wskazań i objawów pacjenta, zwykle wykonuje się tomografię komputerową jamy brzusznej, klatki piersiowej, a niekiedy również TK głowy.

Typowe dla raka prostaty przerzuty w obrębie kości najczęściej wykrywane są w badaniu scyntygraficznym. Scyntygrafia polega na wprowadzeniu do organizmu radioaktywnego znacznika, który gromadzi się we fragmentach kości objętych procesem nowotworowym.

• Rak prostaty - badanie histopatologiczne

Badanie per rectum, oznaczenie poziomu PSA oraz badania obrazowe mogą wskazywać na podejrzenie raka prostaty. Pewne rozpoznanie nowotworu jest możliwe wyłącznie poprzez wykonanie badania histopatologicznego i uwidocznienie komórek nowotworowych w materiale pobranym z prostaty.

Materiał do badania uzyskuje się w biopsji, czyli nakłuciu prostaty za pomocą specjalnej igły. Aby zwiększyć szansę wykrycia nieprawidłowej tkanki, zwykle pobieranych jest kilka (ok. 10) wycinków z różnych stref gruczołu.

Biopsję prostaty najczęściej wykonuje się pod kontrolą USG przezodbytniczego, które umożliwia kontrolę lokalizacji pobieranego materiału. Badanie histopatologiczne pozwala na diagnozę raka prostaty, ocenia stopień złośliwości nowotworu oraz daje wstępne informacje na temat rokowania danego pacjenta.

• Rak prostaty - stopnie zaawansowania i skala Gleasona

Po rozpoznaniu raka prostaty, a przed rozpoczęciem jego leczenia, konieczne jest ustalenie stopnia zaawansowania choroby. Narzędziem służącym do oceny złośliwości histologicznej raka prostaty jest skala Gleasona.

Skala Gleasona informuje o tym, jak bardzo struktura nowotworu różni od prawidłowej struktury prostaty. Im wyższa punktacja w skali Gleasona, tym bardziej nieprawidłowa budowa guza – i tym większa jego złośliwość.

Ponieważ rak prostaty może cechować się niejednorodną budową, w skali Gleasona oceniane są 2 dominujące typy nowotworu. Każdy z nich ocenia się w skali 1-5, a następnie wynik zostaje zsumowany.

Ostateczny wynik skali Gleasona wynosi więc od 2 do 10. Warto również wiedzieć, że kolejność zapisu obu struktur ma znaczenie. Jako pierwszą zapisuje się tę strukturę, która zajmuje w nowotworze większą objętość.

Przykładowo, opis raka prostaty w skali Gleasona 5+2 nie jest równoważny opisowi 2+5, choć obydwa z nich dają sumę 7. W pierwszym przypadku jednak dominuje utkanie nowotworu ocenione na 5, a więc związane z wysoką złośliwością histologiczną. Wynik 2+5 oznacza natomiast, że w nowotworze przeważa struktura typu 2 o mniejszej złośliwości.

Skala Gleasona informuje o złośliwości histologicznej raka prostaty, która bezpośrednio przekłada się na rokowanie i szanse wyleczenia danego pacjenta. Uważa się, że nowotwory o niskiej agresywności w skali Gleasona otrzymują poniżej 6 punktów. Wynik powyżej 8 punktów świadczy natomiast o dużej agresywności raka prostaty.

Aby uzyskać pełen obraz zaawansowania choroby, w raku prostaty stosuje się również powszechną klasyfikację TNM. Jest to uniwersalna metoda opisu chorób nowotworowych, uwzględniająca 3 podstawowe parametry nowotworu:

• wielkość guza (T – tumour),
• zajęcie węzłów chłonnych (N – nodes)
• oraz obecność przerzutów odległych (M – metastases).

Parametr T oceniany jest w stopniu 0-4, pozostałe parametry (N i M) – w stopniu 0-1. Ocena stopnia zaawansowania guza w skali TNM wymaga odszyfrowania symboli spotykanych w wynikach badań diagnostycznych.

• T0 oznacza brak cech guza,
• T1 – guz wykrywany wyłącznie w badaniu histopatologicznym,
• T2 – guz widoczny w badaniach obrazowych, lecz nieprzekraczający granic prostaty,
• T3 – guz przekraczający granice prostaty,
• T4 – guz naciekający inne narządy miednicy (np. pęcherz moczowy, odbytnicę).
• Cechy N0 i M0 oznaczają brak przerzutów w węzłach chłonnych i narządach odległych, natomiast N1 i M1 – odpowiednio ich obecność.

Odpowiednia klasyfikacja raka prostaty z uwzględnieniem skali Gleasona oraz klasyfikacji TNM umożliwia przyporządkowanie pacjenta do określonej grupy ryzyka, a następnie wybranie najlepszej dla niego strategii leczenia.

Rak prostaty - leczenie

W leczeniu raka prostaty znajdują zastosowanie różnorodne rodzaje terapii. Wybór metody leczenia jest uzależniony od stopnia zaawansowania nowotworu oraz ogólnego stanu zdrowia pacjenta. Każda z dostępnych metod terapii posiada określone wskazania – nie wszyscy pacjenci odnoszą korzyści z podobnych ścieżek leczenia.

Z tego powodu dobór terapii jest zawsze dokonywany indywidualnie. Na początku planowania procesu leczenia, należy ustalić jego cel. U wielu pacjentów rak prostaty zostaje wykryty w stadium ograniczonym, zanim zdąży rozprzestrzenić się do innych narządów.

Wówczas podejmowana jest terapia radykalna, której celem jest całkowite pozbycie się nowotworu. Jeśli rak prostaty zostanie zdiagnozowany w stadium zaawansowanym, pełne wyleczenie choroby jest niemożliwe. Celem terapii jest wówczas maksymalne opóźnienie postępu choroby i złagodzenie jej objawów.

• leczenie chirurgiczne raka prostaty

Zabieg chirurgiczny stanowi podstawową metodę leczenia radykalnego raka prostaty. Operacja ma największe szanse powodzenia wówczas, gdy rak prostaty jest ograniczony i nie przekracza granic gruczołu. Zabieg operacyjny stosowany w raku prostaty nosi nazwę radykalnej prostatektomii.

W trakcie operacji usunięta zostaje cała prostata, przylegające do niej pęcherzyki nasienne oraz okoliczne węzły chłonne. Sposób przeprowadzenia zabiegu jest uzależniony od doświadczenia ośrodka i zespołu operacyjnego.

Radykalna prostatektomia może zostać wykonana w sposób tradycyjny (z otwarciem jamy brzusznej) lub laparoskopowy (z wykorzystaniem narzędzi wprowadzanych do jamy brzusznej przez niewielkie otwory).

W najbardziej zaawansowanych ośrodkach, zabiegi prostatektomii wykonuje się z wykorzystaniem robotów chirurgii małoinwazyjnej (m.in. robota chirurgicznego da Vinci).

Rozwój nowoczesnych technik leczenia ma na celu ograniczenie skutków ubocznych prostatektomii, do których należą m.in. zaburzenia erekcji i nietrzymanie moczu. Usunięty podczas operacji gruczoł zostaje poddany badaniu histopatologicznemu. Najlepsze rokowanie po zabiegu dotyczy tych pacjentów, u których udaje się wyciąć cały nowotwór z odpowiednim marginesem zdrowych tkanek.

• radioterapia w raku prostaty

W leczeniu raka prostaty istotną rolę odgrywa radioterapia, stosowana zarówno samodzielnie, jak i w połączeniu z innymi metodami. U niektórych pacjentów radioterapia może stanowić podstawę leczenia radykalnego – szczególnie wówczas, gdy istnieją przeciwwskazania do zabiegu operacyjnego.

W raku prostaty stosowane są dwie podstawowe metody radioterapii: teleterapia oraz brachyterapia. Różnica między nimi polega na lokalizacji źródła emitującego promieniowanie. Teleterapia to bardziej tradycyjna metoda radioterapii, w której źródło promieniowania znajduje się w pewnej odległości od pacjenta.

Brachyterapia polega natomiast na wprowadzeniu źródła promieniowania do ciała pacjenta. W przypadku brachyterapii raka prostaty, źródło promieniowania zostaje umieszczone wewnątrz guza lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie.

Ostatnie lata przyniosły znaczący postęp w radioterapii raka prostaty – obecnie możliwe jest podawanie wysokich dawek naświetlania skierowanego na obszar guza, co pozwala na zaoszczędzenie zdrowych tkanek i zmniejszenie skutków ubocznych terapii.

• hormonoterapia w raku prostaty

Hormonoterapia stanowi główną metodę leczenia zaawansowanego raka prostaty. Hormonoterapię stosuje się wówczas, gdy leczenie radykalne jest niemożliwe lub nie przyniosło oczekiwanych efektów.

Rak prostaty należy do nowotworów hormonozależnych – wzrost komórek nowotworowych jest podbudzany przez męskie hormony płciowe (androgeny). Zablokowanie ich powstawania pozwala ograniczyć powiększanie się nowotworu.

Ograniczenie oddziaływania męskich hormonów płciowych można osiągnąć na kilka sposobów. Pierwszym z nich jest kastracja chirurgiczna, czyli zabieg obustronnego usunięcia jąder.

Drugi stanowi farmakoterapia z zastosowaniem leków, które hamują powstawanie androgenów lub blokują ich oddziaływanie na komórki.

Rak prostaty - rokowanie

Wyniki leczenia raka prostaty są uzależnione od wielu czynników. Spośród nich największe znaczenie odgrywa wyjściowe zaawansowanie nowotworu, stopień złośliwości określony w skali Gleasona oraz ogólny stan zdrowia pacjenta.

Szanse całkowitego wyleczenia mają pacjenci, u których nowotwór został wykryty w stadium ograniczonym – wówczas istnieje możliwość zastosowania terapii radykalnej.

Obecnie dostępne metody leczenia pozwalają na wydłużenie przeżycia i znaczne łagodzenie objawów choroby również u pacjentów z zaawansowanym rakiem prostaty.

Po zakończeniu terapii raka prostaty, chorzy pozostają w ścisłej obserwacji lekarskiej. Obowiązkowe jest m.in. regularne badanie poziomu PSA, które pomaga ocenić skuteczność leczenia oraz wykryć ewentualną wznowę nowotworu.

Czytaj też:

• Moszna - budowa, funkcje, choroby
• Niezstępowanie jąder, czyli wnętrostwo – wszystko co warto o nim wiedzieć
• Jak mężczyzna powinien dbać o swoje jądra

Krzysztofa Białożyt