10 przełomowych zabiegów chirurgicznych, które zmieniły współczesną medycynę

Weryfikacja

Autor: Krzysztofa Białożyt

Współczesna chirurgia rozwija się w imponującym tempie, a jej zastosowania wykraczają daleko poza granice wyobraźni. Nowatorskie operacje chirurgiczne wymagają dostępu do wysokospecjalistycznego sprzętu oraz możliwości szkolenia wykwalifikowanej kadry. Poznaj 10 przełomowych zabiegów chirurgicznych, które na zawsze zmieniły oblicze polskiej i światowej medycyny.

Spis treści

1. Pierwsza operacja ze znieczuleniem
2. Przeszczep serca
3. Operacja na odległość
4. Operacja Whipple’a
5. Głęboka stymulacja mózgu
6. Operacja płodu w łonie matki
7. Przeszczep twarzy
8. Endoskopowa operacja mózgu przez nos
9. Pompa w sercu
10. Operacje bariatryczne

Chirurgia należy do najstarszych i najbardziej wymagających dziedzin medycyny. W dosłownym tłumaczeniu „chirurgia” (gr. cheir – ręka, ergos – dzieło) oznacza „rękodzieło”. Chirurgia przez wielu lekarzy uważana jest za rodzaj sztuki. Dzieki jej rozwojowi możliwe było wykonanie tych niezwykłych zabiegów.

Pierwsza operacja ze znieczuleniem

Choć dzisiaj wydaje się to niemożliwe, pierwsze zabiegi chirurgiczne były przeprowadzane bez użycia znieczulenia. Perspektywa wykonywania operacji bez towarzyszącego bólu wydawała się nierealna. Droga do uśmierzenia bólu w chirurgii zaczęła się od wyciągów ziołowych, alkoholu i opium, jednak prawdziwy przełom nastąpił dopiero w XIX wieku. 16 października 1846 przeprowadzona została pierwsza skuteczna operacja z zastosowaniem znieczulenia ogólnego.

Przy stole operacyjnym stał amerykański lekarz William Morton, który zaaplikował swojemu pacjentowi eter, a następnie przeprowadził operację usunięcia nowotworu z okolicy szyi. Narkoza z wykorzystaniem eteru okazała się skuteczna – pacjent po zabiegu obudził się i przyznał, że nie odczuwał bólu.

William Morton został jednym z prekursorów współczesnej anestezjologii. Wieść o możliwości stosowania znieczulenia w trakcie operacji szybko rozniosła się po świecie. Jeszcze w tym samym roku wykonano pierwszy taki zabieg w Europie – brytyjski chirurg Robert Liston skutecznie użył eteru podczas zabiegu amputacji nogi.

Pierwszy zabieg z wykorzystaniem eteru w Polsce został przeprowadzony kilka miesięcy później - w lutym 1847 przez profesora Ludwika Bierkowskiego w Krakowie. Wynalezienie znieczulenia stanowiło jeden z kroków milowych w rozwoju chirurgii. Przeprowadzane zabiegi mogły być dłuższe i bardziej złożone, bez szkody dla pacjentów. Marzenia o bezbolesnych operacjach stały się faktem.

Czytaj też: Znieczulenie ogólne (narkoza)

Przeszczep serca

Przeszczepienie serca to jeden z najbardziej złożonych zabiegów kardiochirurgicznych. Przeszczep serca jest jedyną metodą leczenia zaawansowanej niewydolności serca – choroby, w której mięsień sercowy jest zbyt słaby, aby pompować krew do wszystkich narządów organizmu.

Zabieg wykonuje się z wykorzystaniem krążenia pozaustrojowego – pacjent zostaje podłączony do specjalnej aparatury, która natlenia i tłoczy jego krew. W tym czasie chore serce pacjenta zostaje usunięte, a w jego miejsce wszczepia się serce dawcy. Konieczne jest odpowiednie połączenie wszystkich naczyń. Pacjent do końca życia musi zażywać leki zapobiegające odrzuceniu przeszczepu.

Pierwszy na świecie udany przeszczep serca został przeprowadzony w RPA w 1967 roku przez profesora Christiaana Barnarda. Pod koniec lat 60-tych pierwsze próby transplantacji serca były podejmowane również w Polsce, jednak udany zabieg odbył się dopiero w 1985 roku. Jego autorem był profesor Zbigniew Religa.

Obecnie w Polsce operację przeszczepu serca wykonuje się coraz częściej (w 2020 roku przeprowadzono 145 takich zabiegów). Głównym problemem pozostaje niewielka liczba dawców narządu do transplantacji. Lista osób oczekujących na przeszczep serca w Polsce liczy ponad 400 pacjentów.

Operacja na odległość

Międzykontynentalny zabieg chirurgiczny z wykorzystaniem robota medycznego? Brzmi jak scenariusz filmu fantastycznego, tymczasem jest to realne wydarzenie z początków obecnego stulecia. Operacja Lidbergh, o której mowa, została przeprowadzona 7 września 2001 roku. Była pierwszym zabiegiem zrealizowanym w pełni zdalnie między dwoma kontynentami. Zespół chirurgów znajdujących się w Nowym Jorku sterował robotem medycznym ZEUS, który operował pacjentkę na stole zabiegowym w Strasburgu (Francja).

Pacjentce usunięto pęcherzyk żółciowy, a cała operacja przebiegła bez powikłań. Sterowanie robotem medycznym z tak dużej odległości było możliwe dzięki wykorzystaniu specjalnego łącza opartego na technologii światłowodowej. Dzięki niemu udało się zminimalizować opóźnienie w transmisji danych, a cała operacja trwała zaledwie 54 minuty.

Operację Lidbergh można uznać za przełom w chirurgii zdalnej. Zabiegi „na odległość” mogą być wykorzystywane w sytuacji, gdy pacjent wymaga skomplikowanej operacji, której może się podjąć niewielu specjalistów na świecie.

Telechirurgia umożliwia połączenie operatora z pacjentem bez konieczności fizycznego kontaktu. Niestety, mimo dużych nadziei wiązanych z tą dyscypliną medycyny, jej głównym ograniczeniem pozostają wysokie koszty. Najnowsze technologie i drogi sprzęt potrzebny do takich operacji są finansowane głównie w ramach badań naukowych i pozostają niedostępne dla większości pacjentów i lekarzy.

Operacja Whipple’a

Operacja Whipple’a należy do najbardziej rozległych i skomplikowanych zabiegów chirurgicznych w jamie brzusznej. Celem operacji Whipple’a jest usunięcie głowy trzustki, pęcherzyka żółciowego, dwunastnicy oraz części odźwiernikowej żołądka.

Po wykonaniu resekcji, konieczne jest odtworzenie ciągłości przewodu pokarmowego. Wskazaniem do zabiegu są przede wszystkim nowotwory trzustki. Zabieg nosi nazwę na cześć Alana Whipple’a, amerykańskiego chirurga zasłużonego dla technik operacji trzustki.

Rak trzustki należy do nowotworów o złym rokowaniu. Jedyną szansą na jego wyleczenie jest chirurgiczne usunięcie guza. Spośród wszystkich osób chorujących na raka trzustki, jedynie 20-30% kwalifikuje się do zabiegu operacyjnego.

Mimo dużej rozległości operacji i ryzyka powikłań, operacja Whipple’a daje niektórym chorym szansę wyleczenia. W Polsce operacja Whipple’a przeprowadzana jest wyłącznie w wysokospecjalistycznych ośrodkach chirurgii onkologicznej.

Głęboka stymulacja mózgu

Głęboka stymulacja mózgu (z ang. DBS – deep brain stimulation) to metoda operacyjnego leczenia zaawansowanej postaci choroby Parkinsona. Zabieg DBS polega na wszczepieniu do mózgu elektrod, które poprawiają funkcjonowanie obszarów odpowiedzialnych za rozwój choroby.

Elektrody przywracają równowagę między aktywnością różnych grup komórek nerwowych, dzięki czemu stan pacjentów z chorobą Parkinsona ulega poprawie. Zmniejszają się objawy drżenia, sztywność mięśniowa łagodnieje, maleje częstość ruchów mimowolnych. Głęboka stymulacja mózgu to zabieg przełomowy dla pacjentów, u których standardowe leczenie za pomocą leków przestaje przynosić efekty.

Pierwsze zabiegi DBS przeprowadzano w latach 90-tych we Francji. Obecnie wykonuje się je na całym świecie, również w Polsce. Głęboka stymulacja mózgu w ostatnich latach dynamicznie się rozwija. Operacja należy do tzw. zabiegów stereotaktycznych, czyli wymagających bardzo precyzyjnego działania.

Elektrody muszą zostać umieszczone w ściśle określonej części mózgu. Na podstawie badań obrazowych sporządzana jest mapa mózgu pacjenta, na której lokalizuje się docelowy obszar. W trakcie zabiegu na głowie pacjenta umieszcza się specjalną metalową obręcz, która pozwala „trafić” we właściwe miejsce i uniknąć uszkodzenia pobliskiej tkanki nerwowej.

Obecnie badane są inne możliwe zastosowania tej innowacyjnej operacji – m.in. w leczeniu padaczki lekoopornej oraz zaburzeń psychicznych.

Operacja płodu w łonie matki

Chirurgia prenatalna to dziedzina chirurgii zajmująca się operowaniem płodów w łonie matki. Pierwsze próby operacji wewnątrzmacicznych były wykonywane na zwierzętach pod koniec XIX wieku. Za ojca chirurgii prenatalnej uważa się amerykańskiego doktora Michaela Harrisona, który w 1981 roku przeprowadził udaną operację płodu z wrodzonym wodonerczem.

Od tego momentu, w dziedzinie operacji wewnątrzmacicznych odnotowano wiele postępów. Przebadano efektywność tej metody leczenia w odniesieniu do konkretnych chorób, wyszkolono personel oraz znacząco udoskonalono sprzęt operacyjny, dzięki czemu chirurgia prenatalna jest dzisiaj stosowana na całym świecie.

Operacje wewnątrzmaciczne stosowane są w sytuacjach, gdy z zabiegiem nie można czekać do momentu narodzin. Niektóre wady wrodzone uniemożliwiają prawidłowy rozwój płodu. Chirurgia prenatalna daje szansę ich naprawienia, co znacznie zwiększa szansę na bezpieczne donoszenie ciąży.

Obecnie w Polsce operacje wewnątrzmaciczne wykonuje się w ściśle określonych schorzeniach. Operacje u płodu wykonuje się w przypadku niektórych:

• wad wrodzonych układu nerwowego (głównie przepukliny oponowo-rdzeniowe),
• wad serca (m.in. ciężkie wady zastawkowe),
• wad układu moczowego,
• przepuklin przeponowych
• oraz niektórych guzów nowotworowych.

Te innowacyjne zabiegi przeprowadzane są głównie w czołowych szpitalach klinicznych, dysponujących odpowiednio wyszkolonym personelem.

Przeszczep twarzy

Historia zabiegów przeszczepiania twarzy zaczęła się dopiero w XXI wieku. Pierwszą w historii pacjentką poddaną zabiegowi przeszczepu twarzy była francuzka Isabelle Dinoire, która została pogryziona przez labradora.

Zabieg odbył się 27 listopada 2005 w klinice w Amiens (Francja). Zabieg przeszczepienia twarzy należy do najbardziej skomplikowanych operacji chirurgicznych. Oprócz poprawy wyglądu okaleczonej twarzy, dąży się do zachowania jej funkcji (mowa, spożywanie pokarmów, mimika). Transplantacja twarzy odbywa się z zastosowaniem najbardziej zaawansowanych technik mikrochirurgii.

Oprócz opieki lekarskiej, pacjenci poddawani przeszczepowi twarzy wymagają odpowiedniego wsparcia psychologicznego.

Pierwszy w Polsce przeszczep twarzy odbył się 15 maja 2013 w Gliwicach i był wydarzeniem szeroko nagłaśnianym przez media. Zabieg został przeprowadzony przez Zespół Chirurgii Rekonstrukcyjnej i Naczyniowej pod przewodnictwem profesora Adama Maciejewskiego.

Cała operacja trwała 27 godzin, a przy stole operacyjnym stanęło 14 chirurgów. Przeszczep twarzy wykonany w Polsce był wyjątkowy, ponieważ jako pierwszy tego typu zabieg został przeprowadzony ze wskazań życiowych. Sukces polskich chirurgów został doceniony na całym świecie.

Pierwsza w Polsce transplantacja twarzy stała się inspiracją do filmu „Twarz” Małgorzaty Szumowskiej z 2018 roku.

Czytaj też: Przeszczep twarzy w Gliwicach. Jak wykonano pierwszy w Polsce przeszczep twarzy?

Endoskopowa operacja mózgu przez nos

Operacje z wykorzystaniem endoskopów niosą wiele korzyści dla pacjentów – pozwalają uniknąć otwierania jam ciała, co znacznie zmniejsza uraz związany z operacją. Chirurgia endoskopowa wykorzystuje specjalny sprzęt – kamerę, źródło światła oraz narzędzia operacyjne, które wprowadza się do wnętrza ciała przez naturalne otwory.

W dzisiejszych czasach endoskopia przewodu pokarmowego (gastroskopia, kolonoskopia) czy dróg oddechowych (bronchoskopia) są już standardem wykonywanym w większości szpitali. Zastosowania endoskopii jednak stale się rozszerzają.

Dowodem na to są innowacyjne operacje mózgu, przeprowadzane z dostępu przez otwory nosowe. Ta technika operacji pozwala uniknąć otwierania czaszki, co znacznie skraca czas rekonwalescencji pacjenta.

Poprzez otwory nosowe, a następnie zatoki oboczne nosa, neurochirurdzy są w stanie dotrzeć do struktur podstawy czaszki. Ta metoda sprawdza się m.in. w operowaniu guzów przysadki mózgowej. Pionierem endoskopowych operacji mózgu w Polsce jest Klinika Neurochirurgii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.

Pierwszy tego typu zabieg przeprowadzono tam w 2004 roku. Techniki endoskopowe w operacjach mózgu stale się rozwijają. Nowoczesny sprzęt pozwala na powiększanie listy obszarów mózgu, do których można dotrzeć w sposób małoinwazyjny. Dla pacjentów oznacza to możliwość uniknięcia rozległych operacji i szybszy powrót do zdrowia.

Pompa w sercu

W jaki sposób można pomóc pacjentom z ciężką niewydolnością serca? Wielu z nich kwalifikuje się do przeszczepu serca, jednak ograniczeniem tego rozwiązania jest niewielka liczba dawców i długi czas oczekiwania. Przełomowym wyjściem dla tej grupy chorych okazały się zabiegi wszczepiania mechanicznych urządzeń wspierających pracę serca.

W niewydolności serca, mięsień sercowy jest zbyt słaby by móc tłoczyć krew. Systemy wspomagania pracy komór (tzw. VAD) to mechaniczne pompy umieszczane wewnątrz serca, które umożliwiają pompowanie krwi. To rozwiązanie pomaga części pacjentów przetrwać czas oczekiwania na przeszczep, u innych sprawdza się tak dobrze, że może być docelowym sposobem leczenia.

Pierwsze operacje wszczepiania pomp serca wykonywano w latach 60-tych XX wieku. Początkowo stanowiły one rozwiązanie tymczasowe dla pacjentów w stanach zagrożenia życia. Z czasem okazało się, że pompy serca mogą z powodzeniem zastępować pracę chorego serca również przez dłuższy czas. W ciągu ostatnich 20 lat operacje wszczepiania pomp serca zaczęło prowadzić wiele ośrodków kardiochirurgicznych w naszym kraju.

Liczba chorych z zaawansowaną niewydolnością serca wymagających takiego zabiegu stale rośnie. Techniki operacyjnego wspomagania pracy serca są stale udoskonalane. Dowodem na to jest przełomowa operacja z dnia 4 lipca 2018. Tego dnia, po raz pierwszy w Polsce, w Śląskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu przeprowadzono skuteczny zabieg wszczepienia pacjentowi całkowicie sztucznego serca.

Operacje bariatryczne

Bariatria to dziedzina chirurgii, zajmująca się operacyjnym leczeniem otyłości. Celem zabiegów bariatrycznych jest zmiana anatomii przewodu pokarmowego, która prowadzi do zmniejszenia ilości wchłanianego pokarmu. Operacje bariatryczne są uważane za najskuteczniejszą metodę leczenia otyłości III stopnia (BMI>40kg/m^2).

Rozwój chirurgii bariatrycznej okazał się przełomem dla chorych, u których zachowawcze leczenie otyłości nie przynosiło efektów. Pierwsze zabiegi bariatryczne wykonywano w latach 60-tych ubiegłego stulecia. Operacje bariatryczne wykonywano na dwa sposoby: poprzez zmniejszanie objętości żołądka lub poprzez wycinanie części przewodu pokarmowego i odpowiednie zespalanie pozostałych odcinków.

Chirurgia bariatryczna do Polski dotarła na początku XXI wieku. Obecnie rocznie wykonywanych jest około 4000 zabiegów chirurgicznego leczenia otyłości. Dwa najczęściej stosowane typy zabiegów bariatrycznych to rękawowa resekcja żołądka oraz wyłączenie żołądkowe (tzw. bypass żołądkowy). Pierwszy z nich polega na wycięciu około 2/3 żołądka.

Bypass żołądkowy polega na przecięciu żołądka, wytworzeniu z niego niewielkiego zbiornika, a następnie połączeniu go z jelitem. Warunkiem kwalifikacji do zabiegu bariatrycznego jest BMI>40 lub BMI>35 i obecność chorób współistniejących (m.in. cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca).

Skuteczność operacji bariatrycznych w długotrwałej utracie masy ciała oceniana jest na ok. 80%. Bariatria jest więc przełomowym narzędziem w walce z otyłością olbrzymią, w której skuteczność leczenia zachowawczego (dieta, aktywność fizyczna) wynosi zaledwie 5-10%.

Krzysztofa Białożyt