Węch czyli powonienie - jak działa?

Węch jest jednym z najbardziej niedocenianych zmysłów. Odczuwanie zapachów ma wpływ na to, jakie i ile jemy. Zmysł węchu ostrzega przed zagrożeniami. Zapachy wpływają na nasze zachowania seksualne. Jaki jest mechanizm odczuwania przez człowieka różnych zapachów, jakimi sposobami można ocenić ludzki węch i jakie problemy mogą prowadzić do zaburzeń węchu?

Spis treści

1. Węch: anatomia i fizjologia
2. Węch: funkcje
3. Węch: badanie
4. Węch: zaburzenia odczuwania zapachów

Węch w przeszłości nie przykuwał większej uwagi uczonych - owszem, znano jego znaczenie, nie przypisywano jednak temu zmysłowi odgrywania jakiejś większej roli w ludzkim funkcjonowaniu.

Wraz jednak z czasem i przeprowadzanymi badaniami okazało się, że rola zmysłu powonienia jest zdecydowanie większa, niż można by tylko przypuszczać.

Warto tutaj wspomnieć chociażby o tym, że geny, które kodują same tylko receptory węchowe, stanowią około 2% całego ludzkiego genomu.

Węch u człowieka zdecydowanie nie jest tak rozwinięty jak u zwierząt, nie jest on również tak czuły jak u nich, wciąż jednak zmysł powonienia i związane z nim procesy są dość skomplikowane i po prostu istotne dla ludzkiego funkcjonowania.

Węch: anatomia i fizjologia

Substancje zapachowe są niczym innym, jak lotnymi związkami, które wraz z powietrzem docierają do jamy nosowej, a dokładniej mówiąc do znajdującego się w niej nabłonka węchowego.

Zlokalizowany jest on w obrębie jamy nosowej – po każdej ze stron, po lewej i po prawej i zajmuje on powierzchnię sięgającą około 2,5 cm².

Na tym stosunkowo niewielkim obszarze znajduje się bardzo duża liczba receptorów dla substancji zapachowych – szacuje się, że u człowieka istnieje ich w jamie nosowej nawet około 50 milionów.

W obrębie nabłonka węchowego (pola węchowego) wyróżnić można kilka rodzajów komórek, którymi są komórki dwubiegunowe, podporowe i podstawne.

Rolę receptorów odgrywają komórki dwubiegunowe, na każdej z nich znajduje się kilkanaście rzęsek. Są one zanurzone w pokrywającym nabłonek węchowy śluzie - docierające do tej okolicy substancje zapachowe rozpuszczają się w nim.

Istotną cząstką, znajdującą się w śluzie, jest proteina wiążąca substancje zapachowe (OBP od ang. odorant binding protein), której zadaniem jest transportowanie trafiających do jamy nosowej cząstek zapachowych.

Komórki dwubiegunowe, jak sama nazwa wskazuje, mają dwa bieguny - od drugiego z nich wychodzą wypustki aksonów, które tworzą ostatecznie tzw. nici węchowe. Kierują się one do kolejnych komórek należących do drogi węchowej, aż ostatecznie bodźce odebrane przez receptory węchowe docierają do ośrodków węchowych znajdujących się w obrębie m.in. zakrętu hipokampa oraz ciała migdałowatego i kory mózgu.

Różni ludzie cechują się odmienną wrażliwością na bodźce zapachowe - stanowi to swego rodzaju cechę osobniczą. Ogólnie jednak szacuje się, że przeciętny człowiek jest w stanie odczuwać około 10 tysięcy różnych zapachów.

Węch: funkcje

Zadań, które pełni węch, wyróżnia się zdecydowanie więcej, niż można by przypuszczać.

Przede wszystkim pełni on funkcję protekcyjną - dzięki zmysłowi powonienia człowiek jest w stanie identyfikować zapachy świadczące o jakimś zagrożeniu, co może stanowić dla niego sygnał do ucieczki (takowym może być np. swąd spalenizny).

Węch ma znaczenie również i przy spożywaniu pokarmów - to, jak pachnie dana potrawa, ma bowiem wpływ chociażby na to, czy w ogóle po nią sięgniemy, ale i na to, czy będzie nam ona smakować.

Zmysł węchu reguluje również wydzielanie śliny oraz soku żołądkowego podczas przyjmowania pokarmów.

Funkcje węchu wyraźnie widoczne są zasadniczo już od chwili przyjścia człowieka na świat.

To właśnie dzięki zmysłowi powonienia noworodek jest w stanie rozpoznawać swoją matkę, węch ma także znaczenie przy inicjowaniu odruchu ssanie matczynej piersi.

Co ciekawe, węch regulować może aktywność seksualną u ludzi, przyjemne zapachy mogą też… mobilizować do podejmowania wysiłku intelektualnego.

Węch: badanie

Teoretycznie badanie węchu wydaje się proste, w praktyce jednak wcale takie nie jest.

Trudności w ocenie zmysłu powonienia biorą się przede wszystkim z tego, że badanie węchu jest dość subiektywne - w końcu to sam pacjent podaje, czy odczuwa on podsuwaną mu substancję zapachową, czy też jednak w ogóle jej nie czuje.

Podczas klasycznej oceny węchu badanym podawano do powąchania substancje o charakterystycznych zapachach, np. wanilię czy roztwór amoniaku.

Tego rodzaju analizy owszem, umożliwiają dokonanie podstawowej oceny funkcjonowania zmysłu powonienia u danego człowieka, nie dają jednak one pełnej informacji o tym, jak dany pacjent tak naprawdę odczuwa zapachy.

Szczęśliwie obecnie są dostępne badania, które umożliwiają ocenę zdecydowanie bardziej szczegółowych aspektów dotyczących zmysłu powonienia - mowa tutaj o testach, które pozwalają określić:

• próg identyfikacji zapachu (określa on, jakie najniższe stężenie danej substancji pozwala pacjentowi ją rozpoznać)
• próg detekcji zapachu (informujący o tym, jakie najniższe stężenie danej substancji jest w ogóle wyczuwane przez badanego)
• próg dyskryminacji zapachów (pozwalający ocenić, jakie muszą być stężenia dwóch lub więcej różnych substancji zapachowych, aby pacjent uznawał je za odrębne zapachy)

Wymienione powyżej parametry są oceniane w testach, które również są subiektywne. Możliwe jest jednak i przeprowadzenie obiektywnych badań węchu, którymi są badanie potencjałów zapachowych oraz elektroolfaktogram.

Uwidocznienie opuszek węchowych możliwe jest w badaniach obrazowych (takich jak np. rezonans magnetyczny), przeprowadzana może być także ocena aktywacji ośrodków węchowych w odpowiedzi na bodźce zapachowe z wykorzystaniem pozytronowej tomografii emisyjnej czy funkcjonalnego rezonansu magnetycznego.

Węch: zaburzenia odczuwania zapachów

Zaburzenia węchu przybierać mogą rozmaitą postać – zdarza się, że pacjent zmaga się z osłabionym odczuwaniem zapachów (hiposmią), w ogóle ich nie odczuwa (stan określany jako anosmia), oprócz tego możliwa jest również nadwrażliwość na zapachy (problem nazywany hiperosmią).

U ludzi występować może także kakosmia, czyli odbieranie nieprzyjemnych doznań węchowych, wyróżnia się też parosmię, którą charakteryzuje nieprawidłowe odbieranie wrażeń zapachowych.

Możliwe jest także pojawianie się u ludzi omamów węchowych, czyli odczuwanie zapachów, których w rzeczywistości nie ma.

Pacjent, u którego przez dłuższy czas występują zaburzenia węchu, zdecydowanie powinien odwiedzić lekarza - możliwych przyczyn takiego problemu wyróżnia się bowiem bardzo dużo i mogą nimi być m.in.:

• choroby neurologiczne (np. choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane czy choroba Alzheimera, migrenowe bóle głowy, padaczka)
• cukrzyca
• przewlekłe zapalenie zatok
• uszkodzenie nabłonka węchowego (spowodowane np. paleniem papierosów lub nadużywaniem leków obkurczających zlokalizowane w obrębie nosa naczynia krwionośne)
• nowotwory ośrodkowego układu nerwowego (zwłaszcza guzy zlokalizowane w płacie czołowym)
• choroby genetyczne (np. choroba Gauchera)
• choroby nerek
• choroby psychiczne (np. schizofrenia)

W przypadku zaburzeń węchu niezbędne jest poszukiwanie ich przyczyny, ponieważ zazwyczaj do ich wyleczenia konieczne jest skupienie się właśnie na tym problemie, który do nich doprowadził.

W diagnostyce zaburzeń powonienia niezbędne jest nie tylko wykonanie odpowiednich badań oceniających węch, ale i zebranie z pacjentem wywiadu dotyczącego czasu, od jakiego występują zaburzenia węchu (niepokojące jest zwłaszcza ich nagłe wystąpienie), zażywanych przez niego leków oraz schorzeń, którymi jest obarczony i stosowanych przez niego używek (zwłaszcza alkoholu i papierosów).

Czytaj też:

• Wzrok, słuch, węch, smak - co robić, aby zmysły się nie zużywały
• Alergia na zapachy - przyczyny. Uczulenie na substancje zapachowe - leczenie
• Nos: budowa, funkcje i choroby nosa