Nie igraj z kleszczem – jak ochronić się przed kleszczowym zapaleniem mózgu

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to groźna choroba wywołana przez wirusa, który atakuje komórki nerwowe w mózgu oraz otaczające go struktury. Przekonanie, że KZM dotyka głównie leśników i osoby mieszkające blisko lasu, to MIT! Dlatego, jeśli chcemy bez obaw korzystać z wolnego czasu na świeżym powietrzu, warto wiedzieć jak się przed nim chronić.

Spis treści

1. Czym różni się kleszczowe zapalenie mózgu od boreliozy?
2. KZM – różne scenariusze zakażenia
3. Grupy ryzyka – kto jest narażony na infekcję
4. Kiedy kleszcze wychodzą na żer?

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) jest najczęściej raportowaną przyczyną wirusowych neuroinfekcji w Polsce¹. Stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia i życia – wirus infekuje struktury ośrodkowego układu nerwowego, co może przyczynić się do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu.

Czym różni się kleszczowe zapalenie mózgu od boreliozy?

Borelioza, w przeciwieństwie do kleszczowego zapalenia mózgu, nie jest chorobą bezpośrednio zagrażającą życiu. – Borelioza rozwija się wolniej, mniej gwałtownie niż kleszczowe zapalenie mózgu i nie towarzyszy jej podwyższona temperatura ciała. Do leczenia wykorzystuje się antybiotyki, a w większości przypadków pacjenci nie wymagają hospitalizacji  – tłumaczy prof. dr hab. Joanna Zajkowska, specjalistka chorób zakaźnych z Kliniki Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. – KZM jest ostrą chorobą gorączkową, która może zaatakować układ nerwowy, a postać neurologiczna wymaga hospitalizacji. Niestety nie ma leku, który zahamowałby postęp choroby. W przypadku zachorowania stosuje się wyłącznie leczenie objawowe – dodaje.

KZM – różne scenariusze zakażenia

Kleszczowe zapalenie mózgu uznawane jest za chorobę podstępną. Istnieje kilka scenariuszy jej przebiegu – od łagodnych i niegroźnych objawów podobnych do grypy, aż po groźne zmiany w układzie nerwowym.

- KZM to choroba, która przebiega z gorączką i bólami głowy - zarówno w fazie pierwszej jak i drugiej - neurologicznej. Dlatego gorączka powinna być objawem skłaniającym do kontaktu z lekarzem -  podkreśla prof. Joanna Zajkowska. - Zdarza się, że choroba kończy się na etapie objawów grypopodobnych, ale jeśli organizm sobie z nią nie poradzi, mogą pojawić się objawy neurologiczne z porażeniami włącznie – dodaje.

Powikłania KZM występują nawet u co drugiej osoby (58 proc.), u której rozwinęła się neurologiczna faza choroby². U dorosłych pacjentów mogą pojawić się powikłania psychiatryczne, np. depresja, czy zaburzenia pamięci. Z kolei u dzieci, kleszczowe zapalenie mózgu może prowadzić do zaburzeń koncentracji czy zachowania, a w konsekwencji np. problemów w nauce^2,3. Warto podkreślić, że nawet niewielkie uszkodzenia mózgu dziecka mogą mieć poważne konsekwencje. Najpoważniejsze powikłania choroby obejmują porażenia i niedowłady, których skutkiem może być nawet niepełnosprawność4.

- Najczęściej występującym powikłaniem są porażenia splotów barkowych, tzn. osłabienie kończyny górnej, jedno lub obustronnie (zdarza się, że jest to porażenie aż czterech kończyn), osłabienie słuchu, czy porażenie któregoś z nerwów czaszkowych. Choroba może doprowadzić do zapalenia rdzenia, a w najgorszym przypadku do uszkodzenia ośrodka oddechowego – tłumaczy prof. Joanna Zajkowska.

U około 25-45 proc. chorych stwierdza się długotrwałe (utrzymujące się od jednego roku nawet do pięciu lat) powikłania KZM. Należą do nich m.in. bóle głowy, trudności z koncentracją, uszkodzenia słuchu, zaburzenia pamięci, depresja, zaburzenia snu, a także zaburzenia nastroju i nadmierna drażliwość.

Grupy ryzyka – kto jest narażony na infekcję

Na kleszczowe zapalenie mózgu może zachorować każdy, kto choć trochę czasu spędza na łonie natury, a tym samym ryzykuje pokłuciem przez kleszcza. Ryzyko wzrasta w przypadku osób aktywnych, lubiących spacerować po lesie, a także małych dzieci, które chętnie poznają otaczającą przyrodę (najwięcej przypadków zakażeń odnotowuje się wśród dzieci w wieku 5-6 lat, które aktywnie spędzają czas na łonie natury). W Europie rejestruje się rocznie ponad 10 000 zachorowań i hospitalizacji związanych ze środkowoeuropejskim typem KZM⁵. Kto jest szczególnie narażony?

- Kleszczowe zapalenie mózgu jest szczególnie groźne dla osób starszych i tych z upośledzoną odpornością wynikającą z obecności innej choroby (np. po transplantacjach). Zapalenie mózgu czy rdzenia częściej  występuje w wyższych grupach wiekowych. Niezwykle wrażliwą grupą są również dzieci, których ośrodkowy układ nerwowy nie jest jeszcze w pełni dojrzały – mówi prof. Zajkowska.

Należy jednak pamiętać, że u młodych, zdrowych ludzi, choroba również może przebiegać z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego.

Ważne: Nieprawdą jest, że wyciągnięcie kleszcza w przeciągu 24 godzin chroni przed kleszczowym zapaleniem mózgu. Wirus KZM przekazywany jest ze ślinianek kleszcza w ciągu zaledwie kilku minut od ukłucia^12,13.

Kiedy kleszcze wychodzą na żer?

Utarło się, że kleszcze są najbardziej aktywne wiosną i latem, a jesienią i zimą nie powinniśmy się ich obawiać. - Jeśli nie ma mrozu ani śniegu możemy założyć, że kleszcze są aktywne przez cały rok. Z badań przeprowadzonych przez zespół, w którym pracuję wynika, że w Puszczy Noteckiej, kleszcze były aktywne nawet w grudniu i w styczniu – podkreśla dr Anna Wierzbicka.

Kiedy temperatura przekroczy + 7^OC, kleszcze wychodzą na żer i stają się groźne. - Jeśli jednocześnie zejdą się ze sobą dwa czynniki – odpowiednia temperatura i wilgotność - zagrożenie pokłucia przez kleszcze rośnie. Stąd też nie możemy powiedzieć, że kleszcze są aktywne tylko o poranku i zachodzie słońca. W letni poranek, kiedy temperatura wynosi 20 stopni, a wilgotność powietrza 15 proc. - kleszczy nie  będzie. Jednak przy 15 stopniach i wilgotności 85 proc. będzie ich mnóstwo – dodaje dr Anna Wierzbicka.

Nieprawdą jest również, że kleszcze spadają z drzew. - Kleszcze chodzą po roślinach i źdźbłach traw na wysokości około 1 metra. Jak dotąd zidentyfikowano w Polsce 19 gatunków kleszczy, jednak tylko dwa z nich - kleszcz pospolity i kleszcz łąkowy - najczęściej atakują ludzi. Wynika to z faktu, że wyczekują one na swoich żywicieli w środowisku, np. w lesie, na łące czy w parku – mówi dr Wierzbicka.  - Inne kleszcze preferują gniazda i nory - dodaje.