Układ autonomiczny: współczulny i przywspółczulny

Układ autonomiczny (układ wegetatywny) kontroluje wiele bardzo różnorodnych procesów – wpływa on bowiem m.in. na czynność serca, stan źrenicy i tempo oddychania, ale i odpowiada za perystaltykę w przewodzie pokarmowym. Wyróżnia się dwie części układu autonomicznego – układ współczulny i układ przywspółczulny – których przeciwstawne co do siebie działanie ma za zadanie dostosowywać stan ludzkiego organizmu do jego aktualnych potrzeb.

Spis treści

1. Układ autonomiczny: struktura
2. Układ współczulny: lokalizacja ośrodków i neurotransmitery
3. Układ przywspółczulny: lokalizacja ośrodków i neurotransmitery
4. Układ autonomiczny: funkcje układu współczulnego
5. Układ autonomiczny: funkcje układu przywspółczulnego
6. Układ autonomiczny: choroby układu wegetatywnego

Układ autonomiczny (układ wegetatywny) wraz z układem somatycznym tworzą układ nerwowy człowieka. Autonomiczny układ nerwowy odpowiada za takie zjawiska, jak czynność pętli jelitowych, rozszerzenie źrenicy czy tempo pracy serca – czyli za aspekty, których świadomie nie kontrolujemy. Układ somatyczny jest jego przeciwieństwem - odpowiada za wykonywanie świadomych czynności – jeżeli decydujemy się np. sięgnąć po kubek, to za kontrolowanie tej czynności odpowiada właśnie układ nerwowy somatyczny.

Układ autonomiczny: struktura

W obrębie autonomicznego układu nerwowego wyróżnia się dwie jego części:

• układ współczulny (sympatyczny)
• przywspółczulny (parasympatyczny)

Obie te struktury działają przeciwstawnie co do siebie – w sytuacji, kiedy układ współczulny pobudza wystąpienie jakiejś reakcji organizmu, to układ przywspółczulny zazwyczaj ją hamuje. Odrębności dotyczą nie tylko funkcji poszczególnych części układu autonomicznego, ale i działających w ich obrębie neuroprzekaźników, a także lokalizacji ośrodków układu współczulnego i przywspółczulnego.

Przed przystąpieniem do omówienia dokładnej struktury autonomicznego układu nerwowego, warto wspomnieć o pewnym charakterystycznym dla tej części układu nerwowego zjawisku. Mowa tutaj o istnieniu zwojów układu autonomicznego. Układ wegetatywny ma bowiem charakterystyczną strukturę, w której wyróżnia się włókna przedzwojowe oraz włókna zazwojowe. W układzie nerwowym somatycznym przesyłane bodźce trafiają bezpośrednio do efektorów (np. do komórek mięśniowych), tymczasem w układzie autonomicznym bodziec nerwowy – zanim ostatecznie dotrze do struktury, na którą to ma wpłynąć – najpierw dociera włóknem przedzwojowym do zwoju układu autonomicznego, a dopiero później, poprzez zazwojowe włókno nerwowe, dociera on ostatecznie do celu.

Układ współczulny: lokalizacja ośrodków i neurotransmitery

Podstawowe ośrodki układu współczulnego znajdują się w rdzeniu kręgowym i rozciągają się one pomiędzy poziomem C8 a L2-L3 rdzenia (oznacza to, że ciała neuronów układu współczulnego znajdują się pomiędzy końcowym odcinkiem szyjnej a lędźwiową częścią rdzenia kręgowego). Z tychże właśnie struktur kierowane są do różnych okolic ciała przedzwojowe włókna współczulne, które docierają do wspominanych wyżej zwojów układu współczulnego. Wyróżnia się m.in. zwoje szyjne (górny, środkowy i dolny), zwój gwiaździsty, zwój piersiowy oraz zwój lędźwiowy i krzyżowy. Rozciągające się po obu stronach kręgosłupa słupy zwojów układu współczulnego, które są połączone ze sobą gałęziami nerwowymi międzyzwojowymi, wspólnie tworzą element układu współczulnego nazywany pniem współczulnym.

Wśród struktur układu współczulnego wymieniane są także liczne sploty nerwowe (np. splot sercowy, splot trzewny czy podbrzuszne górny i dolny), a także cała sieć tzw. nerwów trzewnych.

Co ciekawe, do struktur układu współczulnego, a dokładniej do jego różnych zwojów, zaliczany jest również rdzeń nadnerczy. Układ autonomiczny posiada również charakterystyczny układ neuroprzekaźników. W przypadku włókien współczulnych, w zakończeniach przedzwojowych wydzielana jest acetylocholina. Włókna zazwojowe tej części układu autonomicznego wydzielają z kolei głównie noradrenalinę – odrębności dotyczą jednak w tym przypadku zakończeń współczulnych unerwiających gruczoły potowe (wydzielających acetylocholinę) oraz nadnerczy (które wydzielają do krążenia noradrenalinę, ale w zdecydowanie większej ilości rdzeń nadnerczy uwalnia jednak adrenalinę).

Układ przywspółczulny: lokalizacja ośrodków i neurotransmitery

Nieco inna jest tymczasem struktura układu przywspółczulnego. Jego ośrodki znajdują się bowiem nie tylko w rdzeniu kręgowym, ale i w pniu mózgu. W przypadku drugiej z lokalizacji układu przywspółczulnego, jego struktury istnieją w jądrach przywspółczulnych czterech nerwów czaszkowych: jądrze nerwu okoruchowego, jądrze nerwu twarzowego, jądrze nerwu językowo-gardłowego oraz w jądrze nerwu błędnego. Jeżeli zaś chodzi o rdzeń kręgowy, to w jego obrębie ośrodki przywspółczulne zlokalizowane są w segmentach S2-S4 (część krzyżowa rdzenia kręgowego). Podobnie jak układ sympatyczny, układ parasympatyczny również posiada swoje zwoje (m.in. zwój rzęskowy, zwój skrzydłowo-podniebienny, zwój uszny czy zwój podżuchwowy), a także sploty oraz nerwy docierające do poszczególnych narządów.

Przekazywanie impulsów nerwowych w układzie przywspółczulnym odbywa się podobnie jak w układzie współczulnym, to znaczy również poprzez włókna przed- i zazwojowe. Odrębność dotyczy jednak tego, przy udziale jakiego neuroprzekaźnika przesyłane są bodźce nerwowe – otóż w układzie przywspółczulnym oba rodzaje jego włókien wydzielają acetylocholinę.

Układ autonomiczny: funkcje układu współczulnego

Układ współczulny uznawany jest ogólnie za tę część układu autonomicznego, która to odpowiada za mobilizację organizmu. Funkcja układu współczulnego opiera się na zwiększaniu możliwości człowieka do działania – pod wpływem pobudzenia współczulnego ogólnie organizm staje się gotowy do walki. Przykładem sytuacji, w której dochodzi do znacznego pobudzenia układu współczulnego, jest chociażby przeżywanie stresu.

Wśród zjawisk, do których doprowadza układ współczulny, wymieniane konkretnie są:

• rozszerzenie źrenicy
• przyspieszenie czynności serca
• wzrost potliwości
• zwiększenie kurczliwości komórek mięśnia sercowego
• przyspieszenie oddychania
• rozszerzenie oskrzeli
• wzrost ciśnienia tętniczego krwi
• zwolnienie perystaltyki przewodu pokarmowego z jednoczesnym obkurczeniem jego zwieraczy,
• rozkurcz mięśniówki pęcherza moczowego i moczowodów oraz skurcz zwieracza pęcherza moczowego,
• zmiany dystrybucji krwi w organizmie (układ współczulny doprowadza, poprzez obkurczenie naczyń zaopatrujących przewód pokarmowy, do zahamowania dopływu krwi do jelit; krew w tym czasie dociera do rozszerzonych naczyń w innych częściach organizmu, np. do tych w obrębie mięśni),
• pobudzenie procesów, dzięki którym organizm uzyskuje energię (układ współczulny nasila lipolizę, czyli rozkład tkanki tłuszczowej, czy też stymuluje glikogenolizę, czyli rozkład glikogenu; oprócz tego układ współczulny może doprowadzać do podwyższenia stężenia glukozy we krwi dzięki hamowaniu wydzielania insuliny przez trzustkę)

Układ autonomiczny: funkcje układu przywspółczulnego

Rola układu przywspółczulnego jest zdecydowanie odwrotna niż układu współczulnego – układ parasympatyczny jest bowiem tym, którego czynność najbardziej nasilona jest w warunkach relaksu i odpoczynku. Wśród zjawisk, do których przyczynia się układ przywspółczulny, wymienia się bowiem:

• zwężenie źrenicy
• pobudzenie wydzielania w gruczołach ślinowych
• zwolnienie czynności serca oraz zmniejszenie kurczliwości jego komórek
• zwężenie światła oskrzeli
• spadek ciśnienia tętniczego krwi
• rozszerzenie naczyń krwionośnych przewodu pokarmowego, sprzyjające wchłanianiu trawionych pokarmów
• pobudzenie perystaltyki w przewodzie pokarmowym, a także rozkurczenie jego zwieraczy
• skurcz mięśni pęcherza i moczowodów oraz rozkurcz zwieracza pęcherza moczowego
• stymulację wydzielania insuliny przez trzustkę
• erekcję i inne zjawiska związane z pobudzeniem seksualnym

Układ autonomiczny: choroby układu wegetatywnego

Biorąc pod uwagę powyższe opisy, doskonale widać, jak wielki jest zakres funkcji układu autonomicznego. To właśnie z tego względu różne procesy, zaburzające czynność układu autonomicznego, doprowadzać mogą tak naprawdę do występowania u pacjentów różnorodnych objawów. O dysfunkcji układu autonomicznego mogą przekonywać takie dolegliwości, jak np. impotencja, hipotonia ortostatyczna czy zaburzenia potliwości (polegające zarówno na wyjątkowo znacznym poceniu się, jak i całkowitym zahamowaniu pocenia). Innymi problemami, które mogą być związane z nieprawidłową funkcją układu autonomicznego, są suchość jamy ustnej, zaburzenia oddawania moczu (polegające zarówno na jego retencji w pęcherzu, jak i na nietrzymaniu moczu), a także zaburzenia czynności układu pokarmowego (np. w postaci zaparć).

Do uszkodzeń struktur układu autonomicznego doprowadzić może tak naprawdę wiele różnych schorzeń. Do tych, które stanowią najczęstsze przyczyny dysautonomii (zwanej także neuropatią autonomiczną), zalicza się:

• cukrzycę
• stwardnienie rozsiane
• chorobę Parkinsona
• celiakię
• zanik wieloukładowy
• zespół Sjogrena
• choroby nerwów obwodowych

Upośledzenie czynności układu autonomicznego pojawiać się może jednak u ludzi nie tylko w związku z rozwojem u nich różnych schorzeń, ale i może to być niejako swego rodzaju naturalne zjawisko. Zauważalne jest bowiem, że wraz z wiekiem dochodzi do stopniowego pogarszania się funkcjonowania tej części układu nerwowego i to właśnie między innymi przez to starsi ludzie znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka występowania np. omdleń czy zaparć.