Zgoda pacjenta na operację: prawo do decydowania o własnym zdrowiu

Czy zgoda pacjenta jest potrzebna zawsze, czy też są sytuacje, gdy prawo pacjenta do decydowania o swoim zdrowiu ulega zawieszeniu? „Dobro chorego najwyższym prawem” – we współczesnym świecie ta maksyma nabrała szerszego znaczenia, ponieważ obecnie lekarz musi respektować prawo chorego do decydowania o swoim zdrowiu.

Spis treści

1. Kiedy zgoda pacjenta na zabieg jest ważna?
2. Zgoda pacjenta: przypadki szczególne
3. Zgoda pacjenta musi być świadoma

Zgoda pacjenta na zabieg czy operację jest, zgodnie z polskim prawem, konieczna, by lekarz mógł podjąć działanie. W naszej Konstytucji (art. 41, ust. 1) można przeczytać, że "każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą".

Wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta lub jego prawnego opiekuna jest czynem karalnym, który może być ścigany z mocy art. 192 Kodeksu karnego.

Kodeks etyki lekarskiej (art. 15) stanowi, że "postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze wymaga zgody pacjenta. Jeżeli pacjent nie jest zdolny do świadomego wyrażenia zgody, powinien ją wyrazić jego przedstawiciel ustawowy lub osoba faktycznie opiekująca się pacjentem". Ważnym dokumentem jest również konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny, w której (art. 5, postanowienia ogólne) czytamy: "Nie można przeprowadzić interwencji medycznej bez swobodnej i świadomej zgody osoby jej poddanej. Przed dokonaniem interwencji osoba zainteresowana otrzyma odpowiednie informacje o celu i naturze interwencji, jak również jej konsekwencjach i ryzyku. Osoba zainteresowana może w każdej chwili swobodnie wycofać zgodę".

Kiedy zgoda pacjenta na zabieg jest ważna?

Zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem zgoda na leczenie będzie miała moc prawną tylko wtedy, gdy zostanie wyrażona przed przeprowadzeniem operacji lub udzieleniem innego świadczenia medycznego o podwyższonym ryzyku. Wyrażenie zgody po zabiegu (tzw. zgoda następcza) nie ma mocy prawnej. Aby zgoda mogła być respektowana, uznana za zgodną z prawem, musi być wyrażona przez osobę uprawnioną do jej udzielenia. Wyrażenie zgody musi być wynikiem swobodnej decyzji zainteresowanego, który wie i rozumie, na co się decyduje i jakie mogą być następstwa zabiegu. Poza tym zgoda musi być wyrażona w formie przewidzianej przez prawo.

Zgoda pacjenta: przypadki szczególne

Jeżeli pacjent jest osobą nieletnią (nie ukończył 18 lat) lub nie jest zdolny do świadomego wyrażenia zgody (np. jest nieprzytomny), w jego imieniu mogą ją wyrazić ustawowi przedstawiciele chorego, czyli rodzice, opiekunowie, kurator lub sąd opiekuńczy. Gdy osoba, która nie ukończyła 16 lat, odmawia zgody na leczenie, ale wyrazili ją prawni opiekunowie, lekarz jest zobowiązany do udzielenia pomocy. Jeżeli zaś pacjent ukończył 16 lat, obowiązuje zasada tzw. podwójnej zgody – obok zgody rodzica sam zainteresowany musi wyrazić ja osobiście. W sytuacji, gdy jej odmawia, a opiekunowie małoletniego zgadzają się na leczenie, konieczna jest decyzja sądu opiekuńczego. W przypadku osób ubezwłasnowolnionych, chorych psychicznie lub upośledzonych umysłowo oprócz zgody prawnych opiekunów na przeprowadzenie czynności medycznych wymagana może być też zgoda sądu.

Zgoda pacjenta musi być świadoma

Zgoda na przeprowadzenie operacji czy terapii farmakologicznej obarczonej istotnymi działaniami niepożądanymi musi być w pełni świadoma. Co więcej, niewyrażenie sprzeciwu przez pacjenta w świetle prawa nie może być rozumiane jako wyrażenie zgody, ponieważ ta musi dotyczyć konkretnego działania medycznego. W dodatku odebranie od pacjenta zgody na leczenie, które ten podpisuje podczas przyjęcia do szpitala, nie jest jednoznaczne z wyrażeniem zgody np. na przeprowadzenie operacji. Za świadomą zgodę uznaje się taka, którą pacjent podpisał po zapoznaniu się z tym, na co się decyduje, jaka metoda leczenia będzie zastosowana, jakie są zagrożenia i następstwa, ewentualne komplikacje przeprowadzenia konkretnego zabiegu. Informacja o zabiegu powinna być przedstawiona zrozumiałym językiem (nie musi zawierać szczegółów medycznych), dostosowana do poziomu intelektualnego pacjenta. Jeśli tak się nie stanie, uzyskana przez lekarza zgoda może być w przyszłości (jeśli pacjent dozna uszczerbku na zdrowiu) uznana za zgodę nieobjaśnioną. Oznacza to, że w świetle prawa lekarz wykonał zabieg bez zgody pacjenta, za co grozi mu odpowiedzialność karna.

Inaczej jest, gdy w czasie operacji lub innego rodzaju leczenia wystąpią nieprzewidziane okoliczności, których nieuwzględnienie może zagrażać życiu lub zdrowiu pacjenta. W trosce o jego dobro lekarz może – już bez formalnej zgody pacjenta – rozszerzyć zakres operacji lub włączyć dodatkowe badania diagnostyczne. Ale powinien skonsultować swoją decyzję z innym specjalistą z tej samej dziedziny. Informacja o zmianie zakresu operacji ma być odnotowana w dokumentacji medycznej. Lekarz musi też poinformować o tym pacjenta lub jego opiekunów prawnych.Jeśli jednak przed zabiegiem można było przewidzieć konieczność jego rozszerzenia, a lekarz nie poinformował o tym pacjenta, może być pociągnięty do odpowiedzialności za przeprowadzenie zabiegu bez zgody osoby zainteresowanej.

Zgoda pacjenta, gdy zagrożone jest życie Bez formalnej zgody lekarz może udzielić pacjentowi pomocy medycznej, poddać go badaniom tylko wtedy, gdy wymaga on niezwłocznej pomocy ze względu na stan zdrowia, a z powodu np. utraty świadomości, ze względu na wiek czy brak porozumienia z opiekunami prawnymi nie można uzyskać stosownej zgody. Gdy zagrożone jest życie pacjenta, lekarz może rozpocząć leczenie (np. przeprowadzić operację, badania diagnostyczne) bez ryzyka odpowiedzialności karnej.

Zgoda na operację nie jest wymagana również wtedy, gdy oczekiwanie na nią, czyli opóźnienie leczenia, może zagrażać życiu pacjenta. Okoliczności takich zdarzeń muszą być odnotowane w dokumentacji medycznej. Po wykonaniu zabiegu czy przeprowadzeniu operacji lekarz musi powiadomić prawnych opiekunów pacjenta lub sąd opiekuńczy o przeprowadzonych zabiegach czy badaniach.

Anna Jarosz

Konsultacja: prof. dr hab n. med. Romuald Dębski