Chemioterapia - jak działa? Wskazania do chemioterapii, rodzaje leków i przebieg leczenia

Chemioterapia to metoda leczenia nowotworów złośliwych. W trakcie chemioterapii stosuje się leki cytostatyczne. Ich zadaniem jest zniszczenie dzielących się intensywnie komórek nowotworowych. Jak działa chemioterapia? Jakie są jej rodzaje chemioterapii i jakie powodują skutki uboczne?

Spis treści

1. Chemioterapia - rodzaje
2. Chemioterapia - podział cytostatyków
3. Chemioterapia - najczęściej stosowane cytostatyki
4. Chemioterapia - skutki uboczne

Chemioterapia w leczeniu nowotworów złośliwych ma za zadanie niszczyć szybko dzielące się komórki nowotworowe, ale należy pamiętać, że szybkie podziały dotyczą również prawidłowych komórek budujących niektóre tkanki naszego organizmu, takich jak naskórek, nabłonek jelit czy szpik kostny. Przez to, że działanie cytostatyków jest niewybiórcze, stosowanie chemioterapii oprócz efektu leczniczego, wiąże się z występowaniem wielu działań ubocznych.

Chemioterapia - rodzaje

Chemioterapię dzielimy na radykalną, indukcyjną, uzupełniającą i jednoczasową.

• Chemioterapia radykalna ma na celu całkowite wyeliminowanie komórek nowotworowych z organizmu. Ma ona zastosowanie w leczeniu nowotworów chemiowrażliwych i chemiowyleczalnych, takich jak ostre białaczki, chłoniaki czy też niektóre guzy lite (np. rak jądra).

• Chemioterapia indukcyjna (neoadjuwantowa) używana jest przed inną radykalną procedurą - najczęściej zabiegiem chirurgicznym. Skutkiem jej zastosowania jest zmniejszenie masy nowotworu, co umożliwia efektywniejsze jego usunięcie. Dodatkowo ogranicza ona ryzyko rozsiewu, gdyż niszczy ewentualne mikroprzerzuty. Zaletą tego rodzaju chemioterapii jest możliwość bezpośredniej oceny jej skuteczności - w badaniu mikroskopowym tkanek usuniętego guza można ocenić stopień uszkodzenia komórek nowotworowych, natomiast stopień regresji nowotworu ocenia się w badaniu klinicznym lub badaniach obrazowych.

• Najczęściej stosowaną chemioterapią po radykalnej operacji jest chemioterapia uzupełniającą (adjuwantowa). Służy ona zniszczeniu mikroprzerzutów, które mogły pozostać w organizmie. Jej użycie zależne jest od czynników rokowniczych, specyficznych dla nowotworu o określonej lokalizacji oraz czynników predykcyjnych, które określają wrażliwość konkretnego nowotworu na danych schemat chemioterapii.

• Chemioterapia jednoczasowa jest zwykle równocześnie prowadzona z radykalną radioterapią. W wyniku jej zastosowania dochodzi do zwiększenia wrażliwości komórek nowotworowych na działanie promieniowania jonizującego. Odbywa się to głównie poprzez synchronizację ich cyklu komórkowego, przez co komórki nowotworowe zostają wprowadzone w fazę cyklu, w której są najbardziej podatne na radioterapię. Dodatkową korzyścią użycia chemioterapii jednoczasowej jest ograniczenie ryzyka ewentualnego rozsiewu guza.

Chemioterapia - podział cytostatyków

Cytostatyki w zależności do fazy cyklu komórkowego, w której działają na komórki nowotworowe, można podzielić na dwie grupy - leki zależne od fazy i leki niezależne od fazy.Zastosowanie leków zależnych od fazy cyklu komórkowego wykazuje największe korzyści w przypadku stosowania dawek podzielonych. Oznacza to, że zastosowany lek działa tylko na grupę komórek nowotworowych, które w danym momencie znajdują się w określonej fazie cyklu komórkowego. W związku z tym, że w określonym punkcie czasowym komórki nowotworowe znajdują się zwykle w różnych fazach cyklu, skuteczność zastosowanego pojedynczego leku zależnego od fazy ograniczona jest jedynie do części komórek proliferujących.

• Leki zależne od fazy S cyklu komórkowego to antymetabolity (np. cytarabina, 5-fluorouracyl). 
• W fazie M wykorzystuje się trucizny wrzeciona podziałowego (np. winkrystyna, winblastyna), pochodne podofilotoksynowe (np. etopozyd) oraz taksoidy (np. docetaksel, paklitaksel).
• W fazie G1 stosuje się asparaginazę.
• W fazie G2 bleomycynę, irynotekan i topotekan.

Warto pamiętać, że istnieje również chemioterapia złożona (polichemioterapia), w której używa się równocześnie kilku leków działających w różnych fazach cyklu komórkowego. Leki niezależne od fazy to leki alkilujące, takie jak np. cisplatyna, karmustyna czy chlorambucyl. Ich skuteczność zależna jest jedynie od wielkości jednorazowej dawki. Inny podział cytostatyków uwzględnia mechanizm ich działania. Na jego podstawie wyróżnić można:

• leki alkilujące
• antymetabolity (np. metotreksat, 5-fluoruracyl)
• przeciwciała monoklonalne (np. alemtuzumab)
• inhibitory kinaz tyrozynowych (np. erlotynib)
• leki hormonalne (np. tamoksyfen)
• leki pochodzenia naturalnego

Do tych ostatnich zalicza się:

• antybiotyki przeciwnowotworowe (np. doksorubicyna, bleomycyna)
• pochodne podofilotoksynowe (np. etopozyd)
• trucizny wrzeciona podziałowego (np. winkrystyna, winblastyna)
• enzymy (np. asparaginaza)

Chemioterapia - najczęściej stosowane cytostatyki

Leki alkilujące

Istotą mechanizmu działania tych leków jest tworzenie związków chemicznych z grupami funkcyjnymi cząsteczek istotnych dla prawidłowego funkcjonowania komórki nowotworowej, takich jak DNA, RNA, enzymy oraz hormony o białkowej strukturze. Odbywa się to poprzez alkilację, która upośledza podstawowe procesy życiowe komórki nowotworowej - w głównej mierze aktywność biologiczną DNA. Leki te mimo działania niezależnego od fazy cyklu komórkowego, wykazują najsilniejszą aktywność w okresie, kiedy komórka wkracza w fazę S i syntetyzuje duże ilości DNA, RNA i białek. Ich działanie cytostatyczne ujawnia się najsilniej wobec komórek szybko dzielących się.

Leki te wykorzystywane są zarówno w monoterapii jak i politerapii takich nowotworów jak białaczki, nowotwory układu chłonnego oraz nowotwory narządowe (m.in. rak piersi, rak płuca, rak jądra, rak jajnika).

Antymetabolity

Są to leki zależne od fazy cyklu komórkowego, które aktywne są przede wszystkim w fazie S. Swoją budową chemiczną przypominają związki chemiczne, które komórki nowotworowe wykorzystują do prawidłowego funkcjonowania. Ze względu na to, że komórka nowotworowa nie potrafi "odróżnić" antymetabolitów od substancji, które są jej niezbędne, wykorzystuje je w swoim cyklu życiowym. Skutkiem tego jest powstanie nieprawidłowych struktur z następczym zablokowaniem podziałów komórki nowotworowej.

Antymetabolity dają najlepsze efekty w leczeniu guzów szybko rosnących. Przykładowo metotreksat stosuje się w leczeniu m.in. białaczek, chłoniaków, raka piersi, mięsaków, ciążowej choroby trofoblastycznej, a fluorouracyl - w terapii raka piersi i nowotworów wielu narządów przewodu pokarmowego.

Antybiotyki cytotoksyczne

Działanie leków z tej grupy jest zależne od fazy cyklu komórkowego i opiera się na niszczeniu struktury DNA, generowaniu wolnych rodników oraz bezpośredniego uszkodzenia błony komórki nowotworowej. W chemioterapii wykorzystuje się antracykliny I i II generacji oraz aktynomycyny. Przykładem antracykliny I generacji jest daunorubicyna, którą stosuje się w leczeniu ostrej białaczki limfoblastycznej i szpikowej.

Antracykliny II generacji (aklarubicyna, epirubicyna, idarubicyna, mitoksantron) wykorzystuje się w terapii ostrej białaczki szpikowej i limfoblastycznej. Dodatkowo mitoksantron używany jest w leczeniu raka piersi i raka prostaty.

Pochodne podofilotoksynowe

Do tej grupy leków zalicza się etopozyd i tenipozyd. Ich działanie opiera się na hamowaniu topoizomerazy II, skutkiem czego jest przerwanie procesu replikacji materiału genetycznego komórki nowotworowej i jej następcza śmierć.Etopozyd stosowany jest głównie w leczeniu ostrej białaczki szpikowej, chłoniaków nieziarniczych, drobnokomórkowego i niedrobnokomórkowego raka płuca, raka jądra, ziarnicy złośliwej czy mięsaka Ewinga. Tenipozyd jest podawany w ostrej białaczce limfoblastycznej u dzieci i w drobnokomórkowym raku płuca.

Trucizny wrzeciona podziałowego (mitotoksyny)

Leki te zaburzają podział jądra komórkowego, poprzedzający podział całej komórki, czego skutkiem jest śmierć komórki nowotworowej. Do tej grupy zalicza się związki pochodzenia roślinnego takie jak alkaloidy barwinka, taksoidy, pochodne kamptotecyny. Przykładem alkaloidów barwinka jest winblastyna stosowana w leczeniu wielu nowotworów hematologicznych, raka jądra, piersi, raka pęcherza moczowego, raka płuca i innych, oraz winkrystyna o podobnym spektrum działania.

Enzymy

Szczególnym enzymem wykorzystywanym w chemioterapii jest asparaginaza, która powoduje rozkład aminokwasu asparaginy do kwasu asparaginowego. W komórkach wielu nowotworów występuje zwiększone zapotrzebowanie na asparaginę przy jednoczesnej utracie zdolności jej wytwarzania z kwasu asparaginowego. W sytuacji, gdy asparagina rozkładana jest przez asparaginazę oraz gdy nie ma możliwości jej syntezy, dochodzi do śmierci komórek nowotworowych.

Do komórek pozbawionych zdolności syntezy asparaginy należą niektóre komórki nowotworowe wywodzące się z układu krwiotwórczego, co uzasadnia podawanie asparaginazy w terapii białaczek i chłoniaków. Należy jednak pamiętać, że istotnym ograniczeniem zastosowania tego enzymu jest szybko rozwijająca się na niego oporność.

Chemioterapia - skutki uboczne

Stosowanie chemioterapii wiąże się z występowaniem wielu działań niepożądanych, które spowodowane są uszkodzeniem tkanek i narządów chorego, które eliminują te leki.

Do typowych działań niepożądanych leków cytotoksycznych zalicza się uszkodzenie szpiku, które doprowadza do leukopenii objawiającej się upośledzeniem odporności i zwiększonym ryzykiem zakażeń, małopłytkowości przejawiającej się krwawieniami, oraz niedokrwistości.

Oprócz tego chemioterapia spowodować może:

• uszkodzenie błony śluzowej przewodu pokarmowego, co manifestuje się zaburzeniami wchłaniania i biegunką
• uszkodzenie mieszków włosowych, objawiające się wypadaniem włosów
• uszkodzenie wątroby, prowadzące do zwłóknienia wątroby i marskości wątroby

Nie należy zapominać o takich skutkach ubocznych leczenia nowotworów jak uszkodzenie nerek, gonad, upośledzone gojenie się ran oraz upośledzenie wzrostu u dzieci.

Po zastosowaniu leków cytostatycznych, szczególnie w przypadku ostrych białaczek i niektórych chłoniaków, może wystąpić tzw. zespół lizy nowotworu. Wynika on z nagłego rozpadu dużej liczby komórek nowotworowych i charakteryzuje się takimi zaburzeniami jak:

• hiperkaliemia
• hiperfosfatemia
• hipokalcemia
• hiperurykemia
• niewydolność nerek

Niestety, użycie leków cytostatycznych w perspektywie lat sprzyja wystąpieniu nowotworów wtórnych. Istnieje również podział działań niepożądanych uwzględniający czas ich pojawienia się od cyklu chemioterapii:

• ostre (natychmiastowe): nudności i wymioty, reakcje alergiczne
• wczesne (4-6 tygodni): supresja szpiku kostnego, zapalenie błony śluzowej przewodu pokarmowego, wypadanie włosów
• opóźnione (kilka-kilkanaście tygodni): zwłóknienie płuc, uszkodzenie nerek, kardiomiopatia, neuropatia
• późne (odległe, miesiące-lata): uszkodzenie gonad, wtórne występowanie nowotworów

4,99 zł

KUP TERAZ

Zadbaj o wzrok Pielęgnacja, ochrona, specjalistyczne badania - e-poradnik

• co wpływa na pogorszenie się wzroku
• jak możesz ulżyć swoim oczom
• co jeść, by były one w dobrej kondycji
• jak przebiegają specjalistyczne badania wzroku
• jak leczyć najczęstsze choroby oczu: jaskrę, zaćmę, zwyrodnienie plamki żółtej itd.