Kaszel - rodzaje, przyczyny, leczenie

Kaszel może towarzyszyć wielu chorobom jak infekcje wirusowe, bakteryjne, a także choroby przewlekłe, jak astma oskrzelowa. Kaszel jest naturalnym odruchem, dzięki czemu drogi oddechowe są oczyszczane. Kiedy kaszel należy leczyć? Jaki kaszel powinien niepokoić? Sprawdź, jakie są rodzaje kaszlu, co może powodować kaszel. Dobierz leczenie w zależności od przyczyny kaszlu, zarówno u dzieci, jak i u dorosłych.

Spis treści

1. Czym jest kaszel?
2. Czym się różni kaszel nieproduktywny od produktywnego?
3. Kaszel - przyczyny ostrego kaszlu u dorosłych
4. Kaszel - przyczyny przewlekłego kaszlu u dorosłych
5. Kaszel - przyczyny ostrego kaszlu u dzieci
6. Kaszel - przyczyny przewlekłego kaszlu u dzieci
7. Leczenie kaszlu - jakie leki stosować na kaszel u dorosłych?
8. Leczenie kaszlu u dzieci
9. Syrop na kaszel suchy i mokry 2 w 1

Kaszel to gwałtowny ruch wyrzucenia powietrza z dróg oddechowych, połączony z głośnym chrząknięciem. Jest kilka rodzajów kaszlu - specjaliści wyróżniają m.in.:

• kaszel ostry
• kaszel przewlekły
• kaszel alergiczny
• kaszel wywołany infekcją górnych dróg oddechowych
• kaszel produktywny inaczej kaszel mokry
• kaszel nieproduktywny inaczej kaszel suchy

Rodzaj kaszlu i leczenie kaszlu zależy zwykle od jego przyczyny. Trochę inne będą przyczyny kaszlu u dzieci (najczęściej przeziębienie lub alergia), a inne u dorosłych (np. POChP). 

Czym jest kaszel?

Kaszel jest  fizjologicznym odruchem bezwarunkowym, jednym z podstawowych mechanizmów obronnych układu oddechowego. Kaszel wyzwalany jest głównie przez pobudzenie tzw. punktów kaszlowych, znajdujących się w oskrzelach, tchawicy, krtani i nosogardzieli.

Odruch kaszlowy może być również wzbudzony przez impulsy płynące z samej tkanki płucnej (obrzęk płuc, zastój w płucach), opłucnej (zapalenie  opłucnej, złamanie  żebra), przepony, przewodu słuchowego zewnętrznego lub jamy brzusznej. Pod względem charakteru kaszlu wyróżnia się kaszel nieproduktywny (kaszel suchy) oraz kaszel produktywny (tzw. kaszel mokry, z odkrztuszaniem).

Czym się różni kaszel nieproduktywny od produktywnego?

Kaszel nieproduktywny, nie dość, że bywa niekorzystny, to jeszcze może być  niebezpieczny (np. po złamaniu żebra lub operacjach brzusznych). Kaszel suchy może również powodować pękanie naczyniek krwionośnych w zmienionej śluzówce dróg oddechowych, wlewy krwawe w spojówkach lub omdlenia.

Pod względem czasu trwania wyróżnia się:

• kaszel ostry, nagły (do 3 tygodni)
• kaszel przewlekający się (> 3-8 tygodni)
• kaszel przewlekły (> 8 tygodni)

Kaszel produktywny jest korzystny, a nawet niezbędny - umożliwia bowiem usunięcie zanieczyszczonej, nagromadzonej wydzieliny oskrzelowej. Nie usunięcie tej wydzieliny może prowadzić do różnego rodzaju powikłań.

Bywa jednak, że skuteczność kaszlu jest niedostateczna - śluzu jest zbyt mało lub jest zbyt gęsty i lepki, więc nawet wielokrotne powtarzalne odruchy kaszlowe nie mogą usunąć wydzieliny. Wówczas potrzebny jest lek rozrzedzający wydzielinę i wykrztuśny.

Kaszel - przyczyny ostrego kaszlu u dorosłych

Istnieje wiele przyczyn kaszlu u dorosłych, a każda z nich charakteryzuje się określonymi objawami.

• infekcja górnych dróg oddechowych (w tym zapalenie oskrzeli) - pojawiają się katar, zaczerwienienie i obrzęk błony śluzowej nosa, ból gardła, ogólne złe samopoczucie
• zapalenie płuc (wirusowe, bakteryjne, zachłystowe, rzadko grzybicze) - objawia się gorączką, kaszlem produktywnym, dusznościami, bólem o charakterze opłucnowym. Słychać także szmer oskrzelowy
• spływanie wydzieliny z nozdrzy tylnych po tylnej ścianie gardła (w infekcjach wirusowych, bakteryjnych, alergii) - objawami towarzyszącymi są ból głowy, gardła, nudności, ziarnista powierzchnia błony śluzowej tylnej ściany gardła, bladość, rozpulchnienie i obrzęk błony śluzowej nosa
• zaostrzenie przewlekłej obturacyjnej choroby płuc - u chorych na POChP obserwuje się ściszony szmer pęcherzykowy (słyszalny niemal nad całymi płucami), świszczący oddech, duszność, wydychanie powietrza przez "zasznurowane" usta, używanie dodatkowych mięśni oddechowych
• ciało obce w gardle - nagłe wystąpienie kaszlu bez objawów infekcji górnych dróg oddechowych lub objawów ogólnych
• zatorowość płucna objawia się bólem w klatce piersiowej o charakterze opłucnowym (tzn. nasila się na szczycie wdechu, a ustępuje przy wstrzymaniu oddechu), dusznością i częstoskurczem – przyspieszeniem akcji serca powyżej 100 uderzeń na minutę
• niewydolność serca - mogą ją sugerować duszność, trzeszczenia podczas oddechu, mniejsza tolerancja wysiłku fizycznego

Kaszel - przyczyny przewlekłego kaszlu u dorosłych

• przewlekłe zapalenie oskrzeli objawia się kaszlem produktywnym (mokrym, z odkrztuszaniem wydzieliny) przez większość dni w miesiącu lub przez 3 miesiące w roku w ciągu 2 kolejnych lat u pacjentów z rozpoznaną POCHP lub palących papierosy. Ponadto pojawiają się duszności
• spływanie wydzieliny z nozdrzy tylnych (najczęściej na tle alergicznym) - pojawiają się bóle głowy, ból gardła, wspominane brukowanie tylnej ściany gardła, bladość, rozpulchnienie i obrzęk błony śluzowej nosa
• refluks żołądkowo-przełykowy objawia się piekącym bólem w klatce piersiowej lub bólem brzucha, który nasila: spożywanie niektórych pokarmów, określone czynności lub pozycje. Ponadto pojawiają się kwaśny smak w ustach, szczególnie po przebudzeniu, chrypka, przewlekły kaszel w nocy lub we wczesnych godzinach porannych
• astma - w tym przypadku kaszel prowokowany różnymi czynnikami (np. alergenami, niską temperaturą, wysiłkiem). Niekiedy objawami towarzyszącymi są świszczący oddech i duszność
• kaszel po przebytej infekcji dróg oddechowych - to suchy kaszel, który może utrzymywać się przez kilka tygodni lub miesięcy po ostrej infekcji dróg oddechowych
• inhibitory ACE - mogą powodować suchy, uporczywy kaszel, który może się pojawić po kilku dniach lub miesiącach od rozpoczęcia leczenia inhibitorami ACE (to grupa leków stosowanych w terapii nadciśnienia tętniczego, niewydolności serca, choroby niedokrwiennej serca)
• krztusiec objawia się powtarzającymi się napadami pięciu lub więcej następujących po sobie nasilonych kaszlnięć podczas jednego wydechu, po którym następuje pospieszny głęboki wdech (tzw. whoop). Ponadto pojawiają się uczucie dławienia lub wymioty. Kaszel przy krztuścu może utrzymywać się nawet przez kilka miesięcy. Pierwsza, nieżytowa faza krztuśca, przy której kaszel jest suchy, trwa zazwyczaj nie dłużej, niż 1-2 tygodnie. Następnie pojawia się faza napadów kaszlu, trwająca zwykle od 2 do 4 tygodni. W tej fazie kaszel jest bardzo nasilony, a napady kasłania występują nawet kilkadziesiąt razy w ciągu doby, nasilając się nocą. Z upływem czasu kaszel łagodniejsze - w fazie zdrowienia jego napady są rzadsze i mniej intensywne. Może się jednak utrzymywać bardzo długo,  nawet do kilkunastu tygodni. Ataki kaszlu mogą prowokować takie czynniki, jak zmiany temperatury, czy emocje.
• rak nagłośni - pojawiają się trudności i ból przy połykaniu. Jednak najbardziej charakterystyczne jest uczucie, że coś utknęło w gardle. W zaawansowanym stadium choroby pojawiają się przewlekający się kaszel, chrypka,
• gruźlica - najbardziej charakterystycznym objawem jest utrzymujący się kaszel – początkowo suchy, a następnie z odkrztuszaniem plwociny (w ostrym stadium choroby występuje plucie krwią)

Kaszel - przyczyny ostrego kaszlu u dzieci

Kaszel u dziecka jest zwykle objawem infekcji. Małe dzieci, z uwagi na słabszą odporność zapadają na nie często, zwłaszcza w sezonie jesienno-zimowym, dlatego często też kaszlą. Przeziębienie to jednak nie jedyna przyczyna kaszlu.

Warto wiedzieć, że chorobom wywołującym kaszel u małych dzieci często towarzyszą charakterystyczne dźwięki wydawane w czasie oddychania. 

Świst krtaniowy to ostry dźwięk powstający wskutek zawirowań powietrza przechodzącego przez zwężone struktury oddechowe gardła.

Świst oddechowy nad płucami to towarzyszące oddychaniu wysokie dźwięki spowodowane zwężeniem górnych dróg oddechowych.

Wśród przyczyn kaszlu u dzieci wymienia się:

• bakteryjne zapalenie tchawicy (rzadko) - objawia się świstem krtaniowym, suchym kaszlem, wysoką gorączką, ciężkim ogólnym stanem, odkrztuszaniem ropnej wydzieliny przez dziecko
• ciało obce w gardle objawia się nagłym napadem kaszlu i dławienia się

• krup (zapalenie krtani, tchawicy i oskrzeli) charakteryzuje się suchym kaszlem (nasilającym się nocą), świstem krtaniowym, rozdymaniem się skrzydełek nosa przy oddechach, wciąganiem przestrzeni międzyżebrowych przy wdechu, przyspieszeniem oddechu
• kontakt z substancjami toksycznymi dla płuc, np. dym tytoniowy, perfumy, zanieczyszczenia powietrza
• zakażenie górnych dróg oddechowych - objawia się wyciekiem z nosa, czerwoną i obrzękniętą błoną śluzową nosa, czasem gorączką i pobolewaniem gardła, rozrzuconym powiększeniem szyjnych węzłów chłonnych typu śrutu (liczne niewielkie niebolesne guzki)
• zapalenie nagłośni - pojawiają się kaszel napadowy, wyciek z nosa, przyspieszenie oddechu, chrapliwy oddech, trzeszczenia nad płucami, wciąganie przestrzeni międzyżebrowych przy wdechu, rozdymanie się skrzydełek nosa przy oddychaniu, czasem wymioty po napadzie kaszlu
• zapalenie płuc (wirusowe, bakteryjne) - wirusowe objawia się gorączką, wciąganiem przestrzeni międzyżebrowych przy wdechu, kaszlem przerywanym oddechami lub kaszlem napadowym, a czasami także bólami mięśniowymi. Z kolei bakteryjne zapalenie płuc charakteryzuje się świstami oddechowymi, osłabionym szmerem oddechowym, wciąganiem przestrzeni międzyżebrowych przy wdechu, gorączką, bólem w klatce piersiowej, czasem bólem żołądka i wymiotami

Kaszel - przyczyny przewlekłego kaszlu u dzieci

• astma - pojawiają się okresowe epizody kaszlu przy wysiłku, świsty oddechowe, osłabione szmery oddechowe, wciąganie przestrzeni międzyżebrowych przy wdechu. Objawy nasilają się przy zmianie pogody. Ponadto występują przypadki astmy w rodzinie
• ciało obce w gardle - wskazują na nie nagłe wystąpienie kaszlu i dławienia, a także długotrwały kaszel. Możliwe jest wystąpienie gorączki
• gruźlica - u większości dzieci przebiega bezobjawowo, jednak w niektórych przypadkach mogą się pojawić objawy nietypowe, takie jak spadek masy ciała, opóźnienie rozwoju i wzrostu, gorączka, nocne poty, dreszcze
• kaszel psychogenny to uporczywy suchy kaszel, często nasilający się w szkole, a ustępujący przy zabawie i w nocy
• krztusiec (krztusiec rzekomy) - przez 1-2 tygodnie trwa okres kataru i napadu kaszlu. Dziecko często niechętnie przyjmuje pokarm. U niemowlaków mogą występować okresy bezdechu, a u starszych dzieci głośny wdech pod koniec ataku kaszlu czy wymioty przy napadzie kaszlu. Suchy kaszel związany z krztuścem u dzieci może utrzymywać się nawet przez kilkanaście tygodni po ustąpieniu innych objawów choroby.
• następstwa zakażenia dróg oddechowych - dokuczliwy okresowy kaszel może utrzymywać się u dzieci po przebytym zakażeniu dróg oddechowych
• mukowiscydoza - smółkowa niedrożność jelit, nawracające zapalenie płuc, brak prawidłowego rozwoju i wzrostu, nieżyt zatok przynosowych, stolce tłuszczowe i o odrażającej woni, pałeczkowatość palców lub sinica łożysk paznokci
• nietypowe zapalenie płuc (mikoplazmy, chlamydia) - bóle głowy, ogólne złe samopoczucie, pobolewania mięśni, czasem ból ucha, nieżyt nosa i ból gardła. Możliwe chrapliwe oddychanie i trzeszczenia nad polami płucnymi. Uporczywy okresowy kaszel
• refluks żołądkowo-przełykowy - u niemowląt i małych dzieci obserwuje się krztuszenie się po karmieniu, wyginanie karku i grzbietu i kaszel po ułożeniu dziecka na wznak. U dzieci starszych i młodzieży występują ból w klatce piersiowej/pieczenie w dołku sercowym po wysiłkach i w pozycji na wznak, czasem świsty oddechowe, chrypka, nudności, zarzucanie pokarmów
• pierwotna dyskineza nabłonka rzęskowego - powtarzające się zakażenia dróg oddechowych, częsty nieżyt zatok przynosowych
• ściekanie wydzieliny z nozdrzy tylnych - dziecko przeszło zakażenie dróg oddechowych, po którym utrzymuje się uporczywy przerywany kaszel
• uszkodzenie dróg oddechowych:- rozmięknienie chrząstek tchawicy - od urodzenia utrzymuje się świst krtaniowy lub suchy kaszel, czasem utrudnienie oddychania- przetoka tchawiczo-przełykowa - pojawiają się kaszel lub utrudnienie oddychania przy karmieniu, nawracające zapalenie płuc

Leczenie kaszlu - jakie leki stosować na kaszel u dorosłych?

Sposób leczenia kaszlu zależy od jego rodzaju oraz przyczyn.

Przy kaszlu nieproduktywnym, który zwykle jest męczący i uciążliwy (objawia się napadami i drapaniem w gardle) stosuje się leki przeciwkaszlowe, które zmniejszają częstość i natężenie kaszlu poprzez hamowanie odruchu kaszlowego (np. syropy z kodeiną).

Warto w tym czasie stosować dodatkowo domowe sposoby na kaszel, które złagodzą kaszel suchy, jak np. nawilżanie śluzówki. Można to uzyskać przez picie dużej ilości płynów czy dbanie o wyższą wilgotność powietrza w pomieszczeniach.

Przy kaszlu mokrym stosuje się leki pomagające w usuwaniu wydzieliny i ułatwiające jej odkrztuszanie, a także działające przeciwzapalnie, hamujące nadprodukcję gęstej wydzieliny, a także tłumiące skurcz oskrzeli. Takie leki są dostępne bez recepty, warto jednak pamiętać, aby nie stosować ich na noc - leki zwiększają odruch kasłania, co utrudnia nocny wypoczynek. 

Domowe sposoby na kaszel mokry to syrop z cebuli, inhalacje czy oklepywanie, które sprawdza się szczególnie u małych dzieci. 

W czasie kaszlu mokrego nie powinno się stosować leków hamujących odruch kaszlu, aby nie spowalniać procesu usuwania wydzieliny z dróg oddechowych. 

Jeśli kaszel nie mija, a dołączają do niego inne objawy infekcji, jak gorączka, trzeba udać się do lekarza. Czasami konieczne jest zapisanie antybiotyku, który zniszczy bakterie rozwijające się w wydzielinie. 

Kaszel u kobiet w ciąży wymaga szczególnego postępowania ponieważ większość leków przeciwkaszlowych lub łagodzących kaszel nie jest dozwolona w okresie oczekiwania na dziecko. Kaszel w ciąży lepiej leczyć domowymi sposobami lub lekami przepisanymi przez lekarza.

Leczenie kaszlu u dzieci

Dzieci mogą stosować zarówno leki na kaszel suchy, jak i leki rozrzedzające wydzielinę. W aptece znajdziemy wiele preparatów, głównie syropów o takim działaniu.

Warto jednak pamiętać, że dla małych dzieci najbezpieczniejsze są syropy roślinne, na bazie prawoślazu, porostu islandzkiego, babki lancetowatej czy bluszczu pospolitego. 

Lepiej unikać syropów przeciwkaszlowych, które w składzie mają butamirat, dekstrometorfan i kodeinę. Substancje te mogą uzależniać i nie są wskazane dla kilkulatków. 

Leki z butamiratem są przeciwwskazane u dzieci poniżej 2. roku życia oraz chorujących na astmę, a z dekstrometorfanem - poniżej 3 lat. Natomiast kodeina jest przeciwwskazana do stosowania u dzieci poniżej 12. roku życia.

Syrop na kaszel suchy i mokry 2 w 1

W aptekach można znaleźć leki (głównie syropy), które mają działać jednocześnie na kaszel suchy i mokry.

Jeśli jednak bliżej przyjrzeć się składowi, można zauważyć, że większość z nich zawiera albo tylko substancje działające wykrztuśnie, albo tylko związki działające przeciwkaszlowo. Powinny więc być stosowane na jeden rodzaj kaszlu.

Są jednak syropy, które rzeczywiście zawierają jednocześnie substancje o działaniu wykrztuśnym i przeciwkaszlowym.

Są to jednak substancje o przeciwstawnych działaniach - jedna z nich prowadzi do zwiększenia wydzieliny, a druga - hamuje odruch kaszlu, a tym samym uniemożliwia jej usunięcie z dróg oddechowych.

W związku z tym stosowanie syropów na kaszel 2 w 1 nie jest zalecane.

Przeczytaj też

• Domowe syropy na kaszel - przepisy

O autorze

Monika Majewska

Dziennikarka specjalizująca się w tematyce zdrowotnej, a zwłaszcza obszarach medycyny, ochrony zdrowia i zdrowego odżywiania. Autorka newsów, poradników, wywiadów z ekspertami i relacji. Uczestniczka największej Ogólnopolskiej Konferencji Medycznej "Polka w Europie", organizowanej przez Stowarzyszenie "Dziennikarze dla Zdrowia", a także specjalistycznych warsztatów i seminariów dla dziennikarzy realizowanych przez Stowarzyszenie.

Przeczytaj więcej tekstów tej autorki

Monika Majewska

Małgorzata Wójcik