Nowotwory hormonozależne są częstsze niż myślisz. Poznaj ich rodzaje, diagnostykę i leczenie

Nowotwory hormonozależne to te nowotwory, których rozwój jest uwarunkowany stanem gospodarki hormonalnej organizmu. Sprawdź, które nowotwory należą do grupy hormonozależnych, jakie hormony wpływają na ich rozwój oraz na czym polega hormonoterapia nowotworów?

Spis treści

1. Jak hormony działają na tkanki?
2. Nowotwory hormonozależne: rodzaje
3. Nowotwory hormonozależne: diagnostyka
4. Hormonoterapia nowotworów

Nowotwory hormonozależne mogą rozwijać się tylko w określonej sytuacji hormonalnej organizmu. Trzeba bowiem wiedzieć, że hormony posiadają ogromny wpływ na wzrost, rozwój i funkcjonowanie wielu tkanek naszego ciała.

W przypadku nowotworów hormonozależnych, oddziaływanie hormonów prowadzi do nadmiernego i niekontrolowanego namnażania się komórek. Odkrycie związku pomiędzy stymulacją hormonalną a rozwojem niektórych nowotworów doprowadziło do opracowania nowych metod terapeutycznych, określanych ogólnie mianem hormonoterapii.

Do nowotworów hormonozależnych należą między innymi rak piersi, rak płuca, rak trzonu macicy, rak okrężnicy, rak jajnika, rak szyjki macicy, rak odbytnicy, rak żołądka, rak tarczycy, rak nerki.

Jak hormony działają na tkanki?

Zanim zajmiemy się związkiem hormonów z rozwojem nowotworów, przyjrzyjmy się ogólnie roli, którą pełnią w organizmie. Hormony to niewielkie cząsteczki sygnałowe, roznoszące do tkanek istotne informacje.

Produkcją hormonów zajmują się narządy układu dokrewnego, do których zaliczamy podwzgórze i przysadkę mózgową, tarczycę, nadnercza, jajniki oraz jądra. Wyprodukowane w nich hormony zostają uwolnione do krwi (stąd nazwa układ dokrewny), z którą następnie są transportowane do tkanek. Tam mają do spełnienia swoje funkcje.

Hormony odpowiadają za regulację mnóstwa procesów, takich jak chociażby trawienie, wydalanie, sen, funkcje rozrodcze czy nastrój. Istotną rolą hormonów jest również regulacja aktywności tkanek oraz wpływ na namnażanie i podziały komórek.

W jaki sposób hormony trafiają do przeznaczonych dla siebie komórek? Odbywa się to za pośrednictwem receptorów. Receptory to specjalne struktury w komórkach; ich zadaniem jest wiązanie odpowiednich hormonów. Po związaniu cząsteczki hormonu z jego receptorem, dochodzi do przekazania sygnału hormonalnego i zmiany aktywności komórki.

Funkcjonowanie układu hormonalnego opiera się na mnóstwie wzajemnych zależności. Trudno byłoby zwięźle opisać tak dużą ilość skomplikowanych mechanizmów. W skrócie warto jednak powiedzieć, że gospodarka hormonalna podlega ścisłej kontroli.

Hormony nie są wydzielane przypadkowo - muszą być uwalniane do krwi w odpowiednim czasie i stężeniu. Układ hormonalny dąży do zachowania homeostazy, czyli wewnętrznej równowagi. Istnieją jednak okoliczności, które mogą przyczyniać się do zachwiania tej równowagi.

Zaburzenia regulacji hormonalnej mogą wynikać zarówno z wewnętrznych, jak i zewnętrznych czynników.

Typowym przykładem czynnika wewnętrznego jest wiek: u kobiet w okresie menopauzy dochodzi do dużych zmian w zakresie produkcji hormonów płciowych.

Innym istotnym czynnikiem, związanym również z ryzykiem rozwoju nowotworów hormonozależnych, jest otyłość. Duża ilość tkanki tłuszczowej ma ogromny wpływ na gospodarkę hormonalną organizmu. Tkanka tłuszczowa posiada zdolność przekształcania i aktywacji hormonów. Zależność ta skutkuje na przykład zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka endometrium wśród otyłych kobiet.

Przykładem czynnika zewnętrznego, wpływającego na równowagę hormonalną, jest natomiast stosowanie leków zawierających hormony i ich pochodne.

Nowotwory hormonozależne: rodzaje

Wiemy już, gdzie powstają i w jaki sposób działają hormony. Jaki jest zatem związek hormonów z powstawaniem nowotworów?

Najistotniejszy wydaje się wpływ hormonów na procesy namnażania komórek. Hormony mogą bowiem stymulować (napędzać) podziały komórkowe.

Komórki nowotworowe charakteryzują się natomiast zdolnością do niekontrolowanych podziałów i ciągłego namnażania. Im więcej podziałów komórek, tym większe ryzyko zajścia zmian w ich materiale genetycznym, które mogą prowadzić do procesu nowotworzenia.

Do grupy nowotworów hormonozależnych, których rozwój powiązany jest z oddziaływaniem hormonów, zaliczamy raka piersi, jajnika i endometrium u kobiet, raka prostaty i nowotwory zarodkowe jąder u mężczyzn, a także raka tarczycy u obu płci.

• rak piersi

Rak piersi to jeden z najpowszechniej znanych przykładów nowotworów hormonozależnych. Tkanka gruczołów piersiowych podlega silnym wpływom ze strony żeńskich hormonów płciowych: estrogenów oraz progesteronu. Regulacja hormonalna odpowiada za wzrost i aktywność komórek zrazikowych, produkujących wydzielinę, rozwój przewodów wyprowadzających oraz przebieg procesu laktacji.

Obecnie uważa się, że nadmierna ekspozycja na estrogeny może być czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania na raka piersi. Przedłużona stymulacja estrogenowa dotyczy pacjentek, które wcześnie zaczęły miesiączkować i późno rozpoczęły okres menopauzy. Posiadanie dzieci oraz laktacja zmniejszają liczbę owulacji, przez co wydają się mieć działanie ochronne przed rozwojem raka sutka.

Warto również wspomnieć o estrogenach dostarczanych "z zewnątrz", w postaci leków. Środki farmakologiczne zawierające estrogeny, takie jak doustna antykoncepcja lub hormonalna terapia zastępcza, również mogą zwiększać ryzyko zachorowania na raka piersi.

Warto wiedzieć, że wybór ścieżki terapeutycznej w raku piersi jest uzależniony miedzy innymi od jego hormonozależności. Jeżeli na powierzchni komórek nowotworowych obecne są receptory dla estrogenów (ER) lub progesteronu (PR), nowotwór zalicza się do grupy hormonozależnych (w skrócie taki nowotwór często nazywa się ER- lub PR-dodatnim). Jedną z dostępnych metod terapii jest wówczas zablokowanie stymulacji komórek nowotworowych przez hormony.

• rak prostaty

Rak prostaty jest z kolei typowym przykładem nowotworu hormonozależnego u mężczyzn. Rozwój i funkcjonowanie prostaty są regulowane przez męskie hormony płciowe - androgeny (przede wszystkim testosteron i dihydrotestosteron). Niestety, androgeny mogą również stymulować rozwój nowotworów prostaty. Zablokowanie oddziaływania androgenów na komórki nowotworowe może spowolnić wzrost nowotworu lub całkowicie go zatrzymać (więcej o hormonoterapii raka prostaty niżej).

• nowotwory jąder

Nowotwory jąder są grupą schorzeń o wieloczynnikowej etiologii. Są to najczęstsze nowotwory złośliwe rozpoznawane u mężczyzn w wieku 20-40 lat. Ostatnie doniesienia naukowe dotyczące ich rozwoju szczególnie podkreślają rolę czynników genetycznych, środowiskowych oraz hormonalnych.

W zakresie gospodarki hormonalnej, mówi się przede wszystkim o zaburzeniu równowagi pomiędzy stężeniami androgenów i estrogenów. Dokładny wpływ hormonów na rozwój nowotworów jąder nadal jednak pozostaje przedmiotem toczących się badań naukowych.

• Rak endometrium (rak błony śluzowej trzonu macicy)

Rak endometrium (rak błony śluzowej trzonu macicy) to przykład nowotworu zależnego od żeńskich hormonów płciowych - estrogenów. Czynnikiem sprzyjającym jego powstaniu jest nadmierne oddziaływanie estrogenów, niezrównoważone wystarczającym oddziaływaniem progesteronu (który ma działanie ochronne przed rozwojem raka endometrium).

Estrogeny stymulują rozrost błony śluzowej macicy, a w nadmiernej ilości mogą sprzyjać nowotworzeniu w obrębie tej tkanki. Niezrównoważone oddziaływanie estrogenów dotyczy na przykład pacjentek otyłych, u których tkanka tłuszczowa wykazuje aktywność hormonalną.

Otyłość jest jednym z najważniejszych czynników ryzyka rozwoju raka endometrium. Wśród innych wymienia się długi czas miesiączkowania (wczesne rozpoczęcie, późna menopauza), brak posiadania dzieci oraz zażywanie estrogenów jako leków (bez dodatku progesteronu).

• rak jajnika

Badania naukowe dotyczące wpływu poszczególnych hormonów na raka jajnika cały czas trwają. Produkcja hormonów jajnikowych jest regulowana poziomem innych hormonów - produkowanych przez przysadkę mózgową gonadotropin.

Jedna z hipotez dotyczących rozwoju raka jajnika wiąże ten typ nowotworu z nadmierną stymulacją gonadotropinową. Taka sytuacja ma miejsce na przykład u kobiet po menopauzie - ich jajniki są już "nieczynne", jednak przysadka mózgowa cały czas stara się je pobudzić, produkując duże ilości gonadotropin.

W wieku pomenopauzalnym jednocześnie znacząco rośnie zachorowalność na raka jajnika - niektórzy uważają, że jest to uwarunkowane opisaną powyżej sytuacją hormonalną. Istnieją również badania naukowe, potwierdzające stymulujący wpływ estrogenów na rozwój raka jajnika.

• rak tarczycy

Tarczyca jest gruczołem wydzielania wewnętrznego, produkującym dwa podstawowe hormony: trijodotyroninę i tyroksynę (w skrócie oznaczane często T3 i T4). Aktywność wydzielnicza tarczycy jest regulowana oddziaływaniem hormonów produkowanych przez przysadkę mózgową, w tym przede wszystkim hormonu tyreotropowego (TSH).

Hormon tyreotropowy powoduje wzrost komórek wydzielniczych tarczycy oraz pobudza tarczycę do produkcji hormonów. Uważa się, że TSH może również pobudzać wzrost wysokozróżnicowanych raków tarczycy (są to takie nowotwory, których komórki są bardzo podobne do komórek budujących prawidłową tarczycę).

Z tego powodu jedną z metod leczenia uzupełniającego wysokozróżnicowanych raków tarczycy jest hormonoterapia za pomocą tyroksyny. Podając pacjentowi tyroksynę, powodujemy zahamowanie wydzielania TSH przez przysadkę mózgową. Dzięki temu możemy zablokować pobudzający wpływ TSH na rozrost komórek nowotworowych.

Nowotwory hormonozależne: diagnostyka

Wiedza dotycząca hormonozależności nowotworów ma bardzo istotne znaczenie kliniczne - w wielu przypadkach ma ona decydujący wpływ na wybór optymalnej terapii.

Potwierdzenie hormonozależności danego nowotworu może być wskazaniem do zastosowania hormonoterapii. Ten rodzaj leczenia ma na celu przerwanie stymulacji namnażania komórek nowotworowych przez hormony.

Skąd jednak wiemy, czy nowotwór zdiagnozowany u konkretnego pacjenta jest hormonozależny? Decydujące znaczenie ma w tym wypadku badanie histopatologiczne. Aby je przeprowadzić, konieczne jest pobranie wycinka tkanki nowotworowej (biopsja), a następnie poddanie go szczegółowym badaniom na obecność receptorów dla określonych hormonów. Takie badanie jest obecnie standardem w przypadku diagnostyki i planowania leczenia w raku piersi.

Hormonoterapia nowotworów

Hormonoterapia to obecnie, oprócz klasycznej chemioterapii, jedna z najważniejszych metod farmakologicznych, stosowanych w leczeniu nowotworów. Niestety nie można jej stosować do leczenia wszystkich nowotworów, jednakże w przypadku nowotworów hormonozależnych stanowi ona jedną z podstawowych metod terapii.

Hormonoterapia często bywa również stosowana jako leczenie uzupełniające bądź paliatywne nowotworów.

Zalety hormonoterapii to mniejsze nasilenie skutków ubocznych oraz niższa cena w porównaniu z klasyczną chemioterapią. Środki stosowane w hormonoterapii przeciwnowotworowej mogą działać na różne sposoby:

• hamowanie syntezy hormonów

Grupą leków działających w mechanizmie hamowania syntezy hormonów są na przykład inhibitory aromatazy. Aromataza to enzym, pozwalający na przekształcanie androgenów w estrogeny. Hamowanie jej aktywności za pomocą inhibitorów aromatazy (np. anastrozol) zmniejsza stężenie estrogenów. Jest to zjawisko przydatne w terapii nowotworów estrogenozależnych. Inhibitory aromatazy stosowane są obecnie na przykład w leczeniu raka piersi.

• usunięcie narządu, produkującego hormony

Usunięcie narządu, produkującego hormony, jest co prawda procedurą chirurgiczną, aczkolwiek jej skutkiem jest przede wszystkim wpływ na gospodarkę hormonalną organizmu. Przykładem takiego zabiegu jest orchidektomia, czyli usunięcie jąder – głównego źródła testosteronu. Orchidektomia bywa stosowana w leczeniu raka prostaty, choć obecnie coraz częściej jest zastępowana różnego rodzaju terapią farmakologiczną (patrz niżej).

• blokowanie receptorów hormonalnych

Jest to jeden z najważniejszych mechanizmów działania środków stosowanych w hormonoterapii. Blokowanie receptorów dla hormonów na powierzchni komórek nowotworowych hamuje pobudzający wpływ tychże hormonów na rozrost nowotworu.

Lekami należącymi do tej grupy są na przykład blokery receptora androgenowego, stosowane w leczeniu raka prostaty (np. flutamid). Innym przykładem są blokery receptora estrogenowego (np. tamoksifen), używane w terapii hormonozależnego raka piersi.

Z kolei blokowanie receptorów dla gonadoliberyny (degareliks), znajdujących się w przysadce mózgowej, hamuje wydzielanie przysadkowych hormonów FSH i LH. To z kolei powoduje zahamowanie produkcji testosteronu, a więc zjawisko pożądane w terapii raka prostaty.

• podawanie hormonów

Opisane powyżej metody działania hormonoterapii skupiały się na zablokowaniu wpływu hormonów, pobudzających wzrost komórek nowotworowych. Czasami jednak celem hormonoterapii jest podanie hormonów, które mogą ograniczyć rozrost nowotworu. Dobrym przykładem są pochodne progesteronu (medroksyprogesteron), stosowane w leczeniu raka endometrium.

O autorze

Krzysztofa Białożyt

Studentka medycyny na Collegium Medicum w Krakowie, powoli wkraczająca w świat ciągłych wyzwań pracy lekarza. Szczególnie zainteresowana ginekologią i położnictwem, pediatrią oraz medycyną stylu życia. Miłośniczka języków obcych, podróży i górskich wędrówek.

Czytaj więcej artykułów tej autorki

Krzysztofa Białożyt