Sarkopenia - mimowolna utrata masy mięśniowej. Przyczyny, objawy, leczenie

Sarkopenia - mimowolna utrata masy mięśniowej, ich wytrzymałości i siły u osób starszych jest ważnym problemem klinicznym, który dotyka miliony starszych osób na świecie. Czy sarkopenii można zapobiegać? Jakie są jej objawy? Na czym polega leczenie sarkopenii?

Spis treści

1. Sarkopenia: objawy
2. Sarkopenia: problemy powiązane
3. Sarkopenia: przyczyny
4. Najważniejsze czynniki mające znaczenie w sarkopenii
5. Składniki żywności, mające największe znaczenie w sarkopenii
6. Sarkopenia a nadwaga i niedowaga
7. Badanie i ocena sarkopenii
8. W jaki sposób bada się siłę mięśni?
9. Sarkopenia: jak ocenia się masę mięśni
10. Profilaktyka i postępowanie terapeutyczne w sarkopenii
11. Sarkopenia: terapia żywieniowa i ćwiczenia fizyczne

Sarkopenia to termin wywodzący się z języka greckiego i oznacza "niedobór ciała", "deficyt tkanek miękkich" (sarx - mięso, ciało + penia - niedostatek, ubóstwo). Po raz pierwszy został zastosowany w 1989 roku przez Irwina Rosenberga, naukowca zajmującego się badaniem starzenia się i odżywiania, w celu opisania związanym z wiekiem, postępującym zmniejszaniem się masy mięśniowej.

Do niedawana sarkopenia nie miała powszechnie akceptowanej definicji klinicznej, jasnych kryteriów diagnostycznych i jednolitych wytycznych dotyczących leczenia.

W 2010 roku Europejska Grupa Robocza ds. Sarkopenii u Osób Starszych (EWGOSP) opublikowała Europejski konsensus w sprawie definicji i diagnostyki sarkopenii.

Definiuje on sarkopenię jako schorzenie charakteryzujące się utratą masy mięśniowej i siły mięśni, gdzie zmniejszenie masy mięśniowej jest bezpośrednio odpowiedzialne za upośledzenie czynności ruchowych i utratę siły.

Sarkopenia: objawy

Typowymi objawami sarkopenii są:

• utrata masy mięśniowej
• osłabienie siły fizycznej
• szybka męczliwość (np. podczas wykonywania codziennych czynności)
• mała wytrzymałość podczas wysiłku (np. wchodzenie po schodach)
• zaburzenia równowagi, częste upadki
• osłabienie koordynacji ruchowej
• szybkie chudnięcie (z wyjątkiem otyłości sarkopenicznej)
• osłabienie siły i funkcjonowania mięśni brzucha ( zaburzenia w oddawaniu stolca), oddechowych (zaburzenia oddychania) i innych
• zmniejszenie rezerw energetycznych (zaburzenia termoregulacji i brak gorączki podczas infekcji)
• obniżenie odporności

Wraz z postępem sarkopenii upośledzone zostaje codzienne funkcjonowanie, ruchliwość i równowaga, co może z kolei skutkować upadkami, złamaniami, zakrzepowym zapaleniem żył, zatorowością płucną, izolacją, depresją a nawet śmiercią.

Szacuje się, że 14% osób w wieku od 65 do 75 lat wymaga pomocy w codziennych czynnościach, a liczba ta wzrasta do 45% w przypadku osób powyżej 85 roku życia.

Sarkopenia: problemy powiązane

W powiązaniu ze zmniejszoną masą mięśni i osłabieniem ich siły, oprócz sarkopenii funkcjonuje kilka powiązanych z nią terminów:

• niedożywienie w wieku podeszłym

Niedożywienie w wieku podeszłym jest to stan niedoboru, nadmiaru lub braku równowagi składników odżywczych, w tym szczególnie energii i białka, który wpływa na funkcje życiowe, kliniczny stan pacjenta i ogólną kondycję organizmu.

Niedożywienie jest stwierdzane, gdy u osoby starszej występuje jeden lub kilka czynników: niezamierzony spadek masy ciała (powyżej 5% w ciągu miesiąca lub 10% w ciągu pół roku), BMI (wskaźnik masy ciała) niższy niż 21 kg/m² lub spadek stężenia albu­min poniżej 35 g/l.

• kacheksja (Cachexia)

Kacheksja (Cachexia) jest definiowana jako złożony zespół metaboliczny powiązany z innymi chorobami (np. nowotworowymi, niewydolnością nerek). Charakteryzuje się zwiększonym rozkładem białek mięśniowych, utratą masy mięśni i tkanki tłuszczowej.

Czynnikami, które przyczyniają się do powstania kacheksji jest jadłowstręt (anoreksja), przewlekłe i nasilone stany zapalne, insulinooporność czy upośledzony metabolizm białek i lipidów.

Kacheksja jest to wyniszczenie organizmu prowadzące do trudności w leczeniu i zwiększenia śmiertelności pacjentów.

• zespół słabości (Frailty Syndrome)

Zespół słabości (Frailty Syndrome) określa się również jako zespół kruchości, wątłości lub zespół wyczerpania rezerw. Słabość określa się jako stan biologiczny organizmu, w którym dochodzi do jednoczesnego spadku funkcjonalności wielu narządów, wyczerpują się rezerwy fizjologiczne, spada odporność na czynniki stresowe.

Dochodzi do zaburzenia równowagi organizmu, wzrostu chorobowości i umieralności osób w podeszłym wieku.

Objawy zespołu słabości obejmują związane z wiekiem spadki beztłuszczowej masy ciała, utratę siły mięśni, wytrzymałości, zmęczenie, zaburzenia równowagi, spowolnienie chodu, niską aktywność fizyczną lub brak aktywności.

Zespół słabości charakteryzuje się również spowolnionym czy zaburzonym funkcjonowaniem psychologicznym, poznawczym i / lub społecznym.

• otyłość sarkopeniczna

Otyłość sarkopeniczna jest to stan, w którym, zanikowi masy mięśniowej towarzyszy nadmierny przyrost tkanki tłuszczowej.

Otyłość sarkopeniczna jest znacznym czynnikiem ryzyka niepełnosprawności z powodu podwójnego obciążenia metabolicznego wynikającego z niskiej masy mięśniowej (sarkopenii) i nadmiernej otyłości.

Badania sugerują, że cytokiny zapalne wytwarzane przez tkankę tłuszczową, szczególnie przez tłuszcz trzewny (wewnętrzny), przyspieszają rozpad mięśni powodując "zamknięte koło" - dalszy zanik mięśni na rzecz komórek tłuszczowych.

Otyłość i sarkopenia mogą nasilać się wzajemnie, zwiększając wpływ na zachorowalność, niesprawność i śmiertelność u osób starszych.

Sarkopenia: przyczyny

Mechanizmy powstawania sarkopenii nie są do końca znane. Czynnikami ryzyka jest wiek, płeć i poziom aktywności fizycznej. Schorzenie to dotyczy przede wszystkim osób starszych, częściej mężczyzn niż kobiet.

Słaba kondycja fizyczna u osób w podeszłym wieku wiąże się również z niską masą urodzeniową i dotyczy to zarówno mężczyzn jak i kobiet, niezależnie od wzrostu i wagi w dorosłym życiu. Sugeruje to, że rozwój w początkowych miesiącach i latach życia (np. niedożywienie) może mieć wpływ na ryzyko sarkopenii w starszym wieku.

Czynniki genetyczne w dużym stopniu dotyczą również zmienności siły mięśni, co ma wpływ na ich jakość i funkcjonowanie.

Rozwój sarkopenii jest również związany z brakiem aktywności ruchowej, długotrwałym unieruchomieniem i z chorobami współistniejącymi, takimi jak otyłość, osteoporoza, insulinooporność i cukrzyca typu 2.

U niektórych osób można zidentyfikować jedną, wyraźną przyczynę sarkopenii, w innych przypadkach nie można wyodrębnić żadnego, jasnego powodu jej wystąpienia. W zależności od przyczyn sarkopenia określana jest jako:

• sarkopenia pierwotna, związana z wiekiem, gdy nie stwierdza się innej przyczyny poza samym starzeniem się organizmu
• sarkopenia wtórna, gdzie występuje utrata mięśni związana z chorobą, niedożywieniem lub brakiem aktywności fizycznej

W większości przypadków utraty masy i siły mięśniowej nie można uzasadniać wyłącznie starzeniem się organizmu.

Sarkopenia jest typowym schorzeniem wieloprzyczynowym, wśród których do najważniejszych należą:

• utrata i zmiany w włóknach mięśniowych, szczególnie typu II, które są w stanie wytworzyć czterokrotnie większą siłę niż włókna typu I, co tłumaczy spadek siły mięśni u starszych osób
• utrata wybranych funkcji nerwowo-mięśniowych, powodująca szczególnie utratę kontaktu między nerwem a włóknem mięśniowym
• spadek liczby i prędkości przewodzenia neuronów ruchowych, w szczególności jednostek motorycznych typu II o największej średnicy
• zmiany hormonalne związane ze starzeniem się organizmu - spowolnienie wytwarzania hormonów (np. hormonu wzrostu, estrogenów, testosteronu), zmiany w wydzielaniu insuliny, zaburzona reakcja na bodźce hormonalne
• pogorszenie ukrwienia mięśni związane z chorobami układu krążenia np. miażdżycą
• występowanie przewlekłych stanów zapalnych - wpływ cytokin prozapalnych na rozpad tkanek mięśniowych
• stres oksydacyjny
• wzrost udziału tkanki tłuszczowej w składzie ciała, otyłość
• insulinooporność, cukrzyca
• zmiany odpowiedzi tkanek na składniki odżywcze
• zmiany w układzie pokarmowym związane ze starzeniem się, zaburzona przyswajalność niektórych składników odżywczych
• niedobory żywieniowe oraz wynikające z nich niedożywienie (kaloryczne, białkowe, witamin)
• niska aktywność fizyczna lub brak aktywności, w tym długotrwałe unieruchomienie związane z chorobami lub urazami
• wyniszczenie organizmu
• przyjmowanie niektórych leków

Sarkopenia wynika zazwyczaj z połączenia kilku z powyższych czynników, choć w różnych proporcjach, w zależności od osoby.

Pozostaje jednak niepodważalnym faktem, że zanik mięśni szkieletowych, niezależnie od mechanizmów leżących u jej podstaw wynika z braku równowagi pomiędzy syntezą białek mięśniowych a ich rozpadem.

Najważniejsze czynniki mające znaczenie w sarkopenii

• Zmiany w mięśniach u osób starszych

Postępująca utrata masy mięśniowej następuje od około 40 roku życia. Wyraźne zmniejszenie masy mięśni obserwuje się w kolejnych latach życia i jest to proces postępujący i nieunikniony, nawet u osób aktywnych fizycznie.

Stratę tę określa się na około 8% na dekadę do 70 roku życia, po czym następuje wzrost do 15% na każde następne dziesięciolecie.

Spadek siły nóg szacuje się 10-15% na dekadę do 70 roku życia, po czym następuje szybsza utrata sił - od 25% do 40% na dekadę.

Przyczyny tych zmian obejmują zmiany w unerwieniu jednostek ruchowych i zamianę szybkich włókien mięśniowych typu II w wolniejsze włókna typu I.

Dochodzi również do "przerastania" mięśni komórkami tłuszczowymi, czego skutkiem jest utrata siły mięśni niezbędnej do wykonywania codziennych czynności.

Charakterystyczne dla sarkopenii w starszym wieku cechy fizjologiczne mięśni to:

• zmniejszona masa mięśniowa
• zmniejszona powierzchnia przekroju mięśni
• "przerastanie" mięśni przez tkankę tłuszczową i tkankę łączną
• zmniejszenie rozmiaru i ilości włókien mięśniowych typu I i IIa
• zmniejszona liczba jednostek motorycznych w mięśniach i inne

• Starzenie neurologiczne a sarkopenia

Starzenie się układu nerwowego to nieodwracalny proces, który postępuje z wiekiem i może mieć istotny wpływ na mięśnie.

U osób starszych dochodzi do zmian w włóknach obwodowych nerwów i do procesów degeneracyjnych ich osłonek mielinowych.

Stwierdza się również zależne od wieku zaburzenia w połączeniach nerwowo-mięśniowch, co razem ze zmianami w budowie mięśni jest jedną z przyczyn zmniejszenia liczby włókien mięśniowych i masy mięśniowej.

• Zmiany w poziomie i wrażliwości hormonów

Utrzymanie właściwej masy mięśniowej wymaga równowagi w procesach budowania oraz szybkości degradacji włókien mięśniowych. Starzenie się organizmu wiąże się ze spowolnieniem produkcji i obniżeniem wrażliwości tkanek na hormony.

W kontekście sarkopenii dotyczy to szczególnie insulinopodobnego czynnika wzrostu I (IGF-1), androgenów, estrogenów, kortykosteroidów i insuliny.

Hormony te mogą wpływać zarówno na procesy budowania jak i rozpadu oraz utrzymania właściwego metabolizmu białek mięśniowych. Obniżenie poziomu IGF-1 często obserwuje się u osób w podeszłym wieku, czemu towarzyszy zwiększona ilość tłuszczu trzewnego, zmniejszona beztłuszczowa masa ciała i gęstość mineralna kości.

Starzenie się wiąże się również z niskim poziomem testosteronu, co może prowadzić do zmniejszenia masy mięśniowej i wytrzymałości kości, a tym samym do większej liczby złamań i powikłań. Testosteron ma udowodnione działanie wpływające na zwiększenie masy mięśniowej i funkcjonowanie mięśni.

Z kolei kortyzol w wieku podeszłym zmniejsza syntezę białek i jego wysoki poziom w wieku podeszłym nasila sarkopenię poprzez silnie przyspieszony rozpad białek mięśniowych.

Oporność komórek na insulinę ( insulinooporność) także może być związana z utratą masy mięśni - w takiej sytuacji synteza białek mięśni szkieletowych jest odporna na anaboliczne działanie insuliny.

Może dochodzić też do sytuacji odwrotnej, kiedy utrata mięśni szkieletowych, które są największą tkanką docelową wrażliwą na insulinę, może powodować insulinooporność. Ta z kolei sprzyja zaburzeniom metabolicznym i powstawaniu cukrzycy.

Badania potwierdzają, że cukrzyca typu 2 wiąże się z przyspieszoną utratą masy i siły mięśni i sarkopenią.

• Związane z wiekiem czynniki zapalne

Przewlekły stan zapalny w organizmie uważany jest za jeden z mechanizmów towarzyszących starzeniu. Według badań, charakterystyczny dla starości jest tzw. przewlekły podprogowy stan zapalny, rozumiany jako kilkukrotny wzrost poziomu krążących w krwi cytokin prozapalnych, np. czynnika martwicy nowotworów-alfa, białka interleukiny i białka C-reaktywnego (CRP).

Związki te przyspieszają proces rozpadu tkanki mięśniowej, powodują jej uszkodzenia i zmniejszają tempo syntezy białek mięśniowych (odbudowy mięśni).

Stan zapalny towarzyszy wielu chorobom: cukrzycy, chorobom układu krążenia, przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc, miażdżycy czy otępieniu.

Również tkanka tłuszczowa jest aktywnym organem dokrewnym, który wydziela hormony i cytokiny wpływające na ogólnoustrojowy stan zapalny.

Wyniki badań potwierdzają, że przewlekły stan zapalny odgrywa znaczącą rolę powstawaniu i rozwoju otyłości sarkopenicznej.

• Stres oksydacyjny a starzenie się mięśni

Stres oksydacyjny jest zjawiskiem powstającym w wyniku nadmiernej aktywności reaktywnych form tlenu, która wynika z zachwiania równowagi pomiędzy wydzielaniem wolnych rodników tlenowych, a ich usuwaniem z komórki przez systemy antyoksydacyjne.

Podczas starzenia się organizmu zwiększa się ilość reaktywnych form tlenu w tkankach, szczególnie w dobrze utlenowanych - np. mięśniach szkieletowych.

Procesowi starzenia towarzyszy podwyższone stężenie wolnych rodników w komórkach mięśni. Jednocześnie, u osób starszych, funkcjonowanie mechanizmów antyoksydacyjnych jest osłabione, co prowadzi do powstawania stresu oksydacyjnego. Ponieważ szkodliwe działanie wolnych rodników tlenowych przejawia się m.in. ich zdolnością do utleniania białek i destrukcji innych składników komórek organizmu, dochodzi do uszkodzenia tkanek mięśni.

Proces ten może mieć istotne znaczenie w zapoczątkowaniu procesów zmniejszenia masy i siły mięśni w starzejącym się organizmie.

• Flora jelitowa

Współczesna badania pokazują, że jednym z bardzo istotnych czynników wpływających na zdrowie u ludzi jest właściwie funkcjonujący układ pokarmowy, w tym właściwe proporcje mikroflory zasiedlającej jelita.

Zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu u osób starszych, zmiana sposobu żywienia, stylu życia, choroby i leki głęboko wpływają na strukturę i funkcje bakterii jelitowych.

Dochodzi do zaburzeń równowagi w składzie mikroorganizmów (dysbioza), co między innymi wpływa na powstawanie przewlekłych zapaleń, większej podatności na infekcje ogólnoustrojowe czy niedożywienie.

Skutkiem dysbiozy może być również przyspieszony postęp chorób przewlekłych, osłabienie i sarkopenia.

Bakterie jelitowe są m.in. zaangażowane w regulację stanów zapalnych i łagodzenie stresu oksydacyjnego, regulują wrażliwość na insulinę i odkładanie się tłuszczu.

Ponadto mikroflora jelitowa może wpływać na biodostępność i aktywność biologiczną większości czynników odżywczych sugerowanych jako środki zaradcze przeciw niedożywieniu.

W kontekście sarkopenii, lepsze zrozumienie zależności między starzejącym się organizmem a mikroflorą jelitową ma ogromne znaczenie w opracowaniu postępowania terapeutycznego u osób w starszym wieku.

• Brak aktywności fizycznej

Aktywność fizyczna jest definiowana jest jako każdy ruch wytwarzany przez skurcz mięśni szkieletowych, który zwiększa wydatki na energię. Aktywność fizyczna obejmuje codzienne czynności, np. wstawanie z krzesła czy wchodzenie po schodach, a także celowe działania podejmowane dla korzyści zdrowotnych, np. bieganie, marsz, pływanie, czy jazda na rowerze.

Siedzący tryb życia oznacza zachowania, gdzie nie podejmuje się dodatkowych działań zwiększających wydatki na energię powyżej poziomu spoczynkowego (np. spanie, siedzenie, leżenie, oglądanie telewizji).

Osoby starsze, wykonujące tylko podstawowe czynności fizyczne takie jak stanie, chodzenie powoli i podnoszenie lekkich rzeczy, uważa się za nieaktywne.

Badania nad wpływem unieruchomienia na mięśnie szkieletowe wykazują zakłócenia w równowadze pomiędzy syntezą białek a ich rozpadem, redukcję masy mięśni, ich objętość i siły, szczególnie w mięśniach kończyn dolnych.

Siedzący tryb życia jest głównym czynnikiem ryzyka występowania chorób przewlekłych, zespołu słabości i sarkopeni.

Nie tylko więc osoby w podeszłym wieku, ale również mało, lub nieaktywne fizycznie młodsze osoby dorosłe są narażone na większe ryzyko wystąpienia sarkopenii w przyszłości.

• Palenie papierosów

Dym papierosowy zawiera wiele szkodliwych dla zdrowia związków. Składniki dymu mogą docierać do mięśni szkieletowych powodując zwiększenie stresu oksydacyjnego i degradację białek.

Badania epidemiologiczne wykazują, że palacze w podeszłym wieku mają niższą masę mięśniową, palenie wiąże się z występowaniem sarkopenii i że niepalenie tytoniu we wczesnym okresie życia może zapobiec sarkopenii na starość.

• Rola czynników żywieniowych w powstawaniu sarkopenii

Zmiany towarzyszące fizjologicznemu procesowi starzenia się organizmu, w tym zmiany w funkcjonowaniu układu pokarmowego sprzyjają niedoborowi składników odżywczych oraz osłabiają zmysł smaku i węchu. Zmniejszenie się tempa podstawowej przemiany materii i całkowitych wydatków energetycznych prowadzi również do zaburzeń w odczuwaniu głodu i sytości.

Pojawiający się brak samodzielności, samotność, depresja i niskie dochody mogą prowadzić do zaniedbań, czy nawet zaniechania przygotowywania sobie posiłków w ciągu dnia.

Opisane wyżej zjawiska oraz choroby, które często towarzyszą starości prowadzą do poważnych niedoborów pokarmowych, szczególnie białkowo - kalorycznych oraz witamin, sprzyjając rozwojowi sarkopenii.

Czynnikiem, który ma największe znaczenie w rozwoju sarkopenii jest przede wszystkim niedożywienie, szczególnie niedożywienie białkowo-kaloryczne.

Jest to problem należący do tak zwanych wielkich zespołów geriatrycznych, czyli przewlekłych, kilkuprzyczynowych zaburzeń prowadzących do ograniczonej sprawności, lub niepełnosprawności funkcjonalnej seniorów.

Składniki żywności, mające największe znaczenie w sarkopenii

• Białko 

Niewystarczające spożycie białka jest jednym z głównych mechanizmów leżących u podstaw sarkopenii. Mięśnie szkieletowe zbudowane są głównie z białek a ich powstawanie stymulowane jest m.in. przez aminokwasy dostarczane w posiłkach.

U seniorów stopień syntezy białek mięśniowych zmniejsza się o około 30% w odniesieniu do osób młodych, co wynika między innymi ze spowolnienia anabolicznych reakcji na spożywane białko.

Oznacza to, że w celu zachowania dobrego zdrowia, utrzymania dobrej funkcjonalności lub powrotu do zdrowia po chorobie, osoby starsze potrzebują więcej białka w diecie niż młodsi dorośli.

• Leucyna

Leucyna jest składnikiem białek, uważanym obecnie za najważniejszym dla tkanki mięśniowej aminokwasem o właściwościach budulcowych. Ochrania tkankę mięśniową przed procesami rozpadu, jest czynnikiem uruchamiającym syntezę białek przez co wspomaga regenerację i umożliwia wzrost masy mięśniowej.

Osoby starsze, które cierpią na niedożywienie białkowe, są więc narażone na niedobór leucyny, a co za tym idzie, zmniejszenie masy i siły mięśni.

• Karnityna 

Karnityna jest związkiem, który odgrywa kluczową rolę w metabolizmie kwasów tłuszczowych i energii - jest niezbędna do prawidłowej produkcji energii w mięśniach szkieletowych.

Karnityna wpływa również na funkcjonowanie układu odpornościowego i wykazuje właściwości przeciwutleniające (antyoksydacyjne), co ma duże znaczenie w zapobieganiu lub łagodzeniu stanów zapalnych.

Wraz z wiekiem stężenie karnityny zmniejsza się , prowadząc m.in. do osłabienia siły mięśni.

Dobrym źródłem karnityny jest mięso, podroby i nabiał - podobnie jak w przypadku leucyny, znaczny niedobór karnityny dotyczy osób które nie spożywają odpowiedniej ilości produktów białkowych.

• Witamina D

Niedostateczny poziom witaminy D jest dość powszechny u osób starszych. Zdolność do wytwarzania witaminy D w skórze zmniejsza się z wiekiem a nerki stają się mniej zdolne do przekształcania witaminy D w substancję czynną - witaminę D3. Ponadto, częste u osób starszych niewystarczające nasłonecznienie oraz niewłaściwa dieta prowadzą do niedoborów witaminy D w organizmie.

Witamina D działa ochronnie i odgrywa ważną rolę w prawidłowym działaniu układu odpornościowego, kostnego, właściwym funkcjonowaniu komórek β trzustki, mózgu i mięśni.

Odgrywa ważną rolę w budowie tkanki mięśniowej i pomaga zachować funkcje włókien mięśniowych typu II, dzięki czemu wpływa na zachowanie siły. Niski poziom witaminy D, niewydolność nerek i niewielkie spożycie wapnia w diecie mogą powodować również łagodną wtórną nadczynność przytarczyc, co może prowadzić do upośledzenia funkcji mięśni.

• Nadmierne spożywanie alkoholu

Osoby nadużywające alkoholu często cierpią z powodu niskiej masy i siły mięśni odczuwają ból mięśni, skurcze, trudności w chodzeniu. Spożywanie napojów alkoholowych nie jest wskazywane na bezpośrednią przyczynę powstawania sarkopenii, jednak wyniki badań sugerują, że ich regularne spożywanie może przyspieszać utratę masy mięśniowej i siły w starszym wieku.

Sarkopenia a nadwaga i niedowaga

Kolejną ważną kwestią w kontekście sarkopenii jest prawidłowa masa ciała. Obecnie dużo uwagi poświęca się zapobieganiu otyłości i utrzymania właściwe wskaźnika masy ciała BMI.

Osoby starsze z masą ciała mieszczącą się w prawidłowym dla młodych osób zakresie mogą być narażone na ryzyko mniejszego przyjmowania kalorii i składników odżywczych w późniejszej starości, niedowagę i ryzyko sarkopenii.

Również próby utraty wagi u osób starszych mogą prowadzić do niedoborów kalorycznych i białkowych, które przyspieszają postęp utraty sił.

Redukcja masy ciała powinna być unikana po 70 roku życia, zwłaszcza jeśli powoduje zmniejszenie BMI poniżej prawidłowego wskaźnika.

Z drugiej strony należy wziąć pod uwagę nadmierne spożycie kalorii, które prowadzi do otyłości i może również przyspieszyć sarkopenię.

Jakość mięśni u osób otyłych jest niska z powodu zwiększonej śródmięśniowej tkanki tłuszczowej. Sytuacja ta prowadzi do osłabienia siły mięśni i w konsekwencji do niepełnosprawności.

Utrata masy ciała u osób otyłych jest konieczna, lecz powinna zostać osiągnięta w taki sposób, aby zachować tkankę mięśniową. Taki cel można osiągnąć stosując właściwą dietę i odpowiedni program ćwiczeń.

Badanie i ocena sarkopenii

Wytyczne EWGSOP określają konkretne parametry, które stopniują sarkopenie i pozwalają ją zidentyfikować. Rozpoznanie etapów sarkopenii może pomóc w wyborze form leczenia i ustaleniu odpowiednich celów postępowania.

Preskonopenia charakteryzuje się niską masą mięśniową bez wpływu na siłę mięśniową lub sprawność fizyczną. Ten etap można zidentyfikować tylko za pomocą technik, które dokładnie mierzą masę mięśniową w wynik jest porównywany do grupy standardowych w populacji.

Sarkopenia charakteryzuje się niską masą mięśniową, niską siłą mięśni lub niską sprawnością fizyczną.

Ciężka sarkopenia jest stwierdzana w sytuacji, gdy niska masa mięśniowa i niska siła mięśni skutkuje małą sprawnością fizyczną. Ten rodzaj sarkopenii można stwierdzić na podstawie badania siły mięśni, siły uchwytu ręki i szybkości chodu.

Europejska Grupa Robocza ds. Sarkopenii u Osób Starszych opracowała i zasugerowała algorytm oparty na pomiarze prędkości chodu jako metodę najprostszą i najbardziej niezawodną do wstępnego stwierdzenia sarkopenii.

Jeżeli prędkość chodzenia u osób badanych powyżej 65 roku życia jest mniejsza niż 0,8 m/s na odcinku 4 m, należy dokonać pomiaru masy mięśniowej.

Niską masę mięśniową stwierdza się, gdy wynik podzielony przez wzrost kwadratu jest niższy od dwóch odchyleń standardowych w odniesieniu do normalnej młodej osoby. Pomiaru masy mięśniowej dokonuje się za pomocą metod instrumentalnych.

Jeżeli prędkość chodzenia w teście jest większa niż 0,8 m/s, należy zbadać siłę uchwytu ręki - jeśli ta wartość jest niższa niż 20 kg u kobiet i 30 kg u mężczyzn, masa mięśniowa powinna być również zbadana.

W jaki sposób bada się siłę mięśni?

Najprostszą metodą badania siły mięśni jest Badanie siły uchwytu ręki – jest to badanie szeroko stosowane i dające dobre wyniki.

Miara siły mięśni różnych fragmentów ciała są ze sobą związane - siła uchwytu ręki, mierzona w standardowych warunkach za pomocą ręcznego dynamometru jest wiarygodnym badaniem siły rąk i nóg. Izometryczna siła uchwytu dłoni jest silnie związana z mocą mięśniową kończyn dolnych, momentu obrotowego kolan i przekroju mięśni łydki.

Niska siła uścisku dłoni jest klinicznym wskaźnikiem słabej mobilności ciała i lepszym wskaźnikiem niż niska masa mięśniowa. W praktyce istnieje również potwierdzony związek między siłą uchwytu ręki u osób starszych a ich niską sprawnością w codziennym życiu.

Innymi narzędziami, służącymi do oceny siły i funkcjonalności osób starszych są testy sprawności funkcjonalnej:Najczęściej stosowane są:

• Test "Wstań i idź" 

Osoba badana jest proszona o wstanie z krzesła, przejście 3 metrów, odwrócenie się i powrót do krzesła i pozycji siedzącej.

Wartością graniczną jest 10 sekund - jeśli pacjent wykona wszystkie czynności poniżej tej wartości, nie ma problemów w poruszaniu się i jest sprawny.

Wyniki testu powyżej 10 sekund wskazują na ograniczenia w sprawności, szybkości chodzenia równowadze.

Wynik 10–14 sekund i powyżej 14 sekund świadczy o znacznych ograniczeniach i wzrastającym ryzyku upadków.

Wynik testu "Wstań i idź" jest zazwyczaj współmierny z wynikami innych testów sprawności funkcjonalnej. Jest bardzo praktyczny, prosty do przeprowadzenia i łatwy do wytłumaczenia osobie starszej. Może być również wykorzystywany do oceniania zmian sprawności osób starszych w czasie.

• Krótki test sprawności fizycznej (Short Physical Performance Battery -SPPB)

Test służy do oceny sprawności w trzech ob­szarach i wymaga wykonania kilku zadań. Ocenie podlega:

• siła kończyn dolnych - zadaniem osoby badanej jest wstawanie z krzesła bez pomocy rąk; przy pozytywnie zaliczonej jednej próbie wstania z krzesła i ponownego siadania czynność tę powtarza się pięć razy
• równowaga statycz­na - badany powinien zachować równowagę w trzech różnych pozycjach przez co najmniej 10 sekund: ze stopami złączonymi obok siebie, z jedną nogą w wykroku i stopą ustawioną za stopą. 
• szybkość chodu - ocenia się za pomocą metody opisanej wyżej. Ocenę powtarza się dwa razy i odnotowu­je się lepszy czas.

Inne testy oceny sprawności fizycznej:

• test 6-minutowego marszu 
• skala równowagi Berga 
• czynnościowy test sięgania
• test przemieszczania się w różnych kierunkach z jednoczesnym pokonywaniem przeszkody 
• czynnościowy test wstawania z krzesła 

Sarkopenia: jak ocenia się masę mięśni

W ostatnich latach do metod najszerzej wykorzystywanych w ocenie masy mięśni należy Metoda absorpcjometrii rentgenowskiej o podwójnej energii - DEXA, która polega na skanowaniu całego ciała dwoma niskimi dawkami promieniowania X.

Badanie z dużą dokładnością pozwala ocenić gęstość tkanek w organizmie, w tym tkanek mięśni i kości. Badanie DEXA jest szczególnie zalecane w diagnostyce otyłości sarkopenicznej i osteoporozy.

Metoda bioimpedancji elektrycznej BIA (z ang. Bioelectrical Impedance Analysis) jest obecnie rekomendowana jako rutynowy test do określania składu ciała.

Podstawowym celem badania BIA jest określenie ilości tkanki tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała w organizmie. Badanie to może być wykonywane za pomocą przenośnych urządzeń, jest względnie tanie i proste, nie wymaga wyspecjalizowanego personelu.

Ponadto, do określania masy i jakości mięśni wykorzystuje się różne techniki obrazowania ciała: tomografię komputerową i rezonans magnetyczny, które pozwalają obliczyć segmentalną i całkowitą masę mięśniową oraz ocenić jakości mięśni na podstawie przerostu tłuszczu w mięśniach.

Badania te, pomimo wielu zalet są jednak drogie, mało dostępne i niewykorzystywane rutynowo do diagnozowania sarkopenii.

Warto w tym miejscu podkreślić, że według rekomendacji grup badawczych, do stwierdzenia sarkopenii wystarczające jest udowodnienie niskiej masy mięśniowej oraz ograniczenie prędkości chodzenia (poniżej 0,8 m/s w teście przejścia 4 m).

Według stanowiska Międzynarodowej Grupy Roboczej ds. Sarkopenii(IWGS) powinno przeprowadzać się badania przesiewowe dotyczące sarkopenii u osób, które:

• odczuwają spowolnienie podczas chodzenia i trudności w poruszaniu się
• przejawiają skłonność do upadków
• w krótkim czasie utraciły masę ciała powyżej 5% swojej masy zwyczajowej
• w ostatnim czasie przebywały w szpitalu
• dotknięte są chorobami przewlekłymi: chorobą nowotworową, cukrzycą typu 2, przewlekłą niewydolnością serca, obturacyjną chorobą płuc, chorobą nerek, reumatoidalnym zapaleniem stawów

Badania powinny również dotyczyć osób, które niezależnie od wieku są długotrwale unieruchomione.

Profilaktyka i postępowanie terapeutyczne w sarkopenii

Sarkopenia jest związana z wiekiem, niewłaściwym odżywianiem, brakiem aktywności i chorobami przewlekłymi, które to czynniki często współistnieją u osób starszych. Przed podjęciem działań terapeutycznych konieczna jest więc właściwa diagnoza.

Ponieważ istnieje istotny związek pomiędzy brakiem aktywności fizycznej a utratą masy i siły mięśni, aktywność fizyczna powinna być czynnikiem ochronnym w profilaktyce i postępowaniu w sarkopenii.

Ponadto, jednym z pierwszych kroków, jakie należy podjąć w celu zapobiegania jak i wspomagania osób cierpiących na sarkopenię, jest zapewnienie prawidłowego i wystarczającego odżywiania.

Celem postępowania profilaktycznego jest zapobieganie i maksymalne odsunięcie w czasie początków zmian w mięśniach związanych z sarkopenią.

Kompleksowe podejście do leczenia sarkopenii pierwotnej i wtórnej powinno obejmować:

• indywidualną terapię żywieniową, 
• suplementację wybranymi składnikami
• dopasowany do osoby chorej trening opornościowy
• niepalenie papierosów
• terapie farmakologiczne związane z sarkopenią i współistniejącymi chorobami

Interwencje dotyczące sarkopenii należy opracować z największą troską, mając na uwadze indywidualny stan zdrowia osoby starszej, jej możliwości oraz otoczenie w jakim przebywa.

Sarkopenia: terapia żywieniowa i ćwiczenia fizyczne

Terapie łączące właściwe żywienie i dostosowane do możliwości osób starszych ćwiczenia są podstawowym postępowaniem w zapobieganiu i leczeniu sarkopenii. Dodatkowo, suplementacja (np. aminokwasami, witaminami) skutecznie przyczynia się do przyspieszenia efektów w leczeniu.

• Dieta

Planując dietę dla osoby starszej z sarkopenią bardzo ważne jest zachowanie dobrego stanu odżywienia lub dążenie do poprawy oraz zapobieganie niedożywieniu.

Aby interwencja żywieniowa w sarkopenii była skuteczna powinna:

• zapewniać ilość kalorii odpowiednią dla każdej osoby, uwzględniając masę ciała i stopień odżywienia organizmu
• dostarczać odpowiednie ilości składników odżywczych, biorąc pod uwagę wiek, płeć, profil metaboliczny, stan zdrowia, poziom aktywności fizycznej i równoczesne terapie
• eliminować składniki nietolerowane i potencjalnie szkodliwe
• trwać przez czas wystarczająco długi dla poprawy zdrowia mięśni

Dieta w sarkopenii powinna opierać się na zasadach żywienia osób starszych - diety łatwostrawnej, wysokobiałkowej.

Zalecane spożycie wysokiej jakości białka dla osób po 50 roku to 1,0-1,2 g na kg masy ciała dziennie w ilości 20-25 g w każdym posiłku.

Posiłki powinny być zbilansowane pod względem kalorycznym, zawierać odpowiednie ilości węglowodanów i dobrej jakości tłuszczów.

Niezbędne są warzywa i owoce, które są doskonałym źródłem witamin, błonnika oraz antyoksydantów, które przeciwdziałają stresowi oksydacyjnemu.

Należy wykorzystywać produkty, jak najmniej przetworzone, unikać produktów nieświeżych, wędzonych, peklowanych, przechowywanych w solance i occie, zbyt słodkich.

Posiłki powinny być gotowane tradycyjnie lub na parze, pieczone w pergaminie lub folii, duszone.

Niekiedy zaleca się rozdrabnianie produktów, co umożliwia lepsze wchłanianie składników odżywczych.

Konsystencja potraw powinna być dostosowana do sprawności w zakresie gryzienia, żucia i połykania.

Bardzo ważne jest odpowiednie nawodnienie organizmu, na poziomie ok 2 litrów dziennie.

Należy również zastosować wspomaganie diety preparatami wysokoodżywczymi i suplementami - witaminą D3, kwasami omega 3, witaminą C i innymi oraz wybranymi suplementami białkowymi i probiotykami,

• Ćwiczenia fizyczne

Rola ćwiczeń fizycznych w zapobieganiu sarkopenii zależy od ich rodzaju.

Ćwiczenia aerobowe, takie jak szybki marsz, bieganie, jazda na rowerze lub pływanie o znacznej intensywności stymulują mięśnie, poprawiają funkcjonowanie nerwowo-mięśniowe i jakość mięśni ( ich siłę). Redukują również tkankę tłuszczową, w tym tłuszcz śródmięśniowy, który jest ważny dla poprawy funkcjonalnej roli mięśni w stosunku do masy ciała.

W przeciwieństwie do ćwiczeń aerobowych trening oporowy wpływa na poprawę masy mięśniowej i ich siłę. Zmieniający się z wiekiem układ nerwowo-mięśniowy bardzo dobrze reaguje na trening oporowy.

Efekt treningu można osiągnąć za pomocą specjalistycznych urządzeń do treningu siłowego, gum rehabilitacyjnych, przedmiotów domowego użytku czy własnej masy ciała.

Umiarkowanie intensywny trening przeprowadzany raz lub dwa razy w tygodniu, skierowany na główne grupy mięśni, wystarcza do poprawy syntezy białek mięśniowych, masy i siły mięśni nawet u słabych i wątłych osób starszych.

Badania potwierdzają, że zwyczajowa, codzienna aktywność nie wystarcza, aby zapobiec spadkowi masy mięśni w starszym wieku, za to trening aerobowy i oporowy poprawiają równowagę, koordynację ruchową, funkcjonowanie układu sercowo – naczyniowego i apetyt.

Pomimo tego, że trening oporowy jest najlepszym sposobem w zapobieganiu i leczeniu sarcopenii, obydwa rodzaje treningu i aktywny styl życia przyczyniają się do utrzymania i poprawy masy i siły mięśniowej u osób starszych.

Chociaż istnieją obiecujące terapie farmaceutyczne służące zwalczaniu sarkopenii, trening oporowy w połączeniu z odpowiednią dietą i suplementami są najskuteczniejsze w zapobieganiu i leczeniu tego schorzenia.

Terapie farmaceutyczne w sarkopenii nadal są przedmiotem badań, ponieważ wiele leków mających wpływ na siłę i masę mięśni nie wykazuje spodziewanych efektów, lub jest przedmiotem kontrowersji. Najlepiej zbadane i sprawdzone działanie wykazują:

• testosteron, który jest hormonem steroidowym, stymuluje rozwój drugorzędowych cech płciowych u mężczyzn, w tym zwiększenie masy mięśni. Wyniki badań potwierdzają, że wysokie dawki testosteronu u osób starszych zwiększają siłę skurczu, ale wiążą się z powikłaniami (np. obrzękami)
• hormon wzrostu - suplementacja hormonem wzrostu (GH) poprawia skład ciała poprzez zwiększenie masy mięśniowej i zmniejszenie ilości tłuszczu, spowalnia demineralizacji kości, ale nie wykazuje poprawy w sile skurczu i funkcjonalności mięśni
• dehydroepiandrosteron (DHEA) podawany osobom starszym zwiększa gęstość kości, ale nie powoduje zmian w wielkości mięśni, sile skurczu i ich funkcji
• witamina D - suplementacja witaminy D jest związana z poprawą funkcjonalności, zwiększeniem wytrzymałości u osób starszych oraz zmniejszeniem ryzyka upadków i śmiertelności
• kwasy omega 3 ( EPA i DHA) - dzięki potwierdzonej badaniami, silnej funkcji przeciwzapalnej uważa się, że odpowiednia suplementacja może poprawić warunki mogą warunki dla metabolizmu starzejącej się tkanki mięśniowej