Jak przebiega śmierć człowieka? Te sygnały mogą świadczyć o nadchodzącym końcu

Z analiz statystycznych publikowanych przez GUS wynika, że średnia długość życia obywateli Polski to 71,8 lat dla mężczyzn oraz 79,7 lat dla kobiet. Z roku na rok - z pominięciem okresu pandemii - żyjemy coraz dłużej. Tak naprawdę jednak nikt z nas nie umiera z powodu osiągnięcia określonej granicy wieku. Przyczyną są liczne procesy o podłożu biochemicznym, które stopniowo osłabiają zdolność komórek do regeneracji i sprawiają, że funkcjonujemy coraz mniej wydolnie. W jaki sposób objawia się schyłek życia?

Spis treści

1. Dlaczego organizm człowieka umiera?
2. Jak rozpoznać, że organizm człowieka umiera?
3. Dlaczego osoby w podeszłym wieku odsuwają się od najbliższych?
4. Fizjologiczne objawy starzenia się organizmu
5. Czy osoba umierająca cierpi?
6. Jak zachowuje się osoba umierająca krótko przed śmiercią?
7. Jak rozpoznać śmierć chorego?
8. Jak przebiega sporządzenie aktu zgonu?

Dlaczego organizm człowieka umiera?

Funkcjonowanie organizmu człowieka jest uzależnione od sprawnego działania wielu procesów – podziałów komórkowych, pracy narządów wewnętrznych, obiegu krwi i tlenu. Kiedy te mechanizmy zawodzą, pojawiają się problemy zdrowotne. Przyczyną śmierci może być również uraz mechaniczny lub przewlekła choroba, który bezpośrednio prowadzi do ustania funkcji życiowych.

Nawet kiedy uda się uniknąć chorób, wypadków i innych okoliczności, które maja bezpośredni wpływ na długość życia, nasze komórki stopniowo tracą zdolność do reprodukcji. Mówiąc obrazowo, „starzeją się”. Proces ten jest przyspieszany przez wiele czynników, w tym spożywanie silnie przetworzonej żywności i konserwantów, palenie papierosów, otyłość i związany z nią stan zapalny.

W obecnych czasach coraz rzadziej zdarza się spotkać osoby wiekowe nie cierpiące na przewlekłe choroby metaboliczne i w ogólnie dobrej kondycji fizycznej, których najprawdopodobniejszą przyczyną zgonu będzie naturalne starzenie komórek. Zwykle śmierć będzie wynikać właśnie z poważnych schorzeń i długoletniego niezdrowego trybu życia.

Jak rozpoznać, że organizm człowieka umiera?

Proces umierania u jednych osób przebiega bardzo szybko. U innych potrafi trwać całymi tygodniami, a nawet latami. Tak dzieje się chociażby w przypadku osób chorych na niektóre nowotwory, choroby o podłożu autoimmunologicznym, czy HIV. Trudno jednoznacznie wskazać, kiedy w przypadku chorób przewlekłych możemy mówić o umieraniu ciała, ponieważ obecnie medycyna jest w stanie znacznie wydłużyć długość życia pacjentów. Jakie symptomy wskazują jednak w sposób jednoznaczny na zbliżający się kres podróży?

Wydłużanie okresów snu

Jednym z podstawowych objawów jest stopniowo wydłużający się czas snu. Wynika to z faktu, że metabolizm chorego stopniowo zwalnia, przez co doprowadzanie tlenu oraz składników odżywczych do komórek staje się coraz mniej efektywne. Z czasem zmęczenie i uczucie braku energii zaczyna górować nad potrzebą aktywności i codziennymi zajęciami.

Osoby najbliższe mogą pomóc poprzez stworzenie komfortowych warunków do spędzenia ostatnich chwil, a także zachęcania osoby – w miarę sił i możliwości – do wstania z łóżka. Z jednej strony nawet najprostszy rodzaj aktywności działa antydepresyjnie. Z drugiej maleje wtedy ryzyko powstania odleżyn.

Zmiany w apetycie i pragnieniu

Innym symptomem zbliżającej się śmierci jest wyraźny spadek apetytu i pragnienia. Widać to zwłaszcza u osób starszych, które z biegiem lat jedzą coraz mniej, ponieważ nie potrzebują już tyle energii do realizowania obowiązków co wcześniej. Czasami brak apetytu sprawia, że pacjent w ogóle odmawia przyjmowania pokarmu.

Przede wszystkim nie ma potrzeby wmuszania choremu jedzenia, znacznie ważniejsze jest jednak nawodnienie. Jeśli osoba nie jest w stanie samodzielnie przyjmować napojów dobrym rozwiązaniem może okazać się nawet nawilżenie ust ręcznikiem zamoczonym w chłodnej wodzie.

Z przyjmowaniem pokarmów nierozerwalnie związany jest temat wydalania. Wskutek spowolnienia metabolizmu, ale także skurczenia się żołądka osoby starsze wypróżniają się rzadziej. Może się okazać, że z łazienki nie skorzystają nawet przez cały dzień i jest to całkowicie naturalny objaw. Maleje również ilość kału oraz moczu.

Dlaczego osoby w podeszłym wieku odsuwają się od najbliższych?

Lekarze zwracają uwagę na stopniowe wycofywanie się osób dotkniętych chorobą lub starszych ze spraw najbliższej rodziny. Podkreślają jednak, że takie działanie nie wynika ze złej woli, ale zwykle jest przejawem słabości, trudności w akceptacji nadchodzących zmian i szukaniu samotności w ostatnich dniach lub tygodniach życia.

Warto pozwolić im na ten świadomy wybór i nie narzucać swojej obecności, choć być jednocześnie dostępnym na wyciągnięcie ręki.

Fizjologiczne objawy starzenia się organizmu

Ciało osoby w podeszłym wieku może wydawać się zimne w dotyku. Wynika to z faktu, że serce bije wolniej i słabiej tłoczy krew do żył i tętnic. Jednocześnie krew jest kierowana przede wszystkim do wewnętrznych organów, a nie do dłoni lub stóp. Dlatego te będą chłodniejsze. Okrywająca je skóra może przybrać również blady albo niebieskopurpurowy odcień. Uczuciu chłodu można zapobiec, przykrywając osobę starszą narzutą lub kocem.

Wraz z ograniczeniem krążenia krwi i szeregiem innych zmian postępuje słabość mięśni określana jako sarkopenia. Powoduje ją m.in. wyciek jonów wapnia z receptorów rianodynowych znajdujących się m.in. w komórkach mięśniowych. Ostatecznie postępująca reakcja prowadzi do spadku zdolności mięśni do kurczenia się.

Problemy z oddychaniem

Alarmującym objawem, który może zwiastować nasilenie się problemów ze zdrowiem są trudności w oddychaniu. Obejmują one zwykle zmiany w częstotliwości lub głębokości oddechu, nagłe zaczerpnięcia powietrza, rzężenie, a nawet długie przerwy między kolejnymi wdechami.

Lekarze wskazują na pocieszający fakt, że osoba chora najprawdopodobniej nie cierpi z tego powodu i nie zdaje sobie sprawy z fakt zaburzonego cyklu oddechowego, choć dla postronnego obserwatora takie zachowanie wydaje się powiązane z dotkliwym cierpieniem.

W określonych przypadkach zaleca się podawanie osobie chorej leków ułatwiających oddychanie lub zmniejszających kaszel, choć każdorazowo należy skonsultować takie działanie z lekarzem. Może się okazać, że w przypadku problemów z przełykaniem nie będzie takiej możliwości.

Zaburzenia rozeznania

U osób umierających często obserwuje się zaburzenia funkcji poznawczych. Chorzy mają trudności z rozpoznawaniem odwiedzających je osób, zrozumieniem znaczenia słów. Często wypowiadają się w sposób, który pozornie wygląda na przypadkowych, gubią wątek rozmowy. Takim zachowaniom może towarzyszyć wyraźnie widoczny niepokój, a nawet agresja.

Zaburzeniom świadomości mogą towarzyszyć też halucynacje. Choremu wydaje się wtedy, że widzi co innego, niż dzieje się naprawdę. Psychologowie podkreślają, że pomimo bólu emocjonalnego jaki towarzyszy takiej postawie nie należy uporczywie korygować osoby najbliższej, ponieważ zachowanie nie jest przejawem jej złej woli. Dobrym rozwiązaniem jest zadawanie pytań i próba zrozumienia tego, co widzi chory.

Paradoksalnie tuż przed śmiercią mózg wykazuje zwykle dużą aktywność, dlatego u pacjentów obserwuje się nasilone, choć niezborne działanie. Winę za to ponosi okresowe niedotlenienie komórek, obumieranie neuronów, które nie są w stanie efektywnie przenosić informacji. Wbrew powszechnemu przekonaniu osoba chora nadal rejestruje to, co dzieje się dookoła niej, choć już nie tak sprawnie jak wcześniej.

Remedium na takie zaburzenia poznawcze jest spokój. Do chorego należy mówić z empatią i wykazać zrozumienie, nie odpowiadać na agresję w sposób gwałtowny. Bardzo ważne jest utrzymanie kontaktu, dlatego swoje myśli warto wyrażać w sposób klarowny. Jeśli w rozmowie bierze udział kilka osób, należy upewnić się, że chory rozumie do kogo kierowane są poszczególne wypowiedzi.

Czytaj też: To sygnał, który wysyła organizm tuż przed śmiercią. Jak rozpoznać łabędzi śpiew?

Czy osoba umierająca cierpi?

O tym, czy chory znajdujący się na końcu swojej drogi odczuwa ból decyduje przyczyna śmierci. Zwłaszcza w sytuacjach, kiedy do śmierci dochodzi wskutek urazu cierpienie może być wyraźnie odczuwalne. To samo dotyczy niektórych nowotworów (np. kości). Uczucie bólu najłatwiej rozpoznać po mimice. Na twarzy pojawiają się grymasy, a z ust mogą wydobywać syki, stęknięcia i jęki.

W przypadku nasilających się dolegliwości bólowych choremu można zaaplikować środki przeciwbólowe. Niestety, w ostatnich stadiach życia klasyczne leki typu NLPZ mogą okazać się niewystarczające. Co więcej chory może nie być w stanie ich przyjmować. W takich sytuacjach zaleca się podawania preparatów dożylnych. Ich włączenie do terapii paliatywnej powinno być dokonane przez osobę z wykształceniem medycznym i doświadczeniem, dlatego w praktyce wymaga to obecności chorego w szpitalu.

Jak zachowuje się osoba umierająca krótko przed śmiercią?

W ciągu ostatnich 24 godzin przed śmiercią w zachowaniu chorego oraz objawach dawanych przez jego organizm widoczne są wyraźne zmiany. Nawet jeśli nie jest on w stanie komunikować swoich potrzeb, nadal słyszy wypowiadane do niego słowa. Typowe objawy fizycznych zmian obejmują:

• nagłe wybuchy euforii i energii, niepokój;
• plamy pojawiające się na skórze, w szczególności na dłoniach, stopach i kolanach;
• spadek ciśnienia krwi;
• trudności z oddychaniem i przełykaniem pokarmów (również w postaci płynnej).

Ostatnie godziny życia często wiążą się z utratą przytomności. Jeśli do niej nie dochodzi u pacjentów obserwuje się zanik funkcji życiowych. Wzrok staje się szklisty, a oczy patrzą się nieruchomo wprzód. Puls staje się wyraźnie słabszy i nieregularny. Pacjenci znajdujący się pod opieką lekarską najczęściej są podłączeni do aparatury pomiarowej, urządzenie na bieżąco rejestruje zmianę poszczególnych parametrów.

Jak rozpoznać śmierć chorego?

Z prawnego punktu widzenia poprzez śmierć człowieka rozumie się ustanie funkcji pnia mózgu. Z punktu widzenia fizjologii człowieka mózg przestaje pracować w kilka minut po zatrzymaniu się akcji serca, z powodu niedotlenienia. Zatrzymuje się też praca płuc, więc oddech przestaje być wyczuwalny. W rzeczywistości jednak tuż po śmierci można zaobserwować szereg drobnych objawów, które zmieniają oblicze zmarłego:

• skóra nabiera bladego i „woskowatego” odcienia;
• powieki mogą być półprzymknięte;
• źrenice nie reagują na światło, a oczy stają się nieruchome;
• żuchwa może opaść, usta są wtedy półotwarte.

U zmarłych obserwuje się zanik napięcia mięśniowego. Skutkuje to nie tylko zwiotczeniem sylwetki, ale również opróżnieniem pęcherza moczowego oraz wydaleniem z siebie treści jelitowej.

Jak przebiega sporządzenie aktu zgonu?

Akt zgonu sporządzany jest na podstawie karty zgonu oraz protokołu zgłoszenia zgonu. Czynności dokonuje kierownik urzędu stanu cywilnego. Karta zgonu jest przesyłana do USC w terminie 3 dni od dnia jej sporządzenia. Kiedy przyczyną zgonu była choroba zakaźne, przekazanie informacji następuje w ciągu 24 godzin. W akcie zgonu znajdują się następujące informacje:

• nazwisko, imię, data i miejsce urodzenia osoby zmarłej oraz jej stan cywilny;
• nazwisko i imię małżonka (jeśli zmarły w chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim;
• datę i godzinę miejsca zgonu lub znalezienia zwłok;
• imiona i nazwiska rodziców osoby zmarłej;
• imię i nazwisko osoby zgłaszającej zgon.

Wypełniając kartę zgon lekarz podaje przyczynę zgonu z uwzględnieniem przyczyny bezpośredniej, wtórnej i wyjściowej.

Przyczyną bezpośrednią jest choroba lub stan bezpośrednio prowadzący do zgonu (np. uszkodzenie mózgu). Wtórna przyczyna daje początek przyczynie bezpośredniej (np. złamanie kości czaszki). Z kolei przyczyna wyjściowa określa zdarzenie, które zapoczątkowało łańcuch zdarzeń zakończonych zgonem (np. wypadek samochodowy).

WHO zdecydowanie odradza wpisywanie w kartach zgonu tzw. garbage codes (kody śmieciowe), czyli błędnie zdefiniowane lub szczątkowe kody głównych grup zachorowań i przyczyn umieralności z klasyfikacji ICD10. Takie z informacje z punktu widzenia statystyki zdrowia publicznego uznaje się za nieistotne. Przykładem śmieciowego kodu jest np. N17 (ostra niewydolność nerek) lub J81 (obrzęk płuc).

Pomimo ciągłego rozwoju medycyny śmierci nie da się zatrzymać, choć stopniowo udaje się wydłużyć średnią długość życia gatunku ludzkiego. Nie zawsze jednak idzie to w parze z zachowaniem wysokiego komfortu życia i sprawnością umysłową lub fizyczną.