Nowotwory nerki – rodzaje, objawy, diagnostyka i leczenie

Nowotwory nerki to szeroka grupa schorzeń o różnorodnym przebiegu. Najważniejszą kwestią, którą należy rozstrzygnąć w procesie diagnostyki nowotworu nerki, jest charakter wykrytej zmiany – łagodny lub złośliwy. Jakie są najczęstsze rodzaje nowotworów nerki? Jakie mogą być objawy nowotworu nerki? Jak przebiega diagnostyka i leczenie nowotworów nerki?

Spis treści

1. Nowotwory nerki – informacje ogólne
2. Nowotwory nerki – przyczyny
3. Nowotwory nerki – objawy
4. Nowotwory nerki – diagnostyka
5. Nowotwory nerki – leczenie
6. Nowotwory łagodne nerki
7. Nowotwory złośliwe nerki

Nowotwory nerek mogą być łagodne lub złośliwe. Postępowanie oraz rokowanie w nowotworach nerek różni się w zależności od rodzaju rozpoznanego nowotworu. Nowotwory łagodne nerek zazwyczaj nie stanowią powodu do dużego niepokoju i w wielu przypadkach wymagają jedynie obserwacji. Podejrzenie nowotworu złośliwego nerki wymaga natomiast dokładnej diagnostyki oraz szybkiego wdrożenia leczenia.

Nowotwory nerki – informacje ogólne

Rozpoznanie zmiany nowotworowej zwykle wzbudza duży niepokój pacjentów. Nie inaczej jest w przypadku nowotworów nerki – taka diagnoza wiąże się z niepewnością dotyczącą konieczności przejścia badań diagnostycznych oraz procesu leczenia.

Warto jednak wiedzieć, że nowotwory nerki to grupa kilkunastu chorób o bardzo różnorodnym przebiegu i rokowaniu. Nie istnieją uniwersalne sposoby diagnostyki ani leczenia nowotworów nerek; każdy przypadek traktowany jest indywidualnie w zależności od rodzaju zmiany, stopnia zaawansowania choroby oraz obecności jej ewentualnych powikłań.

Nowotwory nerki dzielimy na dwie zasadnicze grupy: nowotwory łagodne oraz złośliwe.

• Charakterystyczne cechy nowotworów łagodnych to powolny wzrost oraz dobre odgraniczenie od otaczających tkanek. Przykładami nowotworów łagodnych nerki są: gruczolak kwasochłonny (z łac. onkocytoma), naczyniakomięsakotłuszczak (z łac. angiomyolipoma, AML) czy brodawczak. Nowotwory łagodne nie tworzą odległych przerzutów w innych narządach. Wiele nowotworów łagodnych nerki wymaga jedynie regularnej obserwacji. Usunięcie nowotworu łagodnego może być wskazane w przypadku osiągnięcia przez guz dużych rozmiarów lub spowodowania objawów klinicznych.
• Nowotwory złośliwe nerki charakteryzują się bardziej agresywnym przebiegiem. Ich komórki namnażają się szybciej i naciekają okoliczne struktury. Nowotwory złośliwe są również zdolne do tworzenia odległych przerzutów. Najczęściej spotykanym nowotworem złośliwym nerki w populacji osób dorosłych jest rak nerki. Najczęstszy nowotwór złośliwy nerki wśród dzieci to nerczak płodowy, zwany również guzem Wilmsa.

W procesie diagnostyki nowotworu nerki konieczne jest znalezienie odpowiedzi na kluczowe pytanie: czy mamy do czynienia ze zmianą łagodną, czy złośliwą? Charakter wykrytego nowotworu jest głównym czynnikiem determinującym dalsze postępowanie lecznicze.

Najważniejszym narzędziem diagnostycznym w nowotworach nerki są badania obrazowe: ultrasonografia, tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny jamy brzusznej. W niektórych przypadkach konieczne jest również wykonanie badań dodatkowych.

Guzy o charakterze łagodnym i złośliwym posiadają cechy pozwalające na ich wstępne odróżnienie w badaniach obrazowych. Niestety, w niektórych przypadkach postawienie pewnej diagnozy na podstawie wyłącznie badań obrazowych jest niemożliwe. Wówczas konieczne jest badanie histopatologiczne fragmentu guza. Materiał do badania możemy uzyskać podczas biopsji lub w wyniku zabiegu operacyjnego usunięcia guza.

Znajomość rodzaju określonego nowotworu nerki pozwala na dobór najbardziej optymalnego rodzaju postępowania.

Dwie podstawowe ścieżki terapeutyczne w nowotworach nerki to: leczenie zachowawcze (obserwacja, ew. leczenie objawowe) oraz leczenie operacyjne (zabiegi chirurgiczne o różnym stopniu rozległości).

W niektórych przypadkach możliwe jest również małoinwazyjne leczenie zabiegowe. Przykładem takiej terapii jest zamykanie (tzw. embolizacja) naczyń doprowadzających krew do guza.

Czytaj też: Nowotwór: łagodny czy złośliwy?

Nowotwory nerki – przyczyny

Dlaczego powstają nowotwory nerki? W większości przypadków nie znamy odpowiedzi na to pytanie. U podłoża rozwoju każdego nowotworu nerki leży niekontrolowane namnażanie się komórek. W wielu przypadkach jest ono zjawiskiem uwarunkowanym genetycznie.

Część nowotworów nerki może występować jako element innych zespołów chorobowych. Przykładowo, rak jasnokomórkowy nerki może rozwinąć się w przebiegu zespołu von Hippel-Lindau. Jest to schorzenie o podłożu genetycznym, prowadzące do rozwoju różnorakich nowotworów (głównie naczyniaki ośrodkowego układu nerwowego, rak nerki oraz guzy nadnerczy).

Z kolei naczyniakomięśniakotłuszczak (angiomyolipoma) nerek jest zmianą typową dla innej genetycznie uwarunkowanej choroby – stwardnienia guzowatego.

Należy jednak pamiętać, że choć nowotwory nerek mogą rozwijać się w przebiegu schorzeń o tle genetycznym, większość z nich pojawia się spontanicznie i bez związku z innymi zespołami.

Czytaj też: Rak i geny. Nowotwory dziedziczne. Sprawdź, czy jesteś w grupie ryzyka

Badania nad czynnikami ryzyka nowotworów nerek koncentrują się przede wszystkim na najczęściej występującym nowotworze złośliwym nerki – raku nerki. Udowodniono, że czynnikami zwiększającymi ryzyko zachorowania na raka nerki są: palenie papierosów, otyłość, nadciśnienie tętnicze oraz długotrwała dializoterapia.

Nowotwory nerki – objawy

Wiele nowotworów nerki nie powoduje żadnych objawów klinicznych, szczególnie na wczesnych etapach zaawansowania choroby. Spora część (nawet 60-70%) zmian w nerkach jest wykrywana przypadkowo, na przykład podczas badania USG brzucha wykonywanego z innych wskazań.

Przypadkowo wykryty, bezobjawowy guz narządu nazywany jest w medycynie incydentalomą. Uwidocznienie tego typu zmiany wymaga podjęcia decyzji co do dalszego postępowania. W zależności od rozmiaru i cech guza w badaniu obrazowym, wskazana może być jedynie jego obserwacja lub rozpoczęcie leczenia.

Objawy nowotworu nerki najczęściej pojawiają się wskutek przyrostu rozmiarów guza. Jednym z najczęstszych symptomów jest ból umiejscowiony z boku tułowia lub w okolicy lędźwiowej.

Nowotwór osiągający znaczne rozmiary może być wyczuwalny w badaniu palpacyjnym jamy brzusznej. W niektórych przypadkach możliwe jest również powiększenie obwodu brzucha.

Wzrost każdego nowotworu jest wynikiem intensywnego namnażania komórek nowotworowych. Skutkiem tego procesu jest duże zapotrzebowanie tkanki guza na dostarczane z krwią składniki odżywcze.

Obecność naczyń krwionośnych w nowotworze nerki może skutkować pojawieniem się krwi w moczu. Objaw ten nazywany jest hematurią. Krew w moczu może być widoczna gołym okiem – mówimy wówczas o makrohematurii.

Do moczu mogą się również przedostawać niewielkie ilości krwi, niezmieniające jego zabarwienia i możliwe do wykrycia jedynie w badaniu mikroskopowym. Taką sytuację nazywa się mikrohematurią.

Krwawienia z guza są szczególnie typowym objawem naczyniakomięśniakotłuszczaków (angiomyolipoma) nerki. Przewlekła utrata nawet niewielkiej ilości krwi z moczem może stać się przyczyną niedokrwistości (anemii). W skrajnych przypadkach zdarza się, że krwawienie do guza przyjmuje dużą intensywność, powodując nagłą utratę dużej objętości krwi. Taka sytuacja zawsze wymaga szybkiej interwencji.

Jedną z istotnych funkcji nerki jest regulacja ciśnienia tętniczego krwi. Proces ten odbywa się za pośrednictwem reniny, czyli produkowanego w nerce hormonu. Renina jest jednym z czynników odpowiedzialnych za wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Rozwój nowotworu nerki może zaburzać regulację wydzielania reniny i prowadzić do rozwoju nadciśnienia tętniczego.

Najczęściej spotykanym nowotworem złośliwym nerki jest rak nerki. Jest to nowotwór mogący powodować specyficzne objawy kliniczne. Ponieważ rak nerki ma tendencję do naciekania i ucisku naczyń żylnych, jego objawy mogą być związane z utrudnieniem odpływu krwi żylnej (szczególnie z dolnych części ciała).

Zastój krwi żylnej w kończynach dolnych może objawiać się ich obrzękiem. Charakterystycznym objawem u mężczyzn bywają również żylaki powrózka nasiennego.

Nowotwory złośliwe nerki mogą powodować objawy ogólnoustrojowe. Są to tzw. „czerwone flagi”, wskazujące na konieczność przeprowadzenia diagnostyki onkologicznej. Wśród najczęstszych objawów zaawansowanej choroby nowotworowej wymienia się niewyjaśnioną utratę masy ciała, obecność przewlekłej gorączki lub stanów podgorączkowych oraz uczucie ciągłego osłabienia.

Nowotwory nerki – diagnostyka

Najważniejszym narzędziem diagnostycznym, służącym do rozpoznania nowotworu nerki, są badania obrazowe. Struktura nerek jest najczęściej oceniana w badaniu ultrasonograficznym (USG) jamy brzusznej. Zwykle właśnie podczas tego badania guz nerek zostaje uwidoczniony po raz pierwszy.

Nowotwory nerek posiadają wiele cech, pozwalających na ich różnicowanie w badaniu USG. Lekarz przeprowadzający badanie zwraca uwagę na odgraniczenie guza od miąższu nerki, wygląd i charakter tkanki guza oraz obecność zwapnień lub ognisk martwicy w jego strukturze. Bardzo istotne znaczenie ma również charakter ukrwienia zmiany nowotworowej.

Przydatnym narzędziem do oceny przepływu krwi jest USG z funkcją Doppler. Czasami do uwidocznienia naczyń guza używa się również badania angiograficznego. Jeżeli ultrasonografia nie daje pewności co do rodzaju wyrytej zmiany, konieczne może być przeprowadzenie dodatkowych badań obrazowych – tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego jamy brzusznej.

Najważniejszym pytaniem, na które musi odpowiedzieć lekarz interpretujący badania obrazowe, jest rodzaj wykrytej zmiany. Część nowotworów posiada na tyle charakterystyczny wygląd, że ich ocena nie sprawia większych trudności. Niestety, w wielu przypadkach badania obrazowe nerek nie są wystarczające do przyporządkowania nowotworu do kategorii łagodnych lub złośliwych.

Warto również wiedzieć, że zdarzają się sytuacje współwystępowania nowotworu łagodnego i złośliwego w obrębie jednej nerki. Z tego powodu w niektórych przypadkach konieczne jest pogłębienie diagnostyki w celu uzyskania pewnego rozpoznania.

Badaniem rozstrzygającym kwestię charakteru wykrytej zmiany jest ocena mikroskopowa (badanie histopatologiczne) tkanki guza. Materiał do badania można uzyskać na dwa sposoby: poprzez wykonanie biopsji przezskórnej lub operacyjne wycięcie guza.

Biopsja jest badaniem mniej inwazyjnym, jednakże niesie za sobą ryzyko wyniku fałszywie ujemnego (podczas pobierania tkanki za pomocą igły można „nie trafić” w obszar guza). Badanie materiału uzyskanego podczas zabiegu operacyjnego daje natomiast możliwość oceny całości guza, a nie tylko jego fragmentów.

Nowotwory nerki – leczenie

Planując leczenie nowotworu nerki, należy uwzględnić wiele czynników. Najważniejszym z nich jest oczywiście rodzaj wykrytego nowotworu. Dodatkowe czynniki to wielkość guza, obecność objawów klinicznych oraz ogólny stan zdrowia pacjenta. Nowotwory o charakterze łagodnym często nie wymagają żadnego leczenia – w wielu przypadkach wskazana jest jedynie regularna obserwacja.

Konieczność ich usunięcia może pojawić się w momencie osiągnięcia przez guz znacznych rozmiarów lub powodowania objawów klinicznych (na przykład dolegliwości bólowych).

Podstawową metodą leczenia złośliwych nowotworów nerki jest zabieg chirurgiczny. Operację usunięcia guza wykonuje się również w przypadkach „podejrzanych” nowotworów, których charakter (łagodny lub złośliwy) jest trudny do oceny w badaniach obrazowych.

W zależności od rodzaju i wielkości guza, wykonuje się dwa podstawowe rodzaje operacji: nefrektomię oszczędzającą lub radykalną. Nefrektomia oszczędzająca oznacza usunięcie guza wraz z przylegającą częścią miąższu nerki. Jej celem jest jednak pozostawienie możliwie dużej objętości czynnej nerki.

W przypadku nefrektomii radykalnej, konieczne jest usunięcie guza razem z całą nerką. W niektórych sytuacjach może być wskazane również usunięcie innych pobliskich tkanek objętych procesem nowotworowym (np. okolicznej tkanki tłuszczowej, węzłów chłonnych lub nadnercza).

Niektóre nowotwory nerki mogą wymagać leczenia uzupełniającego (na przykład za pomocą farmakoterapii). W przypadku wybranych zmian (w szczególności niewielkich i odpowiednio umiejscowionych) możliwe jest stosowanie technik leczenia małoinwazyjnego.

Przykładem takiej terapii jest krioablacja, czyli niszczenie tkanki nowotworu z wykorzystaniem bardzo niskich temperatur. Innym zabiegiem stosowanym w niektórych nowotworach nerek jest embolizacja naczyń guza.

Embolizacja polega na wprowadzeniu do naczyń krwionośnych specjalnej substancji, powodującej zamknięcie światła naczynia. W ten sposób dopływ krwi zostaje zablokowany, a niedokrwiona tkanka nowotworu ulega obumarciu. Embolizacja naczyń guza bywa stosowana na przykład w terapii naczyniakomięśniakotłuszczaków nerki (angiomyolipoma).

Nowotwory łagodne nerki

• gruczolak kwasochłonny (onkocytoma) nerki

Gruczolak kwasochłonny nerki bywa również nazywany onkocytomą. Nazwa onkocytoma pochodzi od charakterystycznych komórek budujących guz – onkocytów. Onkocytoma należy do zmian łagodnych nerki.

Niemniej jednak, w badaniach obrazowych może być trudny do odróżnienia od nowotworów złośliwych. Ponadto, w niektórych przypadkach onkocytomy stwierdza się współwystępowanie ognisk raka nerki. Z tego powodu podejrzenie onkocytomy jest wskazaniem do chirurgicznego usunięcia zmiany. Pewne rozpoznanie tego nowotworu zwykle uzyskuje się w wyniku pooperacyjnego badania histopatologicznego.

• gruczolak nerki

Gruczolak nerki zwykle lokalizuje się w korze (zewnętrznej części) tego narządu. Gruczolaki to jedne z najczęściej występujących guzów łagodnych nerek. Gruczolaki zazwyczaj osiągają niewielkie rozmiary i rzadko powodują objawy kliniczne; często bywają wykrywane przypadkowo w badaniach obrazowych jamy brzusznej.

W zależności od rozmiarów gruczolaka, wskazana może być wyłącznie jego obserwacja lub chirurgiczne usunięcie.

• brodawczak urotelialny nerki

Brodawczaki nerek to nowotwory rozwijające się w obrębie nabłonka dróg wyprowadzających mocz. Nabłonek wyściełający drogi moczowe nosi nazwę urotelium – stąd bierze się nazwa brodawczaka urotelialnego. Struktury nerki, w obrębie których mogą powstawać brodawczaki, to kielichy nerkowe oraz miedniczka nerkowa. Brodawczaki są zmianami łagodnymi, niemniej jednak ich wzrost może powodować objawy kliniczne – zastój moczu, krwiomocz oraz zakażenia układu moczowego. W takich przypadkach brodawczaki mogą wymagać usunięcia.

• naczyniakomięśniakotłuszczak (angiomyolipoma) nerki

Naczyniakomięśniakotłuszczak (angiomyolipoma) nerki to nowotwór łagodny, zbudowany z trzech rodzajów tkanek: naczyniowej, mięśniowej oraz tłuszczowej. Jedną z istotnych cech, stanowiących o charakterze naczyniakomięśniakotłuszczaków, jest obecność gęstej sieci naczyń krwionośnych w tkance guza. Jego bogate ukrwienie może być przyczyną krwawień (niekiedy o dużej intensywności).

Obecnie uważa się, że naczyniakomięśniakotłuszczaki o niewielkich rozmiarach wymagają jedynie regularnej obserwacji. W przypadku większych zmian wskazane może być ich usunięcie. Jedną z metod leczenia naczyniakomięśniakotłuszczaków jest embolizacja (zamknięcie) naczyń krwionośnych zaopatrujących guz.

• inne nowotwory łagodne nerki

Najczęściej występujące nowotwory łagodne nerek zostały przedstawione powyżej. Warto jednak wiedzieć, że w obrębie nerek mogą rozwijać się również inne guzy o charakterze łagodnym. Wśród nich należy wymienić włókniaki, tłuszczaki, nerwiaki, mięśniaki oraz tzw. guzy z aparatu przykłębuszkowego (struktura nerki odpowiedzialna za produkcję reniny, czyli hormonu regulującego ciśnienie tętnicze krwi).

Większość tych zmian jest bezobjawowa i wymaga jedynie okresowej kontroli. W przypadku pojawienia się objawów klinicznych lub osiągnięcia przez guz znacznych rozmiarów, wskazane może być jego usunięcie.

Nowotwory złośliwe nerki

• rak nerki

Rak nerki to najczęściej spotykany nowotwór złośliwy tego narządu. Rak nerki stanowi ok. 3% wszystkich nowotworów złośliwych rozpoznawanych u osób dorosłych. Najpowszechniej występujące objawy raka nerki to ból w okolicy lędźwiowej oraz obecność krwi w moczu. W bardziej zaawansowanych stadiach choroby może dołączyć do nich nagły spadek masy ciała, gorączka oraz znaczne osłabienie.

Część raków nerki (szczególnie o niskim stopniu zaawansowania) ma przebieg bezobjawowy – takie guzy mogą być wykryte zupełnie przypadkowo. Podstawową metodą leczenia raka nerki jest chirurgiczne usunięcie nowotworu wraz z odpowiednim marginesem zdrowych tkanek. W niektórych przypadkach zalecane jest stosowanie terapii uzupełniającej (immunoterapia, chemioterapia).

Rokowanie w raku nerki jest uzależnione od stopnia zaawansowania choroby w chwili postawienia rozpoznania. Istotne znaczenie ma również typ histologiczny guza. Charakterystyczną cechą raka nerki jest występowanie zespołów paraneoplastycznych, czyli objawów będących skutkiem rozwoju nowotworu w organizmie.

Przykłady zespołów paraneoplastycznych pojawiających się w przebiegu raka nerki to hiperkalcemia (wzrost stężenia wapnia we krwi), nadciśnienie tętnicze oraz anemia. Zespoły paraneoplastyczne mogą być pierwszym objawem raka nerki.

• nerczak płodowy – guz Wilmsa

Nerczak płodowy, zwany również guzem Wilmsa lub nefroblastomą, to najczęstszy nowotwór złośliwy nerek spotykany w populacji dziecięcej. Nerczak płodowy najczęściej dotyka dzieci pomiędzy drugim a piątym rokiem życia.

Pierwszym objawem nerczaka płodowego zazwyczaj jest obecność guza wyczuwalnego w jamie brzusznej. W leczeniu nerczaka płodowego stosuje się chemioterapię oraz zabieg operacyjny (w wybranych przypadkach w połączeniu z radioterapią).

Wyniki leczenia w większości nerczaków płodowych są bardzo dobre: jego wyleczalność określa się na 90%. Wczesne wykrycie nowotworu oraz szybkie wdrożenie leczenia zwiększa szanse na skuteczność prowadzonej terapii.

• inne nowotwory złośliwe nerki

Choć najczęściej spotykanym nowotworem złośliwym nerki jest rak nerki, narząd ten może być miejscem rozwoju innych nowotworów złośliwych. Jednym z przykładów jest rak miedniczki nerkowej, rozwijający się w obrębie nabłonka dróg moczowych.

Znacznie rzadziej w nerce spotyka się mięsaki oraz chłoniaki. Należy również pamiętać o możliwości występowania przerzutów nowotworowych z innych narządów (najczęściej są to przerzuty raka piersi oraz płuc).

Przeczytaj także:

• Nerki: budowa i funkcje
• Ból nerek - przyczyny, objawy i leczenie bólu nerki
• Urazy nerek (odbita, pęknięta, stłuczona nerka) - klasyfikacja, objawy, leczenie
• Nerka ruchoma (wędrująca) - przyczyny, objawy i leczenie
• Niewydolność nerek - objawy i leczenie
• Choroby nerek rozwijają się w ukryciu

O autorze

Krzysztofa Białożyt

Studentka medycyny na Collegium Medicum w Krakowie, powoli wkraczająca w świat ciągłych wyzwań pracy lekarza. Szczególnie zainteresowana ginekologią i położnictwem, pediatrią oraz medycyną stylu życia. Miłośniczka języków obcych, podróży i górskich wędrówek.

Czytaj więcej artykułów tej autorki

Krzysztofa Białożyt